نویسنده: دکترمحمد علی رضایی اصفهانی
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
5. گرایش ادبی و لغوی
این گرایش به رویکرد تفاسیری اطلاق می شود که به سبب علاقه یا تخصص، مفسر به مطالب ادبی (اعم از صرف و نحو و معانی و بیان، لغت و...) بیشتر پرداخته است و رویکرد اصلی آن توضیح ادبی آیات است.ادبیات عرب و لغت آن، یکی از منابع و ابزارهای تفسیر قرآن است که هیچ مفسری از آنها بی نیاز نیست. توجه به نقش ادبیات لغت در فهم قرآن، از دیرباز مورد توجه مفسران و ادیبان بوده است.
صحابه گاهی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم )در مورد لغات قرآن پرسش می کردند و آن حضرت معنای واژگان را توضیح می دادند (ر. ک به: سیوطی، 1426ق، ج4، ص 218). این کار در عصر تابعین نیز رواج داشته است. در عصر اهل بیت(علیه السلام)، محمد بن سایب کلبی کوفی از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیه السلام)نخستین کتاب را درباره ی «غریب القرآن» نگاشت؛ سپس این شیوه رونق گرفت و گونه های متعدد پیدا کرد و در تفاسیر قرآن وارد شد و تفاسیر ادبی و لغوی ای همچون کشاف زمخشری (467-538ق) شکل گرفت، و یا برخی از مفسران، همچون طبرسی درمجمع البیان، بخشی از تفسیر خود را به بحث های اعراب و لغت اختصاص دادند.
گونه ها و منابع
الف) گرایش تفسیر لغوی (= مفردات قرآن، غرائب قرآن، معانی قرآن): در این شیوه، بر شناخت لغات مشکل و غریب و ریشه یابی و اشتقاق و شکل و تغییرات و سیر تطور لغات تأکید می شود؛ همچنین به اشعار عرب و سخنان مردم عادی و قبایل استشهاد می شود و به کاربردهای مختلف یک لغت در قرآن و علم وجوه و نظایر و نیز به مترادف ها و حقیقت و مجاز لغات، توجه می شود. در این موارد، باید معنای موضوع له از مستعمل فیه به وسیله ی اجتهاد در لغت جدا شود. برخی از مشهورترین کتاب ها و تفاسیر شیعه در این زمینه، عبارتند از :- تفسیر غریب القرآن، منسوب به شهید زید بن علی بن الحسین که با تحقیق سید محمد جواد جلالی چاپ شده است و بر اساس ترتیب آیات است.
- تفسیر مفردات الفاظ قرآن (مفردات راغب)، ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضل (م503ق)، معروف به راغب اصفهانی (برخی شرح حال نگاران، ایشان را شیعه دانسته اند. ر. ک به: راغب اصفهانی، 1376ش، ج5، ص45/مدرس، 1370ش، ج2، ص 292/قمی، 1367ش، به نقل از: طبرسی (صاحب کامل بهائی)، 1422ق و موحد ابطحی، 1365ش، ج1، ص 316، ایشان آورده اند: «انه کان من حکماء الشیعه الامامیه») که لغات قرآن را براساس حروف الفبا آورده، ریشه یابی کرده است.
- تفسیر شبر، عبدالله بن شبر کاظمی نجفی (م1242ق).
- تفسیر مجمع البیان و جوامع الجامع، شیخ طبرسی (م548ق). ایشان نیز به طور پررنگ به مباحث لغت قرآن پرداخته اند.
- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مصطفوی، 14 جلد (معاصر).
- قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، 3جلد (معاصر).
ب) گرایش ادبی (بلاغی و بیانی): در این شیوه هم بر پژوهش های لفظی و هم معنای آیات از طریق توجه به تجزیه و ترکیب جملات تأکید می شود و در این مسیر از ادبیات عرب (صرف، نحو، بلاغت، بدیع و...) به طور کامل استفاده می شود؛ چرا که قرآن به زبان عربی نازل شده است و برای فهم آن باید به پژوهش های لفظی ادبیات عرب توجه کرد. برخی از تفاسیر شیعه که به این گرایش تفسیری توجه کرده اند، عبارتند از:
- تفسیر مجمع البیان و نیز تفسیر جوامع الجامع، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (م548ق). طبرسی شیعی مذهب بوده، در مجمع البیان مباحثی مستقل در مورد اعراب و لغت آیات، همچنین ترکیب آیات بیان کرده است که بسیار ارزشمند است.
- الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، جارالله زمخشری (برخی شرح حال نگاران، ایشان را شیعه دانسته اند. ر. ک به: خوانساری اصفهانی، 1361ش، ج8، ص118). زمخشری (467-538ق) معتزلی مذهب بوده، به نکات ادبی آیات توجه بسیاری کرده است. کتاب او از جمله بهترین کتاب ها در نوع خود است.
3. تفسیر شبر و تفسیر تبیان (شیخ طوسی) و بسیاری از تفاسیر دیگر نیز به مباحث ادبی قرآن پرداخته اند.
ویژگی ها: مفسرانی که به گرایش ادبی و لغوی تفسیر روی آورده اند، به عناصر زیر توجه بیشتری کرده اند:
الف) به صرف و نحو لغات و جملات قرآن پرداخته اند و گاهی به تجزیه و ترکیب آیات نموده اند.
ب) به توضیح نکات بلاغی قرآن پرداخته اند.
ج) اعجاز ادبی و بلاغی قرآن را مورد توجه قرارداده، یا آنها را اثبات کرده اند.
د) لغات غریب و مشکل قرآن را توضیح داده اند.
هـ) به ریشه یابی لغات در زبان عربی و فرهنگ های غیر عربی پرداخته اند؛ یعنی لغات دخیل را پیگیری و در عبری، سریانی، فارسی و .... ریشه یابی کرده اند.
و) به اختلاف قرائت ها و تأثیر آن در معانی آیات توجه کرده اند.
ز) در این شیوه از اشعار عرب - به ویژه اشعار جاهلی - به عنوان منبع معناشناسی استفاده می شود.
ح) به مباحث وجوه و نظایر و حقیقت و مجاز، توجه وافر می شود.
موضوعات : در گرایش ادبی تفسیر، به موضوعات زیر توجه بیشتری شده است:
الف) تجزیه آیات (صرف)؛
ب) ترکیب آیات (نحو)؛
ج) واژه شناسی لغات و ریشه یابی آنها (اشتقاق و لغت)؛
د) لغات دخیل در قرآن (لغاتی که ریشه ی غیرعربی دارند)؛ مثل «فردوس» که فارسی است و ابراهیم و ...؛
هـ) به فصاحت و بلاغت آیات توجه شده است؛
و) لغات هم معنا (مترادف ها) و مشترک های لفظی مورد توجه قرار گرفته اند (وجوه و نظایر).
برای مثال زمخشری در مورد آیه ی «وجوه یومئذ ناضره - الی ربها ناظره» (قیامت : 22-23) توضیح می دهد و از اینکه مفعول «الی ربها...» مقدم شده است، انحصار را نتیجه می گیرد؛ یعنی در رستاخیز، فقط به پروردگارشان نظر می کنند. سپس اشکال می کند که از طرفی مردم در رستاخیز به چیزهای دیگر نیز نگاه می کنند، پس چگونه آیه، انحصار را می رساند و از طرف دیگرنگاه کردن به خدا محال است - چون جسم نیست - پس بر معنایی حمل می کند که با انحصار مناسب باشد؛ یعنی «نظر» در اینجا به معنای توقع و امید است؛ مثل وقتی که کسی می گوید:
نگاه من به دست شماست که ببینم با من چه می کنی.
وی در ادامه می نویسد: در مکه، در هنگام ظهر که درها بسته بود، دیدم شخصی می گوید: «چشمان من به خدا و به شما (مردم) نظر می کند» (این شخص به کرامت خدا و مردم، چشم دوخته است) و مردم نیز در رستاخیز، چشم به نعمت و کرامت خدا دوخته اند(زمخشری، [بی تا]، ج4، ص 662).
6. گرایش های دیگر
گرایش های دیگری نیز در تفاسیر شیعه وجود داشته است؛ همچون گرایش عرفانی که در تفسیر بیان السعاده گنابادی دیده می شود یا گرایش روایی که در تفاسیری مثل تفسیر عیاشی، قمی، نورالثقلین و البرهان دیده می شود با گرایش علمی که در تفاسیری مثل تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی و پرتویی از قرآن آیت الله طالقانی دیده می شود (رضایی اصفهانی، تابستان 1388)؛ ولی از آنجا که این گرایش ها به صورت مبسوط در مقاله ی مستقل یا درضمن روش های تفسیری مورد بررسی قرار می گیرد (رضایی اصفهانی، 1385/ علوی مهر، 1381/مؤدب، 1380)، در اینجا بدان ها نپرداختیم.همچنین می توان به گرایش های دیگر مثل گرایش تفسیر تربیتی، تفسیر اقتصادی، تفسیر سیاسی و تفسیر تاریخی که در دهه ی اخیر در حوزه قرآن پژوهی شیعه در حد همایش ها و مقالات علمی مطرح شده است (برای نمونه ر. ک به : مجله قرآن و علم، ش3، پاییز و زمستان 1387ش، که ویژه نامه ی تفسیر تربیتی قرآن است) و نزدیک است به تولید تفسیرهای تخصصی در این حوزه ها منتهی شود، اشاره کرد؛ هر چند تک نگاری هایی نیز در زمینه های فوق به صورت تفسیرهای موضوعی میان رشته ای شکل گرفته است؛ مثل قرآن و کیهان شناسی، سید عیسی مسترحمی؛ قرآن و هنر، دکتر علی نصیری و...؛ ولی تاکنون (سال 1388ش) تفاسیر دوره ای کامل در این زمینه ها، منتشر نشده است.
نتیجه
مفسران شیعه در طول تاریخ اسلام، به گرایش های تفسیری متنوعی توجه کرده اند؛ از جمله گرایش فقهی، کلامی، فلسفی، اجتماعی، ادبی، علمی، روایی و عرفانی، در هر مورد نیز تفاسیر و تک نگاری های متعددی تهیه و تدوین شده است که نشان دهنده ی تنوع آرا و علایق و تخصص مفسران شیعه بوده است؛ در حالی که همگی تلاش داشته اند در چارچوب مذهب اهل بیت(علیه السلام)حرکت کنند.منابع تحقیق :
1. ابن سینا؛ رسائل، چاپ هند، [بی نا]، 1908م.
2. ابن عربی، محمد؛ احکام القرآن، بیروت: [بی نا]، 1392ق.
3. گلدذیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی؛ ترجمه عبدالکریم النجار؛ مصر: مکتبه الخانجی لمصر، 1995م.
4. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ صحیح البخاری؛ [بی جا]، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1411ق.
5. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون؛ تهران: اسلامیه و جعفری تبریزی، 1387ق.
6. خضری، بک محمد، تاریخ التشریع الاسلامی؛ بیروت: دارالمعرفه، 1417ق.
7. خوانساری اصفهانی، محمد باقر؛ روضات الجنات فی الاحوال العلماء و السادات؛ [بی جا]، اسلامیه، 1361ش.
8. ذهبی، محمد حسین؛ التفسیر و المفسرون؛ 2ج، [بی جا]، دارالکتب الحدیثه، الطبعه الحدیثه، 1396ق.
9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ الذریعه الی مکارم الشریعه؛ اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1376ش.
10. رضایی اصفهانی، محمد علی؛ درآمدی بر تفسیر علمی قرآن؛ قم: اسوه، 1376.
11. ـــــــــــــــ؛ منطق تفسیر قرآن (2): روش ها و گرایش های تفسیر قرآن، قم: جامعه المصطفی العالمیه، 1385.
12. ـــــــــــــــ؛ «تفسیر علمی نزد مفسران شیعه»؛ فصلنامه شیعه شناسی، ش 26، تابستان 1388.
13. مدرس، محمد علی؛ ریحانه الادب فی تراجم المعروفین باکنیه و اللقب یاکنی و القاب: [بی جا]، خیام، 1370.
14. زرکلی، خیرالدین؛ الاعلام، قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین؛ [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].
15. زمخشری، محمود بن عمر؛ تفسیر الکشاف؛ 4ج، بیروت: دارالکتاب العربی، [بی تا].
16. سبحانی، جعفر؛ ملل و نحل؛ قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، 1427ق.
17. سیوطی؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ بیروت: دارالفکر، 1416ق/1996م.
18. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ ملل و نحل؛ بیروت: دارالمعرفه، [بی تا].
19. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان؛ الاعلام، قم: کنگره جهانی هزاره مفید قم، 1413ق.
20. الصغیر، محمد حسین علی؛ دراسات قرآنیه: المبادی لتفسیر القرآن الکریم؛ تهران: مکتبه الاسلامی، 1412ق.
21. طباطبائی، علامه سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسماعیلیان، 1393ق.
22. طبرسی، شیخ حسن بن علی؛ مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، [بی نا]، 1422ق.
23. عبدالرحمن العک، شیخ خالد؛ اصول التفسیر و قواعده؛ الطبعه الثالثه، بیروت: دارالنفائس، 1414ق.
24. علوی مهر، حسین؛ روش ها و گرایش های تفسیری؛ قم: اسوه، 1381.
25. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله؛ کنز العرفان فقه القرآن، تبریز: محمد رفیع تاجر تبریزی، 1315ق.
26. فاکر میبدی، محمد؛ فقه القرآن: تفسیر تطبیقی آیات الاحکام؛ قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، [بی تا].
27. قمی، شیخ عباس؛ ریاض العلماء؛ [بی جا]، [بی نا]، 1367ش.
28. مؤدب، سید رضا؛ روش های تفسیر قرآن؛ قم،: نشر اشراق دانشگاه قم، 1380.
29. جمعی از نویسندگان، مجله قرآن و علم؛ قم: پژوهش های تفسیر علوم قرآن، ش3، پاییز و زمستان 1387.
30. معرفت، محمد هادی؛ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب؛ مشهد: الجامعه الرضویه العلوم الاسلامی، 1418ق.
31. ــــــــــــــ؛ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ترجمه علی خیاط، قم: ذوی القربی، 1380.
32. موحد ابطحی، حجت؛ آشنایی با حوزه های علمیه در طول تاریخ؛ اصفهان: حوزه علمیه، 1365ش.
33. موسوی خمینی، روح الله؛ صحیفه نور؛ تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1371.
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.
