قرارداد روسیه و ایران

26 فوریه 1921

چون دولت علیه ایران و دولت جمهوری فدرایتو سوسیالیست شوروی روسیه صمیمانه و متفقانه مایل هستند که روابط حسنه ی همجواری و مناسبات مستحسنه ی برادری را فیمابین هر دو ملت خود مستحکم نمایند لهذا اشخاص مفصله الاساس ذیل را برای مذاکره در نیل به این مقصود تعیین نمودند.
از طرف دولت علیه ایران علیقلی خان مشاورالممالک،
از طرف دولت جمهوری شوروی روسیه گورگی و اسیلویچ چیچرین و لئون کاراخان وکلای مختار مزبور طرفین پس از ارائه اعتبارنامه های خود که موافق قاعده و ترتیبات شایسته بود فصول ذیل را منعقد نمودند:

فصل اول

دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه بر طبق اخطاریه و مراسله مورخه 14 ژانویه 1918 و 26 ژوئن 1919 راجع به اساس سیاست خود نسبت به ملت ایران مجدداً و صراحتاً اعلام می نماید که به سیاست جابرانه امپریالیستی روسیه نسبت به ایران که اینک به قوای رنجبران و برزگران این مملکت سرنگون گردیده است به طور قطعی و دائمی خاتمه می دهد. بنابراین و نظر به آنکه دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه مایل است که ملت ایران را دارای استقلال و مختار در تصرفات مخزونات مملکتی و رواج سعادت و ترقی ببیند اعلام می دارد که کلیه معاهدات و مقاولات و قراردادهائی که دولت امپراتوری سابق با دولت ایران منعقد نموده و باین وسائل حقوق حقه ملت ایران را تضییع کرده است به کلی لغو و از درجه اعتبارات ساقط می داند...

فصل دوم

چون اساس سیاست دولت امپراتوری روسیه مبنی بر این بود که با سایر دول اروپا در خصوص ممالک شرقی بدون رضایت ملل آسیا، به اسم هواخواهی و حفظ استقلال آنها، بعضی قراردادها منعقد داشته و به این واسطه مقصود باطنی را که تصرفات تدریجیه بوده است انجام دهد لهذا دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه این سیاست جابرانه اروپا را که هم مایه ضعف سیادت ملل آسیا و هم وسیله اضمحلال ارکان مشرق زمین بود مطرود می نماید بناء علیهذا دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه نظر به اصول مقرره در فصول اول و چهارم همین عهدنامه اعلام می دارد که از هر اقدامی که باعث ضعف و موجب تحقیر سیادت ملت ایران است به کلی صرف نظر کرده و نیز تمام معاهدات و مقاولاتی را که دولت روسیه سابق با دولت ثالثی بر ضد دولت ایران یا راجع به آن منعقد کرده باشد از درجه اعتبار ساقط و ملغی می داند.

فصل سوم

دولتین معظمتین متعاهدتین خطوط سرحدی ایران و روسیه را به طوری که کمیسیون سرحدی در سال 1881 معین نموده است قبول و رعایت می کنند و چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه در انتفاع از ثمره اقدامات غاصبانه دولت امپراتوری سابق روسیه احتراز می کند، لهذا از جزیره عاشوراده و سایر جزایری که در سواحل ایالت استرآباد واقع هستند صرف نظر می نماید و همچنین قصبه فیروز و اراضی مجار آن را که دولت ایران بنابر قرارداد مورخه 28 ماه مه 1893 به روسیه واگذار کرده بود به دولت ایران مسترد می دارد ولی دولت ایران هم متقبل می شود که شهر سرخس که حالیه به اسم سرخس روس یا سرخس کهنه معروف است، با اراضی متعلقه به آن را که به رودخانه سرخس منتهی می شود جو متصرفات روسیه بداند. دولتین معظمتین متعاهدتین از رودخانه اترک و سایر رودخانه ها و آب های سرحدی متساویاً انتفاع حاصل خواهند کرد. تنظیم و انتفاع از میاه سرحدی و کلیه مشاجرات راجعه به امور سرحدی و اراضی آن به واسطه کمیسیون مرکب از نمایندگان روسیه و ایران حل خواهند شد.

فصل چهارم

چون طرفین متعاهدین تصدیق دارند که کلیه ی ملل عالم بدون هیچ مانعی مستقلاً در حل و عقد امور سیاسی خودمختارند لهذا از دخالت در امور داخلی طرف دیگر با کمال جدیت احتراز خواهند کرد.

فصل پنجم

دولتین معظمتین متعاهدتین مطالب مشروحه ذیل را متعهد می شوند.
1- وجود دستجات و تشکیلات و حتی اشخاص منفرده را که مقصودشان ضدیت با دولت ایران و روس یا با دول متحده با روسیه باشند اعم از هر عنوانی که داشته باشند باید در خاک خود جلوگیری نمایند و نیز باید از دستجات و تشکیلات فوق در ترتیب قوای مسلحه و تجهیز قشون در خاک خود ممانعت نمایند.
2- هرگاه یکی از دول و یا تشکیلات مختلفه اعم از هر عنوانی که داشته باشند بخواهند برای مخاصمه با یکی از طرفین متعاهدتین، اشیاء مضره ای که ممکن است بر ضد یکی از طرفین استعمال شود به خاک یکی از دولتین متعاهدتین وارد کنند و یا از حدود آن عبور بدهند، جداً باید مخالفت شود.
3- از توقف قشون و یا قوای مسلحه دولت ثالثی که موجب تهدید منافع و امنیت و وسیله مخاطره سرحدی یکی از دولتین معظمتین متعاهدتین باشد با تمام قوای موجود باید جلوگیری کنند.

فصل ششم

دولتین معظمتین متعاهدتین قبول می نمایند که اگر دولت ثالثی بخواهد به واسطه مداخلات نظامی پلیتیک غاصبانه را در ایران مجری و یا خاک ایران را مرکز عملیات نظامی ضد روسیه قرار بدهد و به این طریق مخاطراتی متوجه حدود روسیه و دول متحده آن بشود در صورتی که دولت روسیه قبل از وقت به دولت ایران اخطار نماید و دولت ایران در رفع مخاطره ی مزبور مقتدر نباشد، آنوقت دولت روسیه حق خواهد داشت که قشون خود را به خاک ایران وارد نموده برای دفاع از خود اقدامات نظامی به عمل بیاورد. دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه متعهد می شود همین که مخاطره مزبور برطرف شد فوراً قشون خود را از حدود ایران خارج نماید.

فصل هفتم

چون ملاحظات مندرجه در فصل ششم ممکن است همچنین امنیت بحر خزر را هم شامل گردد، لهذا دولتین معظمتین متعاهدتین قبول می نمایند که هرگاه در جزو مستخدمین سفاین ایران اتباع دولت ثالثی باشد که بخواهند بودن در جهازات ایران را مغتنم شمرده نسبت به روسیه خصومت ورزند، آنوقت دولت روسیه حق خواهد داشت انفصال این مستخدمین مضر را از دولت ایران تقاضا نماید.

فصل هشتم

چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی از آن پلیتیک اقتصادی که دولت امپراتوری در مشرق تعقیب می نمود و به دولت نه برای توسعه اقتصادی و ترقی ملت ایران، بلکه برای رقیب سیاسی ایران قرض می داد، صرف نظر نمود. لهذا دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه از تمام قروضی که دولت امپراتوری به ایران داده بود دست کشیده و اعلام می داد که تمام قروض مزبور از درجه اعتبار ساقط و پرداخته نخواهد شد و به این جهت دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه در هیچیک از منابع عایدات دولتی که ضامن استهلاک قروض مزبور بوده اند ابداً دخالت نخواهند نمود.

فصل نهم

چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه مخالفت خود را به پلتیک مستعمرانه کاپیتالیست ها که موجب ازدیاد فقر و فاقه و باعث سفک دماء بوده اند علناً اعلام کرد جداً از استفاده از کارهای اقتصادی دولت امپراتوری روسیه که مقصود رقیب ایران بود صرف نظر می نماید و به این ملاحظه تمام نقود و نفایس و قروض و مطالبات و کلیه اشیاء منقوله و غیر منقوله بانک استقراضی ایران واقعه در خاک ایران را کاملاً به ملت ایران تفویض می کند.
توضیح آنکه در آن شهرهائی که بانک استقراضی مالک چندین عمارت بود و به موجب همین فصل نهم کلیه آنها به ملکیت دولت ایران تفویض شده، هرگاه دولت روسیه بخواهد در یکی از آن شهرها ایجاد قونسولگری نماید، دولت ایران با کمال رضامندی یکی از آن عماراتی که دولت برای ایجاد قونسولگری انتخاب خواهد بلاعوض برای استفاده ی دولت روسیه واگذار خواهد نمود.

فصل دهم

چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه تمایلات امپریالیستهای عالم را که در ممالک اجنبی به اسم توسعه مدنیت به احداث طرق و ایجاد خطوط تلگرافی پرداخته و ضمناً به اجرای مقاصد نظامی خود می کوشیدند، نظر به اینکه مایل است ملت ایران را در تصرفات طرق و شوارع خود که اولین مایه ی حیات و وسیله استقلال و توسعه ی تمدن هر ملتی است مختار بداند و به ملاحظه این که می خواهد خساراتی را که از قشون امپراتوری به ایران وارد شده است حتی المقدور جبران کند لهذا ادارات و متعلقات مفصله ذیل مملکتی روسیه را بلاعوض به ملکیت خاص ایران واگذار می نماید:
1- راه شوسه انزلی و تهران و قزوین و همدان با کافه ی اراضی و ابنیه و عمارات و اثاثه متعلقه به خطوط مزبور.
ب- راه آهن جلفا و تبریز و صوفیان و دریاچه ارومیه با کلیه ابنیه و عمارات و وسایل نقلیه ی و سایر متعلقات آنها.
ج - اسکله و انبار مال التجاره و کشتی های بارکشی و سایر سفائن و وسایل نقلیه ی واقعه در دریاچه ارومیه و هرچه متعلق به آنها است.
د - کلیه خطوط تلفنی و تلگرافی و تلگرافخانه هائی که دولت امپراتوری در ایران احداث کرده است با تمام ابنیه و اثاثه و لوازم آنها.
ه‍- اسکله انزلی با تمام ابنیه و استاسیون الکتریسیته و انبار مال التجاره و سایر مستعمرات متعلقه به آنها.

فصل یازدهم

بنابر اصول مندرجه در فصل اول همین معاهده، عهدنامه صلح ترکمانچای که مورخه 10 فوریه ی 1828 فیمابین دولتین روسیه و ایران خزر محروم داشته بود ملغی و از درجه اعتبارات ساقط است. لهذا دولتین معظمتین از ساعت امضای این معاهده به طور متساوی از حق کشتی رانی در بحر خزر در تحت بیرق های خود استفاده خواهند نمود.

فصل دوازدهم

چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه از فواید امتیازات کاپیتالیستی که محتوی تصرفات نظامی بود صراحتاً صرف نظر کرده است لهذا علاوه بر امتیازاتی که به موجب فصل نهم و دهم همین عهدنامه به دولت ایران تفویض شده آن امتیازاتی را هم که دولت امپراتوری و اتباع آن از دولت ایران جبراً تحصیل کرده اند لغو و باطل می شمارد و از ساعت امضای این عهدنامه تمام امتیازات مندرجه فوق را اعم از این که شرع به عمل کرده یا بلا اجراء گذارده باشند به انضمام کلیه اراضی متعلقه به آنها به ملکیت دولت ایران که نماینده ی ملت ایران است واگذار می نماید. از اراضی و مستملکات که دولت امپراتوری در ایران دارا بوده است عمارت سفارت روس در تهران وزرگنده با تمام ابنیه و اثاثه آنها و کلیه ژنرال قونسولگریها و ویس قونسولگری ها به ملکیت دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه تعلق خواهد گرفت. دولت روسیه از اداره کردن قریه زرگنده که سابقاً جزو حقوق دولت امپراتوری بوده است صرف نظر می نماید.

فصل سیزدهم

دولت ایران هم از طرف خود وعده می دهد که امتیازات و املاکی که به موجب همین عهدنامه به او تفویض شده است به تصرف یا اداره یا استفاده هیچ دولت ثالثی نداره این امتیازات و املاک را برای رفاه ملت ایران نگاهداری نماید.

فصل چهاردهم

چون ماهی سواحل بحر خزر برای اعاشه روسیه اهمیت دارد لهذا دولت ایران راضی خواهد شد که پس از انقضای مدت قانونی امتیازاتی که در این باب به سایرین داده است قرارداد مخصوصی در صید ماهی بحر خزر با اداره ی ارزاق روسیه منعقد نماید و نیز دولت ایران حاضر است که با دولت روسیه قبل از آنکه مدت امتیاز مذکور در فوق منقضی گردد، داخل مذاکره گشته تا ترتیبی فعلاً اتخاذ شود که دولت روسیه از ماهی بحر خزر بتواند استفاده کند.

فصل پانزدهم

چون دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست روسیه شوروی آزادی ادیان و مذاهب را اعلان نموده است و مایل است به اشاعات مذهبی که مقصود مخفی از آن اثرات پولیتیکی در افکار مردم و موجب پیشرفت دسایس غاصبانه امپراتوری روسیه بود، خاتمه دهد، لهذا تمام دوایر یونانی میسیونی را که به توسط دولت امپراتوری روسیه در ایران ایجاد شده بود بسته و از این به بعد هم ملاقات لازمه خواهد شد که این قبیل میسیونها از طرف روسیه به ایران فرستاده نشود، دولت جمهوری فدراتیو سوسیالیست شوروی روسیه اراضی و عمارات و متصرفات میسیون روحانی اورتودوکس در اورمیه و همچنین کلیه متصرفات این دوایر روحانی را بلاعوض به ملکیت ابدی دولت ایران که نماینده ی ملت ایران است منتقل می نماید. دولت ایران هم اراضی و عمارات و متصرفات مزبوره فوق را به مصرف احداث مدارس و سایر مجامع ادبی خواهد رسانید.

فصل شانزدهم

نظر به مندرجات مراسله دولت ساویت مورخه 26 ماه ژوئن 1919 دایر به الغاء حق قضاوت قونسولها حقوق اتباع روسیه ساکنین ایران و همچنین حقوق اتباع ایران مقیمین روسیه، از تاریخ امضای این عهدنامه با حقوقی که اهل مملکت دارند مساوی خواهند بود و کلیه محاکمات آنها به دوایر عدلیه محلی رجوع و حل خواهد شد.

فصل هفدهم

اتباع دولت ایران در روسیه و همچنین اتباع دولت روسیه در ایران از خدمات نظامی و از هر قبیل مالیات و عوارض جنگی معاف خواهند بود.

فصل هیجدهم

ترتیب مسافرت اتباع دولت ایران در روسیه و اتباع دولت روسیه در ایران در داخله مملکت مثل اتباع دول کامله الوداد خواهد بود به استثناء دول متحده با روسیه.

فصل نوزدهم

دولتین معظمتین متعاهدتین بعد از امضای این عهدنامه هرچه زودتر به تجدید روابط تجارتی خواهند پرداخت و ترتیبات صادرات و واردات مال التجاره و پرداخت قیمت آنها و حقوق گمرکی و میزان آن را که دولت ایران برای مال التجاره روسیه معین خواهد کرد، در قرارداد جداگانه تجارتی که به توسط کمیسیون مرکب از نمایندگان طرفین منعقد خواهد شد، تعیین خواهد گردید.

فصل بیستم

دولتین معظمتین متعاهدتین ذی حقند که مال التجاره خود را از حدود ایران یا از خاک روسیه به طور ترانزیت به خاک دولتی ثالث عبور بدهند ولی باید عوارض ترانزیتی مال التجاره مزبوره بیش از میزان مأخوذه از مال التجاره ملل کامله الوداد نشود.

فصل بیست و یکم

دولتین معظمتین متعاهدتین پس از امضای این عهدنامه هرچه زودتر به ایجاد روابط پستی تلگرافی مابین ایران و روسیه خواهند پرداخت. شرایط ایجاد روابط مزبوره در قرارداد مخصوص پستی و تلگرافی معین خواهد شد.

فصل بیست و دوم

چون مقصود از امضای این عهدنامه استحکام روابط همجواری و استقرار حسن مراوده طرفین است لهذا هر یک از دولتین معظمتین متعاهدتین در پایتخت طرف دیگر نماینده ی سیاسی خواهند داشت و نمایندگان سیاسی چه در ایران و چه در روسیه دارای حقوق مصونیت و سایر امتیازاتی که در قوانین بین المللی مقرر است خواهند بود و همچنین از عادات و ترتیباتی که در مملکتین نسبت به نمایندگان سیاسی جاری است، استفاده خواهند کرد.

فصل بیست و سوم

دولتین معظمتین متعاهدتین برای توسعه روابط فیمابین دو مملکت، در نقاطی که مرضی الطرفین باشد،‌ ایجاد قونسولگری خواهند نمود. حقوق و اختیارات قونسولها موافق فصول جداگانه که فوراً بعد از امضای این عهدنامه نوشته می شود و همچنین آداب و ترتیباتی که در هر مملکت برای قونسولها مقرر است تعیین خواهد شد.

فصل بیست و چهارم

این عهدنامه در مدت سه ماه تصدیق و در تهران به اسرع وسائل رد و بدل خواهد شد.

فصل بیست و پنجم

این عهدنامه به زبان روسی و فارسی در دو نسخه نوشته شده و در موقع تفسیر آن زبان روسی و فارسی هر دو سندیت خواهند داشت.

فصل بیست و ششم

پس از آن که این معاهده امضاء شد فوراً دارای اعتبار خواهد گردید و علیهذا امضاء کنندگان ذیل این عهدنامه را امضاء و به مهر خود ممهور داشتند.
به تاریخ 6 فوریه 1921 در شهر مسکو سمت تحریر یافت.
منبع مقاله: افشار یزدی، محمود؛ (1358)، سیاست اروپا در ایران: اوراقی چند از تاریخ سیاسی و دیپلماسی به انضمام چند گفتار دیگر از مؤلف و بعضی اسناد و نامه ها، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ هشتم