نویسنده: مهدی صدری
حساب سیاق دانشی است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دوره قاجاریه در ایران، کلیه امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می شد و مردم عادی به ویژه کسبه تا حدود بیست سی سال پیش نیز محاسبات خویش را با اعداد سیاق ثبت می کردند. در گذشته آموختن علم سیاق در بین مردم به ویژه کسبه و کارگران دولتی آن چنان اهمیتی داشت که اگر کسانی در بین این طبقات از سواد خواندن و نوشتن کافی برخوردار نبودند، حساب سیاق را کاملاً می دانستند و آن را خوب و درست می نوشتند و می خواندند. سیاق در لغت به جز معانی متعدد آن، به معنی: «نوعی از خط است که بدان اهل دفتر دیوان اعداد و مقادیر و اوزان را نویسند؛ طرز و طریقه و روش» (ناظم الاطبا).
نگارنده پیشینه سیاق را بسیار کهن و قدیمی و ریشه دار می داند و سابقه آن را در زمانهای بسیار دور می بایست جستجو کرد تا به منشا و ماهیت آن پی ببریم. از آنجایی که اعداد سیاق از جهت راست به چپ نوشته می شود و شکل و شیوه آن بسیار شبیه به شکل و شیوه اعداد پهلوی است، (اعداد پهلوی نیز از سمت راست به چپ نوشته می شود) نگارنده بر این عقیده است که قدمت بروز و ظهور دانش حساب سیاق دست کم به دوره ساسانی مربوط می شود. البته این را هم می دانیم که زبان پهلوی تا سده چهارم هجری قمری در کنار زبان فارسی دری مورد استفاده مردم ایران بود. شاهد زنده موجود این مدعا «برج لاجیم» مازندران مربوط به سده چهارم با دو کتیبه پهلوی و فارسی است. به مواردی چند از مشابهات اعداد پهلوی و سیاق در جای خود می پردازیم.
بعد از ظهور اسلام ایرانیان همچنان دانش سیاق را حفظ کردند و با توجه به اینکه زبان پهلوی در سده های اولیه، کم کم جای خود را به زبان فارسی دری می داد، تغییری در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسباتی روی نداد و همچنان ثبت ارقام را به اعداد سیاق می نگاشتند. در سده پنجم هجری در زمان ملکشاه سلجوقی، حسن صباح تحولی در روش نگارش اعداد سیاق پدید آورد که در این باب فروغ الدین میرزا محمد مهدی اصفهانی در کتاب فروغستان می نویسد: «حسن صباح ترتیب نوشتن دفترهای دیوانی را به این روشی که تا امروز باقی است، بنیاد نهاد» و سپس داستان نوشتن دفتری را از حسن صباح و نظام الملک برای جمع و خرج ولایات نقل می کند و نیز از تصرفاتی که شمس الدین کاتب شیرازی یا طبسی در علم سیاق در کتابهای محاسباتی شیراز، عراق، آذربایجان، خراسان و مازندران کرده یاد می کند. فروغ میرزا در کتاب خود تغییرات را بر نمی شمارد و به آن نمی پردازد که در شکل نوشتن اعداد یا در نگاهداری محاسبات و یا هر دو تغییری داده اند.
دانش سیاق تا یک سده پیش در بین مردمان ایران، ماوراء النهر، هند، پاکستان، ترکیه، قفقاز و گرجستان خواهان زیادی داشت. به طوری که اسناد و رقبات زیادی در کتابخانه های کشورهای مزبور برجاست که با اعداد سیاق نوشته شده اند. در مواردی دیگر نیز می توان این موضوع را بر پشت صفحه اول و یا آخر بعضی از نسخه خطی مشاهده نمود که صاحب نسخه مخارج تهیه آن نسخه را از بابت کاغذ، جلد، شیرازه، کاتب و غیره را به سیاق نوشته است.
شیوه تنظیم صورت حساب در سیاق بدین روش است که رقم مبلغ درآمد کل سال یا خرج شده، خواه قطعی (= هزینه شده) و یا غیر قطعی (غیر قطعی در حسابداری امروز به علی الحساب، پیش پرداخت، بدهکاران، اعتبارات اسنادی و غیر از آن به هزینه قطعی نرسیده است گفته می شود) در قسمت بالای صورت حساب نوشته می شود. ارقام جزئی که ممکن است بیست یا سی یا پنجاه قلم یا کمتر و یا بیشتر باشد با ذکر مورد، به تفکیک در زیر رقم کل نوشته می شود، در نهایت جمع ارقام جزء با رقم کل که در بالا صورت حساب نوشته شده برابر خواهد بود.
فروغ الدین میرزا درباره آسان بودن حساب نویسی ایرانیان می نویسد: «در زمان ولیعهد عباس میرزا، دولت انگلیس هر ساله مبلغ دویست هزار تومان نقد به خزانه آذربایجان می پرداخت و محاسبه پنج ساله تنخواه مذکور بالغ بر دو کرور (= هر کرور برابر با پانصد هزار) که مفروغ نشده بود ماموری از انگلیس برای این کار آمده و با مهندسان ایرانی و انگلیسی نتوانستند حسابرسی کنند. مولف (= فروغ الدین میرزا) به اتفاق پدر محاسبات وجوه مذکور را در مدت بیست روز با حضور مترجمی به سیاق در شصت فرد کاغذ 1 که همه برابر با دوازده ورق است نوشتند.» به دنبال این مطلب در باب فایده سیاق می نویسد: «... پس عمل سیاق و حساب نویسی ایران آسان تر است.»
سال 1115 ق. در هند در عصر پادشاهی اورنگ زیب گورکانی کتابی به نام خلاصه السیاق از مولفی ناشناخته در باب علم سیاق تالیف شده و در دست است. (میکروفیلم با برنامه، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، 448) که در آن تاریخچه استفاده از اعداد سیاق را در امور محاسبات دولتی و شخصی مردم سرزمین هند بیان می کند و می نویسد: «در هندوستان از زمان قدیم اهل قلم، هندویی نویس بودند و به اطوار این به خط هندویی در دفاتر به کار می بردند....» از سال 583 ق. که حکومت پادشاهی هندویی هند برچیده شد و اداره سرزمین هند از این تاریخ به بعد به دست سلاطین مسلمان افتاد، سلطان شهاب الدین غوری که اولین پادشاه مسلمان کشور هند بود، تاز مان سلطنت جلال الدین محمد اکبر شاه گورکانی (سلطنت از 963 - 1014) دفاتر محاسبات دیوانی کماکان به اعداد هندویی بر بیاض نوشته می شد و به این بیاضهای حساب به زبان هندو «یوتهی» گفته می شد.
صاحب خلاصه السیاق می نویسد: «هر چند نویسنده های فارسی نویس از ولایت ایران و توران آمده در سر کار سلاطین و خوانین نوکر می شدند و به کار خدمت قیام می ورزیدند، دفتر فارسی رواج نمی یافت.» اکبر شاه گورکانی به ملک الشعرا شیخ ابوالفیض فیضی اکبرآبادی - که بعد از مرگ غزالی مشهدی به سال 980 ق. به این منصب نایل آمد - دستور داد تا دفاتر محاسباتی دیوانی هند را از هندویی به سیاق فارسی برگردانند. شیخ فیضی که در امور محاسباتی سیاق از برجستگان روزگار خود بود، به کمک برجستگانی دیگر در این زمینه چون بدل جان مشهدی، خواجه شاه منصور شیرازی، خواجه عطا بیک قزوینی و خواجه نظام الدین احمد بخشی به سال 991 ق. دفاتر هندی را بر هم زدند و به سیاق فارسی برگرداندند.
از این تاریخ به بعد، در تمام ایالات و شهرهای هند، حساب سیاق کاملا رواج یافت. پیشینه سیاق نویسی در هند مربوط به ایرانیان بود و چون صاحبان این پیشه از عزت و رفاه ویژه ای برخوردار بودند، کم کم هندیها هم سیاق نویسی را آموختند. صاحب خلاصه السیاق در این باره می گوید: «چون در ایران به نویسندگان خواجه می گویند، هندو سیاق نویس هم از لقب خواجه برخوردار گردیدند.»
ما ایرانیهای صاحب فرهنگ کهن و دیرین باید به این دانش از یاد رفته بیشتر بپردازیم و نسبت به آموختن و آموزش آن همت بگماریم؛ زیرا، سازمانی بسیار بزرگ و پرمحتوا به نام «سازمان اسناد ملی» داریم که شامل اسنادی است، (قریب دو میلیون) که در نوشته های آنها آمیخته به حساب سیاق است و هر برگی از این اسناد هویت فرهنگی، تاریخی و اجتماعی ما را در بر دارد. و مشابه این گونه اسناد در دیگر دستگاههای دولتی و کتابخانه ها بسیار است که از آن نمونه می توان به بایگانی اسناد وزارت امور خارجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، مرکز اسناد بنیاد انقلاب اسلامی و کتابخانه ملی و دیگر موسسات از این نوع اشاره کرد. جا دارد که اولیای امور بر این امر مهم فرهنگی، اهتمام ورزند و این دانش فراموش شده بار دیگر زنده شود تا با برگرداندن سیاق اسناد موجود، بسیاری از مسائل تاریخی و فرهنگی ایران روشن گردد.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.
