میراث وات

«سیاه ترین جنبه ی این تحول سریع در منابع تأمین نیرو آن بود که قوه ی ابتکار را از استادکار گرفت و او را در معرض ضرباهنگ غیر انسانی ماشین جدید قرار داد.»
ال. تی. سی. رولت، نقل از زندگی نامه ی «جیمزوات»
جیمز وات، با افزایش قدرت انسان، بزرگ ترین تغییرات را در جهان مدرن پدید آورد. ابتدا انقلاب صنعتی روی داد که دوران گذار از صنعت خانگی به تولید کارخانه ای بود. کار او به تحولی شگرف در سفر و ارتباطات، و هم چنین جابه جایی انبوه جمعیت در نتیجه ی گشایش کارخانه ها و مهاجرت مردم برای کار کردن در آن ها منتهی شد.
ماشین های بخاری که وات ساخت و توانی که به وسیله ی این ماشین ها مهار شد، مدتها قبل از مرگ او، چهره ی جهان را تغییر داد. بعدها، با گسترش این فرایند تغییر، میراث او زندگی جهانیان را چنان متحول کرد که در تصورش هم نمی گنجید. بصیرت او، در کنار چشم دقیق و بدون خطایش، قرن نوزدهم را چنان شکل داد که گویی او در این قرن زندگی می کرده است.
بسیاری از تحولاتی که وات بانی آن ها بود، بسیار سریع روی دادند. یکی از مهم ترین تحولات این بود که آهنگ تغییرات نیز تغییر یافت. در چشم ناظرن حیرت زده ی اوایل قرن نوزدهم، حتی تغییرات اولیه نیز با گذشت سال ها شتاب می گرفتند.
مثلاً قطار ترویتیک با هفتاد مسافرش، سفر تاریخی خود را در سال 1804 انجام داد. فقط چهار سال بعد از آن، لکوموتیو «هر کس می تواند از من جلو بزند» او، که رویش این جمله ی تبلیغی نوشته شده بود: «توان مکانیکی بر سرعت حیوانات غلبه می کند» به اهالی لندن، روی ریلی دایره ای، سواری تفریحی می داد.
در سال 1814، مهندسی به نام جورج استیونسون لکوموتیو بخاری ساخت که هشت واگن پر از زغال سنگ را در سر بالایی به دنبال خود می کشید. در سال 1825، لکوموتیو مشهورتر او به نام لوکوموشن گروهی از مسافران را در طول نخستین خط آهن عمومی جهان جابه جا کرد. پنج سال بعد لکوموتیو مشهورتر راکت، خط آهن منچستر و لیورپول را پیمود، که خود استیونسون آن را ساخته بود، و به این ترتیب نخستین سرویس منظم قطار مسافری در جهان آغاز به کار کرد.
چیزی نگذشت که خطوط دیگری به خط آهن منچستر و لیورپول اضافه شد. در سال 1850، تنها نیم قرن پس از نخستین سفری که با لکوموتیو ترویتیک انجام شد، خطوط راه آهن در سراسر بریتانیا کشیده شد.

مسابقه ی کشتی های بخار

حمل و نقل آبی نیز با همین سرعت متحول شد. تا جایی که به ماشین بخار وات مربوط می شود، ماجرا از اسکاتلند آغاز شد. در سال 1801 برای نخستین بار از بخار برای به حرکت در آوردن کشتی استفاده شد؛ برای این کار چرخ پره دار یک کشتی رود پیما را به ماشین بخار مجهز کردند. به زودی، به ویژه در ایالات متحده ی امریکا، از این کشتی بخار اولیه تقلید کردند و در سال 1819، کشتی بخار پره دار ساوانا به عنوان نخستین کشتی بخار از اقیانوس اطلس عبور کرد.
دو قرن قبل، پیمودن این مسیر دو ماه یا بیشتر طول می کشید. در سال 1838، وقتی کشتی های بخار پره دار سیریوس و گریت وسترن مسابقه ی قهرمانانه ی خود را در این مسیر انجام می دادند، این مسیر را در کمتر از سه هفته پیمودند. صد سال بعد، این زمان به کمتر از سه روز تقلیل یافت.
به برکت نیروی بخار، پیوندهای قدیمی مسافت و زمان با باد، خاک و سم اسب گسسته بود. در دید ناظران قرن نوزدهم، احتمالاً دنیا در حال کوچک شدن بوده است.

پیدایش دوباره ی صنعت

این تغییرات مهم شامل پیشرفتی استثنائی در ارتباطات، افزایش میزان تجارت، رشد برق آسای تعداد مهاجران به قاره ی جدید، و تغییرات بی شمار در روش زندگی مردم اروپا بود. دیگر لندن، پاریس یا برلن به شهر پریان، به جایی که کمتر جوینده ی ثروتی از آن باز می گشت، شباهتی نداشت. اکنون ساکنان روستا می توانستند در این شهر کار کنند، به آنجا مهاجرت کنند، در آن جا ازدواج کنند و باز هم بر گردند و با خویشاوندان خود در ده دیدار کنند.
هر چند این تغییرات بسیار شگرف بود، در مقایسه با تغییرات ناشی از تأثیر نیروی بخار در صنعت، به چشم نمی آمدند. در حقیقت نیروی بخار بیش از آن که صنعت را تغییر دهد، آن را از نو خلق کرد.
در آلمان، این تغییر در دهه های 1850 و 1860 روی داد که دوران رشد بسیار سریع بود. خطوط راه آهن گسترش یافت و صنایع پایه، مانند معدن کاری، فلزکاری، نساجی و ذوب آهن به صنایعی در مقیاس بزرگ تبدیل شدند.

«کارگاه جهان»

انقلاب در تأمین نیرو به معدن کاری، ذوب آهن و نساجی محدود نشد. در نتیجه ی این تحول، فولاد که از ذوب آهن حاصل می شد، با دستگاه های بخاری کوبیده و سپس نوردکاری یا شکل داده می شد. در مزارع، خرمن کوبهای بخاری با سرعت زیاد کاری را انجام می دادند که قبلاً، وقتی با دست انجام می شد، ممکن بود تا شب کریسمس طول بکشد. روزنامه ها را با ماشین های چاپ بخاری چاپ می کردند. پس از اختراع چرخ خیاطی در اواسط قرن، در بخش هایی از صنعت پوشاک نیز استفاده از چرخ های خیاطی بخاری شروع شد.
بریتانیای کبیر که زادگاه فن آوریی بود که صنعت را پدید آورد، به لقب «کارگاه جهان» مشهور شد. در پایان قرن نوزدهم، رهبری جهان صنعتی به آلمان و سپس به ایالات متحده ی امریکا رسید. اما تا آن زمان نقش بریتانیا تغییر یافته و به قدرتمندترین نیروی سیاسی جهان تبدیل شده بود.
سایر کشورهای غربی نیز امپراطوریهایی تشکیل داده بودند و این دست اندازی به سرزمین های دیگران نیز از نتایج انقلابی بود که نیروی بخار باعث آن شده بود. همه ی این کشورها برای تغذیه ی صنایع خود به مواد خام نیاز داشتند. آن ها به بازارهایی برای فروش محصولات صنعتی خود نیز نیاز داشتند. تشکیل چنین امپراطوری هایی هر دو مقصود را بر آورده می کرد.

شهرها

نیروی بخار، در هر کشوری که پا گرفت، نقشه ی آن را نیز تغییر داد. مثلاً در سال 1750، بیرمنگام، شهری که در آن ماتیو بولتون در کارگاه خانوادگی خود مشغول کار بود، در حدود 30000 نفر جمعیت داشت. تا سال 1801، یعنی یک سال پس از آن که مشارکت او با جمیز وات به پایان رسید، جمعیت این شهر دو برابر شده بود. در اواسط قرن نوزدهم، جمعیت بیرمنگام به 200000 نفر رسید. این اتفاق در سرتاسر جهان صنعتی روی داد. در آلمان، در فاصله ی سال های 1840 و 1850، جمعیت برلن به اندازه ی 100000 نفر افزایش یافت.
اروپایی ها و اخلاف آن ها در کشورهای دیگر، به تدریج پیوندهای کهن خود را با زمین از دست دادند و در عوض اجتماعاتی را تشکیل دادند که بر روش زندگی دیگری پایه گذاری شده بودند. آن ها اینک در شهرها جمع شده بودند.

گذشته و آینده

«خرطوم فیل، که می تواند سنجاقی را بر دارد یا درخت بلوطی را از ریشه در آورد، در مقایسه با آن چیز مهمی نیست. این نیروی جدید می تواند روی مهر کنده کاری کند و توده های عظیم فلز سخت را در هم بشکند، نخی به نازکی تار عنکبوت را بیرون بکشد، بدون آن که پاره شود و یک ناو جنگی را مانند پر کاهی در هوا بلند کند. این نیرو می تواند روی موسلین گلدوزی کند، لنگر کشتی بسازد، فولاد را به صورت نوار برش دهد و کشتی های باری را در برابر بادها و امواج شدید به پیش براند.»
توصیف نیروی ماشین بخار وات، به نقل از سوگنامه ی او در سال 1819
پیدایش جوامع شهری مسائل و فرصت هایی را پدید آورد که با مسائل و فرصت های جوامع روستایی کاملاً فرق داشت. مسکن، بهداشت، و آموزش مسائلی بودند که در این جوامع، که مردم در آن ها بسیار نزدیک به هم زندگی می کردند، آسان تر حل می شد.
از لحاظ اقتصادی، با زندگی در این جوامع راه های مؤثرتری برای کسب و کار پیدا شد. وجود تعداد زیادی مشتری در ناحیه ای کوچک، به معنای کاهش هزینه های حمل و تولید برای تولید کنندگان بود.
در سال 1882، توماس ادیسون، مخترع و صنعت گر، به این نتیجه رسید که فروختن سیستمی برای برق رسانی به خانه های نیویورک، ارزش اقتصادی دارد. ادیسون شکاف فن آوری بین عصر وات و زمان حاضر را پر کرد. الکتریسیته جهان را از عصر بخار بیرون آورد و راه را برای فن آوری سطح بالای اواخر قرن بیستم هموار ساخت. اما سیستم ادیسون، برای تولید برق به نیروی بخار متکی بود. این نکته در مورد اغلب نیروگاه های برق امروزی نیز صادق است.
جیمز وات، مهندسی که گذشته ی ما را شکل داد، یقیناً در شکل دادن آینده ی ما در قرن بیست و یکم نیز سهم دارد.
منبع: اسپراول، آنا، پیشگامان علم، افضلی محمدرضا، تهران، انتشارات فاطمی، دوم1390