علم تاریخ و صداقت مورخ

احتیاج ما به علم تاریخ و فوایدی که از آن می توانیم برداشت کنیم وقتی به خوبی مبرهن می شود که موضوع این علم را به طرز واضح تری مورد تدقیق قرار دهیم. بسیاری از کتبی که مؤلفین آنها را تاریخی قلمداد کرده اند در حالی که هیچ جهت اشتراک با تاریخ واقعی ندارند اذهان را در باب تاریخ حقیقی مشوب می سازند. البته تاریخ واقعی مسئول این قبیل نوشته ها نیست ولی انتشار امثال این کتب در نزد عامه موجب شکست قدر تاریخ می شود. شاید برای رفع این شبهه بیانات ذیل خالی از فایده نباشد: اولین منظور تاریخ این است که نگذارد وقایع گذشته در دریای فراموشی غرقه گردد بلکه سعی کند آنچه را که از این وقایع ممکن است محفوظ داشت از دستبرد تلف و نسیان نجات بخشد. بعضی چنین گفته اند که تاریخ قوة حافظة نوع انسان است. این تعریف اگرچه صحیح است لیکن تعریفی بسیار ناقص و غیرواقعی است و جامع نیست چه غایت مقصود ما در مورد تاریخ تنها نمی تواند جمع آوری اطلاعات در باب وقایع و حوادث باشد بلکه فراهم آوردن این گونه اطلاعات در راه مقصودی که تاریخ تعقیب می کند قدم اول است و هیچ تاریخ نویسی نیز نیست که کار خود را از این مرحله شروع نکند. اولین کوشش هر مورخی این است که در باب هر قومی که منظور او نوشتن تاریخ ایشان است کلیة اطلاعاتی را که به این قوم تعلق داشته جمع آورد سپس انواع حوادث را که در قرون گذشته برای این قوم رخ داده طبقه بندی کند و در آداب و عادات و تمدن و سیاست و امور اجتماعی و وقایع نظامی و مصالح ایام صلح ایشان به یک چشم بنگرد و تا رسیدن به حدی که دایرة اطلاعات ما تا آنجا توسعه یافته نظر کنجکاوی و موشکافی خود را محدود نسازد چه اگر بخواهد دایرة تحقیق خود را محدود نماید ممکن است که اصل موضوع و حقیقت مطلب از نظر او مستور بماند و در دام ترجیح فرع بر اصل بیفتد. مورخ محقق هیچ وقت نباید پیش از تحقیق در پاره ای جزئیات یا خصوصیات به دیدة حقارت بنگرد و آنها را قبلاً از نظر بیندازد. چون منظور اصلی در تاریخ احیای کلیة وقایع گذشته است پس هر قدر اطلاعات بیشتر فراهم آید و تنوع آنها زیادتر باشد راه وصول به این منظور نزدیکتر می شود. با تمام این احوال اگر بنا باشد که تاریخ به همان ذکر اعلام و سنوات منحصر شود به هیچ درد نخواهد خورد. هر یک از حوادث تاریخی که ما به وسیله مآخذ قدیمی به وجود آنها پی می بریم یا هر یک از مردانی که نام و اثری از آنها در این مآخذ مذکور است حیثیتی مخصوص به خود دارند چنانکه ما مثلاً هیچ وقت جنگ ماراتن را با جنگ اوسترلیتز یا سن لوئی را با هانری چهارم اشتباه نمی کنیم. بلکه هر یک را همچنان که بوده اند می شناسیم و خصوصیات هر کدام را علیحده به یاد می آوریم و هر یک را به حیثیت و شخصیت حقیقی که داشته اند جدا جدا مشخص می سازیم. اگر مورخی بخواهد که از اصل مقصود خود که روشن ساختن حقایق تاریخی است باز نماند باید در تشخیص همین حیثیات و خصوصیات بکوشد یعنی حوادث را همچنان که در همان اعصار اتفاق افتاده و اشخاص را به همان وضع که در محیط خویش می زیسته و با همان طرز فکری که در عصر خود داشته اند به ما بنمایاند و این کار را فریضة همت و وظیفة حتمی خود بداند. اگر شرح حال مردانی مانند قیصر و لوئی یازدهم و کرومول و ناپلئون یا بیان قضایایی نظیر برده فروشی در قرون قدیمه یا رسم مالک و مملوکی در قرون وسطی یا جنگهای مذهبی یا انقلاب کبیر فرانسه را عیناً همانطور که در عصر خود اتفاق افتاده و با همان طرز فکر آن ایام تحت مطالعه نیاوریم این نوع تاریخ به کلی بی معنی و نامفهوم خواهد بود، به همین نظر شخص مورخ ملزم است که در این قبیل تحقیقات زمان خود و بیشتر از آن محیطی را که در آن زیست می کند به کلی فراموش نماید. به این معنی که دیگر خود را نبیند و از عقاید شخصی و توهمات و طرز احساس خویش یکباره برکنار شود تا بتواند خود و خوانندگان کتاب خود را مستقیماً با حوادث ایام گذشته روبه رو کند. غیر از این نکته هر مورخی باید در اقدام به تحقیقات تاریخی در احساسات و افکاری که محصول تراوش دلها یا استقامت ذهن مردم گذشته است به نظر حسن نیت و لطف بنگرد چه اگر کسی نسبت به فهم و فکر دیگری رعایت جانب احترام را از دست دهد مشکل توان گفت که حقیقت وجود او را درک کرده است. فرض کنیم که کسی کتابی در باب موضوع آداب و رسوم دینی بنویسد و در آن از آداب و رسوم دینی یونانیان قدیم و مصریان عهد فراعنه که سالیان دراز قلوب مردم به آنها بستگی داشته و ایشان آتش شور خود را در طلب حقیقت مطلق به ورزیدن آنها فرو می نشانده اند ذکری نکند. این چنین کتاب لیاقت آن را که به آن عنوان تاریخ دهند ندارد. تاریخ حقیقی و علمی به دست کسی نوشته می شود که بنا بر شرح مذکور در فوق به کلی از خویشتن مجرد شود به عبارت اخری بنا به مقتضای مقام جنبة دیگری به خود بدهد و صاف و ساده مثلاً روحیه همان مردم معاصر پریکلس یا شارلمانی یا لوئی چهاردهم را پیدا کند. این کیفیت خشت اساسی بنای تاریخ علمی است و اگر راهی غیر از این راه موردنظر مورخ باشد تاریخ به حدود و وظایف خود عمل نکرده و جنبه علمی آن رعایت نشده است. فنلن می گوید که بهترین مورخین کسی است که به هیچ زمان یا به هیچ مملکت تعلق نداشته باشد. ما برخلاف فنلن می گوییم که مورخ باید به همه ازمنه و به همة ممالک متعلق باشد چه وظیفة او احیای حوادث گذشته در همه ممالک است یکی بعد از دیگری، و میشله مورخ فرانسوی که گفته: «تاریخ نوعی از رستاخیز است» همین نظر را داشته است. اگر چه این بیان میشله با حقیقت مطابقت دارد ولی باید دانست که چون خود او غالباً دستخوش رؤیا و خیالات شاعرانه بوده با وجود اینکه منکر استادی او نمی توان شد در اکثر نوشته های خود راجع به تاریخ قدیم حقایق تاریخی را از نظر دور داشته است. اینکه ما بیان مذکور میشله را درست می شماریم از آن بابت است که یکی از تکالیف اصلی هر مورخی را این می دانیم که وقایع بین زمان خود و عصری را که به تحقیق آن قیام کرده احیا نماید و حوادث و اشخاص و تمدنهایی را که حقیقت آنها برما مردم دم عصر حاضر به کلی مجهول است به ما بشناساند و صورت واقعی آنها را که امروز فراموش شده پیش چشم ما مجسم نماید.

اما از توجه به این نکته مهم نباید غفلت کرد که تمام لذت تاریخ فقط در این نیست که انسان به وسیلة مطالعه و قرائت آن حس کنجکاوی خود را اقناع کند و با تذکار وقایع گذشته اوقات بیکاری خود را به این وسیله بی ثمر بگذراند. البته چیزی که انسان را به مطالعة تاریخ وامی دارد همان حس کنجکاوی است ولی نه برای گذراندن وقت بلکه برای آنکه بداند که چه کیفیاتی در طی قرون ماضیه پیش آمده است تا انسان از عصر حجر قدیم به این مرحله رسیده و اسرار این حال ارتقاء که مرحله به مرحله انجام یافته چه بوده است. تاریخ علمی در مورد حوادثی که آنها را از پس پردة نسیان بیرون می کشد با کمال جهد سعی می کند که ارتباط حقیقی آنها را با یکدیگر برقرار سازد و عللی را که باعث تبدیل حادثه ای از صورتی به صورتی دیگر شده بیان نماید. بنابراین منظور واقعی و آخرین غرض تاریخ علمی این است که علل حوادث گذشته را برای ما مفهوم سازد یعنی ترکیب بندی علتها و معلولهایی را که ظهور هر حادثه ای در هیأت اجتماعیه بشری به وجود آنها بسته بوده است واضح و روشن در پیش چشم ما بگذارد. برای رساندن جنبه حکمتی تاریخ چندان به استناد اقوال منتسکیو احتیاجی نداریم چه تاریخ هر قدر هم آن را خالی از نظر حکمتی بنویسند باز همیشه با بیان علت و معلول وقایع و روشن منطقی همراه است و اگر در مطالعة حوادث این روش راهنمای ما نباشد خواه ناخواه به وادی ضلالت می افتیم و تاریخ صورت یک کتابچه یادداشت نامنظم را پیدا می کند. هر تاریخی که وقایع را به منظور حفظ رشتة ارتباط آنها با یکدیگر منتظم می سازد هر قدر هم ساده و بی طمطراق نوشته شده باشد بالضروره سعی می کند که علاقة این حوادث را به هم ملحوظ نگه دارد و در طی این عمل بستگی منطقی آنها را به یکدیگر کم و بیش آشکار و بیان علت و معلول را مسلم نماید. با توضیحاتی که دادیم واضح می شود که تاریخ از همه حیث شبیه به علومی است که حقایق را به وسیله مشاهده و نظر به دست می آورند و منطقاً در ردیف علم به احوال حیوانات و نباتات اعصار گذشته (پالئونتولژی) است زیرا موضوع آن هم حوادث قرون ماضیه است و این حوادث را تاریخ از آن جهت موضوع خود قرار می دهد تا بتواند به وسیلة مطالعه در آنها علل و اشکال تغییرات و انقلاباتی را که سابقاً در زندگانی افراد جامعة بشری رخ داده به دست بیاورد. تنها فرقی که در این میانه هست اینکه چون موضوع تاریخ یعنی انسان و اعمال و آثار فکری و شئون مختلفه زندگانی او به وضعی عجیب پیچیده و در هم است، محقق این علم باید بیش از عالم هر علم دیگر متوجه تعدد عوامل مؤثر و تداخل آثار با نفوذ در یکدیگر باشد و مخصوصاً باید بداند که به همین علل استنباط احکام کلی و متقن در این رشته چندان کار آسانی نیست. موضوع تاریخ همان است که در فوق به آن اشاره کردیم و هیچ وقت هم تغییری در آن حادث نخواهد شد اما بحث در این موضوع وقتی جنبه علمی پیدا می کند و تاریخ را به منظور اصلی خود می رساند که محقق این علم بتواند علت سیر حوادث مورد مطالعه ما را به ما بفهماند. با این مقدمات باید گفت که تاریخ با این مقامی که پیدا کرده است امروز حقاً می تواند در ردیف سایر علوم مضبوطه قسمتی از اسرار زندگانی بشری را بر ما مکشوف سازد و علمی مفید و ضروری باشد.

منبع: مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی، بخش پنجم،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی