نویسنده:دکتر سولماز پیری *
علل و راه حل کمردردهای بارداری
سقراط از قرن چهارم قبل از میلاد درد موضعی در کمربند لگنی حین و پس از بارداری را تشخیص داد و ثبت کرد. این بیماری در کشورهای پنج قاره جهان گزارش شده و این نشانه شیوع جهانی آن است اما مکانیسمی که باعث درد کمربند لگنی در طی بارداری می‌شود، مشخص نیست.
البته اثر سطح هورمون‌های ریلاکسین و پروژسترون بر رباط‌های کمربند لگنی ثابت شده ولی بین سطح آنها و درد کمربند لگنی ارتباطی پیدا نشده است. هورمون ریلاکسین، در دوران بارداری ترشح می‌شود و اثر شل‌کنندگی روی تمام مفاصل بدن از جمله ستون مهره‌ها دارد. بعضی از متخصصان، این هورمون را عاملی اثرگذار بر کمردرد دوران بارداری می‌دانند. در قسمت جلوی لگن و پایین شکم، مفصلی قرار دارد که به مفصل «سمفیزپوبیس» یا «عانه» معروف است. جدا شدن این مفصل از هم در اثر بارداری، در ایجاد درد کمر موثر است.
برخی از عوامل ایجاد درد کمردر دوران بارداری عبارتند از: کار سنگین بدنی، خم و راست شدن کمر چند بار در ساعت، سابقه درد کمر قبل از بارداری، درد قبلی کمربند لگنی یا ضربه قبلی به استخوان لگن. عوامل دیگری نیز ممکن است در ایجاد کمردرد دوران بارداری نقش داشته باشند ولی ارتباط مشخصی بین این عوامل و درد کمربند لگنی در دوران بارداری یافت نشده است. این عوامل عبارتند از: فاصله زمانی بین بارداری فعلی و قبلی، مصرف سیگار، استفاده از روش‌های ضدبارداری، بی‌حسی از راه کمر، نژاد مادر، وزن مادر، تعداد بارداری‌های قبلی، تراکم استخوانی، وزن و سن جنین.
درباره کیفیت کمردردتان با پزشک صحبت کنید
هر چند کمردرد دوران بارداری شایع و معمولا بدون عارضه است اما توصیه می‌شود که خانم باردار حتما آن را با پزشکش در میان بگذارد زیرا زمانی می‌توانیم کمردرد را ناشی از بارداری بدانیم که احتمال‌های دیگری همچون مشکلات ناشی از بیماری‌های احشای داخل لگن مانند بیماری‌های دستگاه ادراری و گوارشی را رد کرده باشیم. پزشک باید با بررسی‌های کامل، علت‌های دیگر ایجادکننده درد کمر را نیز بررسی کند، بنابراین احتمال ابتلا به این بیماری‌ها نیز باید به وسیله پزشک رد شوند: ضایعات و مشکلات دیسک کمری، بیرون‌زدگی دیسک، فشار به ریشه‌های عصبی، لغزیدن مهره‌ها، سیاتیک، تنگی کانال نخاعی یا التهاب مفاصل ستون فقرات کمری، عفونت‌های استخوان یا بافت، ایجاد لخته خون در ورید ران، عوارض مامایی مانند زایمان زودرس، کنده شدن جفت، درد لیگامان گرد، عفونت داخل رحمی و اختلال در خونرسانی به سر استخوان ران. بدیهی است که گرفتن یک شرح حال خوب، انجام معاینه دقیق و درخواست تست‌های آزمایشگاهی لازم، برای رسیدن به تشخیص صحیح لازم است و در موارد مشکوک حتما باید مشاوره ارتوپدی و در صورت لزوم عفونی و... انجام گیرد.
درد لیگامان گرد
این درد معمولا دردی خفیف، ناگهانی و تیز یا مستمر و مبهم است که در هر 2 طرف قسمت پایین شکم یا به صورت عمقی در کشاله ران احساس و معمولا در 3 ماهه دوم شروع می‌شود. علت آن هم کشیده و ضخیم شدن لیگامان‌هایی است که رحم را در لگن نگه می‌دارند. درد ممکن است مثل فرو رفتن یک وسیله تیز به بدن به خصوص هنگام تغییر ناگهانی وضعیت مانند بلند شدن از تخت یا از صندلی یا هنگام سرفه کردن و غلت زدن در رختخواب باشد. گاهی هم بیمار درد را به صورت یک درد مبهم بعد از فعالیت بدنی روزانه یا راه رفتن زیاد احساس می‌کند. در صورتی که این درد با استراحت ادامه پیدا کرد، با پزشک خود تماس بگیرید.
تظاهرات و تشخیص
درد کمربند لگنی به صورت‌های مختلف مثل درد مبهم، تیرکشنده یا سوزشی است و در محدوده کمربند لگنی گاه در سمت پشت و گاه در سمت جلو در مجاورت عانه احساس می‌شود. این درد گاهی به کشاله ران، میاندوراه یا محدوده میان منطقه تناسلی و مقعد و پشت ران انتشار می‌یابد و محل آن طی بارداری تغییر می‌کند. شروع علایم متغیر است و می‌تواند از انتهای 3 ماهه اول بارداری تا ماه اول پس از زایمان یا حتی در طول زایمان بروز کند. شروع درد ممکن است تدریجی یا ناگهانی باشد. به طور کلی درد پس از زایمان از درد حین بارداری کمتر است. حداکثر علایم در فاصله بین هفته 24 تا 36 بارداری دیده می‌شود. در بیشتر موارد درد کمربند لگنی خودبه‌خود، 6 ماه پس از زایمان بهبود می‌یابد. در سایر موارد و در صورت انجام ندادن اقدام‌های لازم، درد ادامه پیدا می‌کند و شکل مزمن به خود می‌گیرد. زنانی که از این مشکل رنج می‌برند، معمولا نمی‌توانند مسافت‌های طولانی راه بروند و گاه هنگام خم کردن مفصل لگن، صدایی از آن می‌شنوند.
چاره چیست؟
قبل از زایمان، معمولا به دلیل خطرهای احتمالی برای جنین، در تجویز دارو احتیاط می‌شود. بیشتر بیماران علامت‌دار چند ماه پس از زایمان بهبود می‌یابند. به نظر می‌رسد استراحت و درمان علامتی در مراحل اولیه موثر باشد. ورزش‌های مناسب، حرکات ورزشی در آب و خودداری از حرکات تشدید‌کننده درد همراه طب سوزنی به خصوص در اوایل بارداری برای کاهش درد موثرند. در مواردی که پس از زایمان بیمار هنوز درد دارد، ورزش‌های تثبیت‌کننده مفاصل و قوی کننده عضلات بسیار بهتر از درمان‌های ضد درد هستند و کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشند. هنگام زایمان بهتر است حداقل فشار به کمربند لگنی وارد و نگه‌داشتن بیمار در وضعیت خوابیده روی تخت زایمان به حداقل رسانده شود. به نظر نمی‌رسد که انجام سزارین کمکی به این بیماران کند مگر در مواردی که خوابیدن بیمار روی تخت زایمان کاملا غیرممکن باشد.
توصیه های مهم و مفید
1 هنگام ظرف شستن یا آشپزی از صندلی‌های بلند برای نشستن استفاده کنید.
2 وضعیت نشستن خود را زود به زود تغییر دهید.
3 اگر روی زمین می‌نشینید، یک تیوب هوا تهیه کنید و روی آن بنشینید.
4 نشستن در صندلی با زانوی خم بر نشستن در تخت خواب با زانوی صاف ارجحیت دارد و باعث وارد شدن فشار کمتری به ناحیه عانه می‌شود.
5 اگر فرزند کوچک دیگری دارید، از یک صندلی بلند مخصوص کودک هنگام غذا دادن به وی استفاده کنید.
6 وقتی می‌خواهید روی تخت دراز بکشید، اول روی لبه تخت بنشینید، در حالی که زانوها را به هم چسبانده‌اید به پهلو بخوابید، سپس پاها را صاف کنید و به وضعیت مورد نظر خود بچرخید.
7 گذاشتن یک بالش کوچک بین زانوها در وضعیت دراز کشیده به پهلو، گاه باعث راحتی بیشتر می‌شود (مانند شکل).
8 سعی کنید تشکتان زیاد سفت یا زیاد نرم نباشد. با پهن کردن یک پتو روی تشک می‌توانید محل خواب‌تان را راحت‌تر کنید.
9 از بلند کردن اجسام سنگین خودداری کنید.
10 وقتی می‌خواهید شیئی را از روی زمین بردارید، حتما اول به صورت چمباتمه بنشینید و از خم کردن کمرتان بپرهیزید.
11 کفش‌های پاشنه کوتاه بپوشید.
12 هنگام خرید، اجناس را در 2 کیسه تقسیم کنید و در هر 2 دست بگیرید.
13 صاف بنشینید و قوز نکنید.
14 توجه به استراحت کافی به خصوص در اواخر دوران بارداری بسیار مهم است.
15 هنگام سوار شدن به اتومبیل، ابتدا زانوهای خود را به هم بچسبانید و روی صندلی بنشینید، سپس پاها را داخل ببرید و رو به جلو بچرخید.
16 همسر، خانواده و دوستانتان را در جریان مشکلتان قرار دهید و به آنها اجازه دهید که کمکتان کنند و با تحمل و تعارفات بی‌مورد، مشکلتان را حادتر نکنید.
17 به یاد داشته باشید که لنگیدن و درد مداوم کمر یا لگن یک علامت غیرطبیعی است و جزو اتفاق‌های رایج دوران بارداری طبیعی محسوب نمی‌شود و حتما باید به وسیله پزشک زنان یا ارتوپد بررسی و درمان شود.
سقراط از قرن چهارم قبل از میلاد درد موضعی در کمربند لگنی حین و پس از بارداری را تشخیص داد و ثبت کرد. این بیماری در کشورهای پنج قاره جهان گزارش شده و این نشانه شیوع جهانی آن است اما مکانیسمی که باعث درد کمربند لگنی در طی بارداری می‌شود، مشخص نیست.
البته اثر سطح هورمون‌های ریلاکسین و پروژسترون بر رباط‌های کمربند لگنی ثابت شده ولی بین سطح آنها و درد کمربند لگنی ارتباطی پیدا نشده است. هورمون ریلاکسین، در دوران بارداری ترشح می‌شود و اثر شل‌کنندگی روی تمام مفاصل بدن از جمله ستون مهره‌ها دارد. بعضی از متخصصان، این هورمون را عاملی اثرگذار بر کمردرد دوران بارداری می‌دانند. در قسمت جلوی لگن و پایین شکم، مفصلی قرار دارد که به مفصل «سمفیزپوبیس» یا «عانه» معروف است. جدا شدن این مفصل از هم در اثر بارداری، در ایجاد درد کمر موثر است.
برخی از عوامل ایجاد درد کمردر دوران بارداری عبارتند از: کار سنگین بدنی، خم و راست شدن کمر چند بار در ساعت، سابقه درد کمر قبل از بارداری، درد قبلی کمربند لگنی یا ضربه قبلی به استخوان لگن. عوامل دیگری نیز ممکن است در ایجاد کمردرد دوران بارداری نقش داشته باشند ولی ارتباط مشخصی بین این عوامل و درد کمربند لگنی در دوران بارداری یافت نشده است. این عوامل عبارتند از: فاصله زمانی بین بارداری فعلی و قبلی، مصرف سیگار، استفاده از روش‌های ضدبارداری، بی‌حسی از راه کمر، نژاد مادر، وزن مادر، تعداد بارداری‌های قبلی، تراکم استخوانی، وزن و سن جنین.
درباره کیفیت کمردردتان با پزشک صحبت کنید
هر چند کمردرد دوران بارداری شایع و معمولا بدون عارضه است اما توصیه می‌شود که خانم باردار حتما آن را با پزشکش در میان بگذارد زیرا زمانی می‌توانیم کمردرد را ناشی از بارداری بدانیم که احتمال‌های دیگری همچون مشکلات ناشی از بیماری‌های احشای داخل لگن مانند بیماری‌های دستگاه ادراری و گوارشی را رد کرده باشیم. پزشک باید با بررسی‌های کامل، علت‌های دیگر ایجادکننده درد کمر را نیز بررسی کند، بنابراین احتمال ابتلا به این بیماری‌ها نیز باید به وسیله پزشک رد شوند: ضایعات و مشکلات دیسک کمری، بیرون‌زدگی دیسک، فشار به ریشه‌های عصبی، لغزیدن مهره‌ها، سیاتیک، تنگی کانال نخاعی یا التهاب مفاصل ستون فقرات کمری، عفونت‌های استخوان یا بافت، ایجاد لخته خون در ورید ران، عوارض مامایی مانند زایمان زودرس، کنده شدن جفت، درد لیگامان گرد، عفونت داخل رحمی و اختلال در خونرسانی به سر استخوان ران. بدیهی است که گرفتن یک شرح حال خوب، انجام معاینه دقیق و درخواست تست‌های آزمایشگاهی لازم، برای رسیدن به تشخیص صحیح لازم است و در موارد مشکوک حتما باید مشاوره ارتوپدی و در صورت لزوم عفونی و... انجام گیرد.
درد لیگامان گرد
این درد معمولا دردی خفیف، ناگهانی و تیز یا مستمر و مبهم است که در هر 2 طرف قسمت پایین شکم یا به صورت عمقی در کشاله ران احساس و معمولا در 3 ماهه دوم شروع می‌شود. علت آن هم کشیده و ضخیم شدن لیگامان‌هایی است که رحم را در لگن نگه می‌دارند. درد ممکن است مثل فرو رفتن یک وسیله تیز به بدن به خصوص هنگام تغییر ناگهانی وضعیت مانند بلند شدن از تخت یا از صندلی یا هنگام سرفه کردن و غلت زدن در رختخواب باشد. گاهی هم بیمار درد را به صورت یک درد مبهم بعد از فعالیت بدنی روزانه یا راه رفتن زیاد احساس می‌کند. در صورتی که این درد با استراحت ادامه پیدا کرد، با پزشک خود تماس بگیرید.
تظاهرات و تشخیص
درد کمربند لگنی به صورت‌های مختلف مثل درد مبهم، تیرکشنده یا سوزشی است و در محدوده کمربند لگنی گاه در سمت پشت و گاه در سمت جلو در مجاورت عانه احساس می‌شود. این درد گاهی به کشاله ران، میاندوراه یا محدوده میان منطقه تناسلی و مقعد و پشت ران انتشار می‌یابد و محل آن طی بارداری تغییر می‌کند. شروع علایم متغیر است و می‌تواند از انتهای 3 ماهه اول بارداری تا ماه اول پس از زایمان یا حتی در طول زایمان بروز کند. شروع درد ممکن است تدریجی یا ناگهانی باشد. به طور کلی درد پس از زایمان از درد حین بارداری کمتر است. حداکثر علایم در فاصله بین هفته 24 تا 36 بارداری دیده می‌شود. در بیشتر موارد درد کمربند لگنی خودبه‌خود، 6 ماه پس از زایمان بهبود می‌یابد. در سایر موارد و در صورت انجام ندادن اقدام‌های لازم، درد ادامه پیدا می‌کند و شکل مزمن به خود می‌گیرد. زنانی که از این مشکل رنج می‌برند، معمولا نمی‌توانند مسافت‌های طولانی راه بروند و گاه هنگام خم کردن مفصل لگن، صدایی از آن می‌شنوند.
چاره چیست؟
قبل از زایمان، معمولا به دلیل خطرهای احتمالی برای جنین، در تجویز دارو احتیاط می‌شود. بیشتر بیماران علامت‌دار چند ماه پس از زایمان بهبود می‌یابند. به نظر می‌رسد استراحت و درمان علامتی در مراحل اولیه موثر باشد. ورزش‌های مناسب، حرکات ورزشی در آب و خودداری از حرکات تشدید‌کننده درد همراه طب سوزنی به خصوص در اوایل بارداری برای کاهش درد موثرند. در مواردی که پس از زایمان بیمار هنوز درد دارد، ورزش‌های تثبیت‌کننده مفاصل و قوی کننده عضلات بسیار بهتر از درمان‌های ضد درد هستند و کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشند. هنگام زایمان بهتر است حداقل فشار به کمربند لگنی وارد و نگه‌داشتن بیمار در وضعیت خوابیده روی تخت زایمان به حداقل رسانده شود. به نظر نمی‌رسد که انجام سزارین کمکی به این بیماران کند مگر در مواردی که خوابیدن بیمار روی تخت زایمان کاملا غیرممکن باشد.
توصیه های مهم و مفید
1 هنگام ظرف شستن یا آشپزی از صندلی‌های بلند برای نشستن استفاده کنید.
2 وضعیت نشستن خود را زود به زود تغییر دهید.
3 اگر روی زمین می‌نشینید، یک تیوب هوا تهیه کنید و روی آن بنشینید.
4 نشستن در صندلی با زانوی خم بر نشستن در تخت خواب با زانوی صاف ارجحیت دارد و باعث وارد شدن فشار کمتری به ناحیه عانه می‌شود.
5 اگر فرزند کوچک دیگری دارید، از یک صندلی بلند مخصوص کودک هنگام غذا دادن به وی استفاده کنید.
6 وقتی می‌خواهید روی تخت دراز بکشید، اول روی لبه تخت بنشینید، در حالی که زانوها را به هم چسبانده‌اید به پهلو بخوابید، سپس پاها را صاف کنید و به وضعیت مورد نظر خود بچرخید.
7 گذاشتن یک بالش کوچک بین زانوها در وضعیت دراز کشیده به پهلو، گاه باعث راحتی بیشتر می‌شود (مانند شکل).
8 سعی کنید تشکتان زیاد سفت یا زیاد نرم نباشد. با پهن کردن یک پتو روی تشک می‌توانید محل خواب‌تان را راحت‌تر کنید.
9 از بلند کردن اجسام سنگین خودداری کنید.
10 وقتی می‌خواهید شیئی را از روی زمین بردارید، حتما اول به صورت چمباتمه بنشینید و از خم کردن کمرتان بپرهیزید.
11 کفش‌های پاشنه کوتاه بپوشید.
12 هنگام خرید، اجناس را در 2 کیسه تقسیم کنید و در هر 2 دست بگیرید.
13 صاف بنشینید و قوز نکنید.
14 توجه به استراحت کافی به خصوص در اواخر دوران بارداری بسیار مهم است.
15 هنگام سوار شدن به اتومبیل، ابتدا زانوهای خود را به هم بچسبانید و روی صندلی بنشینید، سپس پاها را داخل ببرید و رو به جلو بچرخید.
16 همسر، خانواده و دوستانتان را در جریان مشکلتان قرار دهید و به آنها اجازه دهید که کمکتان کنند و با تحمل و تعارفات بی‌مورد، مشکلتان را حادتر نکنید.
17 به یاد داشته باشید که لنگیدن و درد مداوم کمر یا لگن یک علامت غیرطبیعی است و جزو اتفاق‌های رایج دوران بارداری طبیعی محسوب نمی‌شود و حتما باید به وسیله پزشک زنان یا ارتوپد بررسی و درمان شود.
پی‌نوشت‌ها:
* متخصص زنان و زایمان و فوق‌تخصص طب مادر و جنین
منبع:هفته نامه سلامت/ج
