نویسنده: دکتر حسین بشیریه
نسل قدیم اندیشمندان لیبرال- دموکرات، یعنی نسل پیش از جنگ جهانی اول، گرچه هنوز همچنان زیر نفود دموکراسی و لیبرالیسم کلاسیک بودند، می کوشیدند اصول آن ها را با تحولات بسیاری که در اوایل قرن بیستم رخ داد سازگار کنند. از همین رو اندیشه های آنان آمیزه هایی از لیبرالیسم و دموکراسی با رادیکالیسم، اصلاح طلبی و حق سوسیالیسم اصلاح طلب است. جنگ ، بحران، و انقلاب طبعاً اوضاعی نامساعد برای لیبرالیسم ناب قرن نوزدهمی بود. لذا لیبرال- دموکرات های آن عصر درباره ی مسائلی چون: پذیرش نظام بازار آزاد، نقش دولت در اقتصاد، حدود حق مالکیت خصوصی، عدالت اجتماعی و جز آن دچار آشفتگی فکری شدند؛ رشد جنبش های سوسیالیستی و رادیکال و نقد لیبرالیسم، به عنوان ایدئولوژی مخالف دگرگونی و پاسدار وضع موجود، دراین خصوص موثر بود. رشد جنبش ها و اندیشه های فاشیستی پس از جنگ جهانی اول نیز حرکت و شور فکری تازه ای درمیان اندیشمندان لیبرال- دموکرات برانگیخت تا از آزادی، که از دیدگاه فاشیست ها مقوله ای کاذب و واهی بود، دفاع کنند. به علاوه در نخستین دهه های قرن بیستم در ایمان عامه به ارزش های لیبرال- دموکراسی رخنه هایی پیدا شد. دراین اوضاع متحول، آرمان های لیبرالی و دموکراتیک کهنه و فرسوده به نظر می رسید، به ویژه بدبینی جوانان اروپا به این آرمان ها موجب گرایش آنان به ایدئولوژی های عقل ستیز و رمانتیک می شد؛ و با رشد چنین ایدئولوژی هایی توانایی مردم درحکومت بر خویشتن مورد تردید قرار گرفت. همچنین بحران رکود اقتصادی دهه ی 1920 موجب سستی فزاینده ی ایمان مردم به کارایی دموکراسی و هواداری آنان از اقدامات اقتدار طلبانه ی حکومت ها و برنامه ریزی و نظارت اقتصادی شد؛ جنگ جهانی نیز چنین گرایشی را تقویت کرد. با توجه به مجموعه ی این عوامل، لیبرال - دموکرات ها از موضعی دفاعی واکنش نشان دادند؛ و با توجه به اوضاع تاریخی در حال تغییر، بار دیگر بر آرمان های اساسی خود تأکید ورزیدند.
بدین سان از اواخر قرن نوزدهم بسیاری از اندیشمندان لیبرال- دموکرات با توجه به وضع جدید از افزایش فعالیت دولت برای رفع نارسایی های نظام بازرای دفاع کردند؛ و به تدریج آرمان لسه فر(1) را کنار گذاشتند. در نتیجه، حمایت از اقتصاد مختلط و سیاست و برنامه ی رفاه اجتماعی جزو اندیشه ی لیبرالی در اوایل قرن بیستم شد؛ به عبارت دیگر اندیشه ی افزایش توانایی دولت، که برخی اندیشمندان لیبرال قرن نوزده ( به ویژه بنتهام ومیل) به آن قایل بودند، تقویت گردید. درهمین دوران آدولف واگنر به نظر خودش قانون افزایش فعالیتهای دولتی را کشف کرد. به این ترتیب در این عصر نوع جدیدی از لیبرالیسم درحال تکون بود که آرمان های دموکراسی و دولت رفاهی را کاملاً در بر می گرفت. در این نحله ی جدید قداست مطلق حقوق مالکیت خصوصی نقض می گشت؛ و بر نقش وضع مالیات بر ارث و ثروت به منظور تأمین خدمات اجتماعی برای مردم تأکید می شد؛ خصوصاً به مفهوم برابری در فرصت ها، به عنوان هدف اصلی از دخالت دولت در امور اقتصادی، توجه بسیار شد.
به طور کلی نوع واکنش لیبرال ها به مسائل و تحولات قرن بیستم موجب پیدایش نحله های مختلفی از لیبرالیسم شد. لیبرال هایی که ضمن تأکید بر اصول اساسی لیبرالیسم قرن نوزدهم، به ویژه آزادی فردی، نظام اقتصاد بازار آزاد را همچنان قبول داشتند و مخالف هر گونه دخالت دولت دراقتصاد بودند لیبرال محافظه کار به شمار آمدند. در مقابل، لیبرال هایی که حاضر شدند اصول اساسی لیبرالیسم را با تحولات و اوضاع جدید سازش دهنده و به ویژه حدی از دخالت دولت را برای پاسخ گویی به نیازهای عامه بپذیرند، لیبرال تجدید نظر طلب محسوب شدند؛ برخی از این متفکران آن قدر تغییر عقیده دادند که به نوعی سوسیالیسم لیبرالی تمایل یافتند. سرانجام، برخی نیز ضمن تأکید بر آزادی فردی از نوعی اشرافیت فکری و علمی درحکومت دفاع کردند؛ و توده ها را خوار شمردند، و بدین سان به اصول ایدئولوژی محافظه کاری نزدیک شدند.
آنچه گفتیم عمدتاً در مورد سنت لیبرالیسم اروپایی در اوایل قرن بیستم صادق است، اما درباره ی سنت لیبرالیسم امریکایی در قرن بیستم باید گفت که اندیشمندان لیبرال به طور در ایالات متحده ی امریکا اندیشه ی سیاسی لیبرال - دموکراسی همواره نیرومندترین سنت فکری بوده است لیبرالیسم امریکایی به محافظه کاری تمایل داشته است. اما در انگلستان، به علت تحولات سیاسی آن کشور، لیبرالیسم به سوسیالیسم و چپ گرایش داشته است؛ هر چند در آن کشور اندیشه ی محافظه کاری از قدیم مهم ترین سنت فکری بوده است. بعلاوه درحالی که اغلب اندیشمندان لیبرال- دموکرات امریکا دموکراسی را حکومت قانون و پاسداری از حقوق فرد می دانند، بیش تر اندیشمندان لیبرال- دموکرات در انگلستان دموکراسی را در معنای رادیکال تر آن، یعنی حاکمیت اکثریت، در می یابند.
به طور کلی در سه قرن تفکر لیبرال- دموکراتیک چهار نسل قابل تشخیص است: اول، نسل ما قبل دموکراتیک، که بر آزادی منفی و قداست مالکیت خصوصی و دولت کوچک و اقتصاد آزاد تأکید می کردند؛ دوم، نسل دموکرات ها که در اواخر قرن نوزدهم در آمیزش لیبرالیسم کلاسیک با اصول دموکراسی کوشیدند، سوم، نسل نیمه ی اول قرن بیستم، که لیبرال- دموکراسی را با برخی از اصول سوسیالیسم و اقتصاد دولتی ( به عنوان وسایل تأمین آرمانهای اصلی لیبرالیسم) ترکیب و بر آزادی مثبت تأکید کردند؛ و چهارم، نسل نئولیبرال های نیمه ی دوم قرن بیستم، که به احیای اصول لیبرالیسم اولیه روی آورده اند.
مرور مختصر اندیشه های برخی از مهم ترین اندیش مندان لیبرال- دموکرات قدیم در قرن بیستم این پرسش را به ذهن می آورد که چگونه ممکن است اندیشمندانی را که به هواداری، از دولت رفاهی و حتی نوعی سوسیالیسم گرایش داشته اند، لیبرال - دموکرات خواند. درحقیقت مشکل اصلی نه در تقسیم اندیشمندان بر اساس مکاتب گوناگون، بلکه درجایگاه لیبرالیسم و دموکراسی در آن مکاتب است. به عبارت دیگر، لیبرالیسم و دموکراسی خود دچار تحول شده اند؛ و در نتیجه می توان از لیبرالیسم ارتدکس یا کلاسیک، لیبرالیسم تجدید نظر طلب، لیبرالیسم غیر بازاری و جز آن سخن گفت. چنان که قبلاً دیده ایم دو تصور متعارض از سرشت انسان در نظریه ی لیبرال- دموکراسی ( دریکی ، همچون موجودی نفع طلب و در دیگری، درحکم موجودی آزاد و مختار) منشأ تعابیر مختلف از آن نظریه بوده است. چنان که از بررسی اندیشه ی برخی از لیبرال - دموکرات های اوایل قرن بیستم بر می آید، تأکید بر تصور دوم و لوازم آن ( گسترش قدرت و دخالت دولت و غیره) دراین دوران فزونی گرفته است. در اندیشه های لیبرال- دموکراتیک این دوران به طور ضمنی پذیرفته شده که لیبرالیسم کلاسیک با توجه به تحولات تاریخی ناقص و نارسات. با این حال اندیشه های لیبرال - دموکراتیک این دوران، به رغم گرایش بیش تر به تصور انسان ها همچون موجوداتی مختار و برابر، همچنان تعارض اصلی میان دو دریافت مندرج در لیبرالیسم را در خود نهفته دارند؛ و می کوشند در عصر سرمایه داری رو به پیش رفت ترکیبی تعارض آمیز از مفروضات نظریه ی بازار و اصول برابری دموکراتیک، به عنوان لیبرالیسم اصلاح شده ، به دست دهند. بنابراین نظریه ی لیبرال - دموکراسی غیر بازاری، با وجود حفظ اصولی اخلاقی لیبرالیسم قرن نوزدهم، محصول اوضاع قرن بیستم بوده است. به طور کلی لیبرال- دموکرات های راست گرا بر آن اند که میان لیبرال - دموکراسی و نظام سرمایه داری منافاتی نیست، بلکه اصول عقلانیت اقتصادی سرمایه داری و آزادی و برابری دموکراتیک مکمل یکدیگرند. از سوی دیگر، لیبرال- دموکرات های میانه رو میزانی از دخالت دولت در اقتصاد را نه تنها مغایر با لیبرال- دموکراسی نمی دانند، بلکه ضامن اصول آن تلقی می کنند، و سرانجام لیبرال - دموکرات های چپ گرا سرمایه داری و اصول لیبرال- دموکراسی را قابل جمع نمی دانند؛ و معتقدند که نوعی سوسیالیسم لازمه ی تحقق اصول آزادی و برابری دموکراتیک است.
توضیح چنین تنوعاتی نیازمند نگاهی جامعه شناسانه به زمینه ی تحولات تاریخی در اندیشه های سیاسی است. از لحاظ تاریخی، لیبرالیسم قرن نوزدهم درحکم ایدئولوژی آزادی و خود مختاری فرد دچار محدودیت هایی به این شرح شده بود: اندیشه ی حق رأی مردان و مالکانه مانع مشارکت طبقات پایین و زنان در زندگی سیاسی می شد؛ تداوم برخی ساختارهای سیاسی قدیم درقالب اندیشه ی حاکمیت دولت به مفهوم مدرن آن محدودیت هایی برای تحقق لیبرالیسم ایجاد می کرد؛ از سوی دیگر، کوشش برای ایجاد ساخت های دولتی جدید در قالب دولت ملی و انحصار قدرت در آن با آرمان های اساسی لیبرالیسم در تعارض بود؛ پیدایش هویت های جمعی جدید، به ویژه ملت و طبقه، تحقق طرح اومانیستی و کل گرایانه (2) لیبرالیسم را مشکل می ساخت؛ همچنین با بروز مسئله اجتماعی و گسترش نابرابری ها معلوم شد که نمی توان بدون توسل به ساخت دولت مقتدر مسائل جامعه ی مدرن را حل کرد. لیبرالیسم قرن نوزدهم وقتی چنین تحولاتی را از سرگذراند به چیزی دیگر بدل شد. تضاد آرمان های لیبرالیسم باعمل کرد اجتماعی اثر عمیقی بر آن گذاشت. همچنین با ظهور و گسترش سوسیالیسم و اتحادیه ها و احزاب کارگری ممکن نبود که لیبرالیسم از تأثیر آن ها بر کنار بماند؛ و تصور دولت حداقل، که در منازعات اجتماعی بر طرف باشد، دیگر نمی توانست دوام آورد. در نتیجه به تدریج مفهوم دولت به منزله ی نهادی بر فراز کشمکش های اجتماعی رایج شد. همچنین بر خلاف لیبرالیسم کلاسیک، که در آن جامعه صرفاً مجموعه ای از افراد آزاد و مختار است و هویتی جداگانه ندارد، به تدریج جامعه همچون موجودی با حقوقی خاص خود فهیمده شد؛ و همراه با آن تصوری جامعه بین پیدا شد که اساس سیاست اجتماعی جدید بود. در نتیجه از اواخر قرن نوزدهم نظارت و سازمان دهی اجتماعی به ضرورتی پرهیز ناپذیر بدل شد. نظایر این نظارت و هدایت در قرن بیستم دراشکال مختلف دولت رفاهی، فاشیسم، و استالینیسم ظاهر گردید.
لیبرالیسم درموج اول و دوم بحران سرمایه داری، ابتدا دردهه ی 1890 و سپس در سالهای بین دو جنگ جهانی، با بحران مواجه شد. پیدایش سرمایه داری سازمان یافته در قالب انحصارات، گسترش مدیریت های تخصصی، تیلوریسم(3) ، اقتصاد کینزی و کورپوراتیسم(4) ، درحکم الگویی جدید برای سازمان دهی اجتماعی، مجالی برای تحقق آرمان های اولیه ی لیبرالیسم باقی نمی گذاشت. دولت رفاهی در بعد از جنگ جهانی دوم، مانند تکنولوژی ای سیاسی، فضای اجتماعی را چنان تغییر داد که دیگر تناسبی با آرمان های لیبرالیسم اولیه نداشت. همه ی این تحولات زمینه را برای گذار به لیبرال- دموکراسی سازمان یافته در عصر سرمایه داری سازمان یافته فراهم کردند.
پی نوشت ها :
1. laisser faire (laissea faire).
2. holistic.
3. Taylorism.
4. Corporatism.
