نویسنده: حسین خنیفر
چگونه برای روزهای امتحان برنامه ریزی کنیم؟
امتحان را همه ما به خوبی می شناسیم؛ با تمام وجود لمس واحساس کرده ایم و درباره آن کوله باری از خاطرات تلخ و شیرین همراه داریم. با رسیدن فصل امتحانات، گاه بذر نگرانی و دلهره و گاه ترسی پنهان و موهوم شکل می گیرد. این مقاله می کوشد این ابعاد را بررسی کند و با ارائه پیشنهاد هایی، عوامل بازدارنده و اخلالگر را به مرز صفر برساند؛ گرچه صحبت از تمام عناصر و زوایای این پدیده به مجموعه ای از مقالات نیاز دارد. با عنایت به ضیق زمان و ضرورت این فصل، مطالب به اختصار ارائه می گردد تا ان شاء ا..همه از آن بهره گیرند.اهمیت برنامه ریزی در فصل امتحان
در خصوص اهمیت برنامه ریزی، بارها در این سلسله مباحث صحبت کرده ایم. چهارفایده اصلی کاربرد برنامه ریزی عبارت است از: هدفمندی، برکت زمان، کاهش دغدغه، نتایج فراوان.امروزه ضرورت برنامه ریزی، با عنایت به سرعت تغییر، گستردگی اطلاعات، قدرت و تحولات، انفجاری موجود، از آفتاب روشن تر است.
اهمیت برنامه ریزی
اهمیت برنامه ریزی آن قدر روشن و بدیهی است که بی نیاز از تأکید به نظر می رسد. این اصل در تمام مراحل حیات آدمی و در همه امور جاری و لازم الاجرا است. برخی صاحب نظران معتقدند: ما با برنامه ریزی، تمام امکانات خویش را جهت وصول به هدف تعیین شده بسیج می کنیم و به نوعی هماهنگی می رسیم؛ بهترین مثال در این زمینه فصل امتحانات یا کنکور است.فصل آزمون ها، از محسوس ترین زمان ها جهت به کارگیری یک برنامه ریزی منسجم و مجدّانه به شمار می آید؛ چون برنامه ریزی روش نظامدار انجام امور است و بدون به کارگیری آن، اهداف حاصل نمی گردند. در حالت فقدان برنامه به روزمرگی دچار خواهیم شد و با انجام مطالعات پراکنده انگیزه های خود را ضعیف می سازیم که محصول آن اضطراب و نگرانی ها است.
به منظور ورود به قلمرو جادویی و شگفت انگیز برنامه ریزی در فصل امتحانات و ارزشیابی ها، ابتدا باید تمام افکار محدود کننده را از خود برانید و به یک موجود معنوی تبدیل شوید؛ موجودی که در قلمرو درونی اش محدودیتی ندارد. در این حالت، به سطح جدیدی از معرفت درونی می رسید که با شما نجوا می کند:«من می توانم دراین لحظه چنین کاری را به خوبی انجام دهم.»
جالب این که با چنین باوری تمام کمک های مورد نیاز را دریافت خواهید کرد. اگر بخواهیم ذهن را در جایگاهی قرار دهیم که معجزه بیافریند، باید همه چیز را با برنامه و توکل درآمیزیم.
اضطراب امتحان
واژه اضطراب امتحان که از ترکیب کلمه های اضطراب (Anxiety)و امتحان (Test) تشکیل شده، نوعی حالت هیجانی ناخوشایند و مبهم است که باپریشانی،وحشت، هراس، تپش قلب، تعریق، سردرد و بی قراری، تکرر ادرار و تشویش همراه است. آنچه این حالات را از هراس یا ترس شدید جدا می کند این است که منبع اضطراب معمولا به طور دقیق شناخته شده نیست؛ اما در ترس شدید اغلب علت هراس برای ما مشخص است.علل اضطراب امتحان
به عقیده صاحب نظران سه دسته عوامل در اضطراب دخالت دارند. عوامل فردی و شخصیتی، عوامل اجتماعی و عوامل آموزشی.1. عوامل فردی و شخصیتی
تعدادی از این عوامل عبارتند از:
1-1. بین اضطراب امتحان و اضطراب عمومی که یک خصیصه و صفت شخصیتی است و میزان آن در افراد مختلف متفاوت است، رابطه وجود دارد. یعنی گاه فرد مضطرب علاوه بر شرایط امتحان در شرایط رانندگی و سخنرانی و گفت و گو نیز اضطراب دارد. برای حل این مشکل موارد زیر پیشنهاد می گردد:
الف. مطالعه و پرسش از خود
ب. تصور سخنرانی خود برای دیگران
ج. نوشیدن آب قبل از سخنرانی و حتی امتحان جهت کاهش تنش
1-2. اعتماد به نفس، ارزش و اعتباری درونی است که یک فرد در زمینه های مختلف زندگی، تحصیلی، اجتماعی، جسمانی و هوش برای خود قائل است. افراد دارای اعتماد به نفس بالا برای برخورد شایسته با امتحان و مشکلات توانایی زیادی دارند.
1-3. هوش و توانایی ذهنی و شناختی در رفتارها، فعالیت ها و اندیشه ها و عواطف تأثیر بسیار دارد.
ساراسون و همکارانش نشان داده اند که بین هوش و اضطراب امتحان رابطه مستقیم وجود دارد. براین اساس، افراد با سطوح هوشی مختلف از نظر تجربه اضطراب امتحان متفاوتند؛ یعنی افراد دارای بهره هوشی متوسط، در مقایسه با افراد دارای بهره هوشی بالا و پایین، از اضطراب ناتوان کننده ای رنج می برند. البته این مسأله با مشاوره قابل تعدیل است.
1-4. گاهی افرادی که از اضطراب امتحان رنج می برند، افکاری منفی و اغلب غیرواقعی از خود دارند؛ خود را فردی شایسته نمی دانند و به شدت از شکست می ترسند. این افراد باید نقاط مثبت خویش را فهرست کنند و نقاط قوت خویش را پیش رو بگذارند تا بدانند خداوند هیچ موجود بی استعدادی نیافریده است.
چه کسانی موفق ترند؟
به نظر می رسد افراد نسبتا خوشبین -نه خوش خیال- در زندگی و تحصیلات خود موفقیت بیش تر کسب می کنند. هنگامی که شخص امتحان می دهد، داشتن احساس و تفکر مثبت و خوش بینانه می تواند موجب کامیابی او شود. در واقع این اضطراب نیست که به طور مستقیم به ضعف عملکرد و نمره پایین فرد در آزمون می انجامد، بلکه سبب اصلی شکست، افکار نامربوطی است که اضطراب به آن را ارمغان می آورد.1-5. هر آزمونی آمادگی ویژه می طلبد. آمادگی برای بعضی از آزمون ها به ساعت و برای بعضی به روز است. گاه اضطراب امتحان در عدم توازن زمان تخصیصی ما و زمان لازم برای کسب آمادگی ریشه دارد. هر اندازه میزان آمادگی پایین باشد، اضطراب شدیدتر خواهد بود.
بسیاری از افراد هنگام امتحان و درزمانی که باید سراغ کتاب بروند، از آن می گریزند؛ چون اصولا انسان از قید و بند گریزان است. اینان باید توجه داشته باشند مطالعه درسی قید و بند نیست، پلکان صعود به بلندی ها و رشد است. آدمی معمولا با وعده گذاری درونی و موکول کردن مطالعه به یک ساعت یا چند ساعت بعد و تردید در شروع، زمان ها را از دست می دهد و دچار اضطراب و فقر زمان می شود.
1-6. برخی از صاحب نظران معتقدند بازدهی و عملکرد ضعیف افراد دارای اضطراب بالا به میزان زیادی به کیفیت توجه و تمرکز آنان در خلال امتحان بستگی دارد. فرد مضطرب، به علت توجه به تشویش و نگرانی خود درهنگام امتحان، به محتوای اصلی امتحان کم تر توجه می کند و این مسأله به عملکرد پایین وی می انجامد.
2. عوامل اجتماعی
انتظارات و توقعات، چشم و هم چشمی ها و تشدید آن توسط مراکز آموزشی و جامعه و خانواده در این بخش می گنجد؛ برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می شود:1-2. رقابت: مقصود رقابت های ناسالم و بیماری بیست گرایی است که از جهت روانی پیامدهایی زیان بار دارد.
2-2. انتظار تحمیلی: عمدتا افراد حاشیه ای برای فرد دام گستر می شوند و آثار و تبعات روانی به بار می آورند. انتظارهای تحمیلی، دانش آموز و دانشجو را در جلسه امتحان به مرحله قبض روح می رساند.
3. عوامل آموزشی
میزان شیوع اضطراب امتحان در مقطع ابتدایی کم تر از راهنمایی و در راهنمایی عموما کم تر از دبیرستان است؛ ولی در کنکور به اوج می رسد؛ البته این اضطراب گاه در دانشگاه نیز اوج می گیرد؛ ولی شایع نیست و در سیستم آموزشی و تفاوت های تدریس و آزمون ریشه دارد.
واژه شناسی
امتحان به معنای «آزمودن، آزمون، آزمایش، آزمایش کردن، تجربه، تفحص، تفتیش، جست وجو، نگریستن، تأمل کردن و اندیشیدن پایان کار و...»است1. امروزه یکی از انگیزه های مهم مطالعه امتحان است؛ متأسفانه سهم ساعتی ما از مطالعه برای هر ایرانی دو دقیقه است.در بعضی از ملل جهان «ساعت» ملاک مطالعه است؛ برای مثال ژاپنی ها با داشتن رونامه ها و مجلات در تیراژ میلیونی و سطح مناسب چاپ، نشر، عرضه و فروش کتاب در صدر جدول ساعات مطالعه قرار دارند و مطالعه را در معنای صحیح آن «یعنی به وقت نگریستن در هر چیز برای واقف شدن به آن» به کار می برند.(2)
یعنی صاحب نظران معتقدند: مطالعه یعنی خواندن و باز خواندن یک قطعه، یادداشت برداشتن و مطالب را بررسی کردن و در اهمیت لازم قرار دادن.(3)
گروهی دیگر می گویند: مطالعه و خواندن کتاب یا نوشته، کاری پویا و فعال است و منتج به یادگیری، یاد سپاری و انتقال مجدد آموخته ها می شود.(4)
البته با فرض هر تعریفی، روش مطالعه متفاوت خواهد بود. مطالعه برای امتحان با همه انواع مطالعات تفاوت دارد و با تعریف آخر متناسب تر می نماید.
اصول مطالعه و یادگیری
عمدتا در زمان امتحان، برای بهبود و افزایش یادگیری، باید اصول زیر را رعایت گردد:1. اصول پیش از شروع مطالعه:
1-1. تعیین هدف و انگیزه
2-1. تعیین مدت لازم
3-1. تعیین مقدار مطالعه
4-1. انتخاب محیط مناسب
5-1. اجتناب از اموری مانند پربودن معده، اضطراب های نا به جا و تخیلات
2. اصول هنگام مطالعه:
1-2. مطالعه فعال و جدی
2-2. حفظ آرامش
3-2. دوری از عوامل اخلالگر مانند جلسات خانوادگی، صدای تلویزیون و رادیو و محیط پرسروصدا و..
4-2. در صورت امکان، یادداشت برداری نکات مهم
5-2. برخورد سؤالی با مطالب آموختنی
6-2. ترک افکار منفی
7-2. تمرکز حواس
8-2. استراحت کردن هنگام مطالعه
نکته: هر 45 دقیقه تا یک ساعت، استراحت پنج دقیقه ای لازم است.
9-2. علامت گذاری نکات مهم
3. اصول بعد از پایان مطالعه:
1-3. تکرار آموخته ها و مرور آن ها
2-3. تأکید بیش تر بر نکات علامت گذاری شده
3-3. در صورت امکان، مباحثه
1. تعیین هدف و انگیزه
داشتن هدف و انگیزه از عوامل مهم روند یادگیری است. وقتی با مطالب درسی هدفمند برخورد می کنیم، به آرامش روانی و مرزهای قدرت یادگیری می رسیم. داشتن هدف، ترسیدن از کمبودها را کاهش می دهد؛ زیرا ترسیدن از کمبودها موجب می شود نتوانیم به این موضوع پی ببریم که هم اکنون به اندازه کافی ارزشمندیم و توانایی فوق العاده داریم.2. تعیین مدت زمان مطالعه
معمولا 24 ساعت شبانه روز را به سه قسمت صبح تا ظهر، ظهر تا شب و شب تا صبح تقسیم بندی می کنند. اگر در شبانه روز 8 ساعت را برای مطالعه در نظر بگیریم- یعنی یک سوم زمان را لحاظ کنیم(16 ساعت)به استراحت و کارهای جنبی و تغذیه اختصاص می یابد. چنانچه 8 ساعت احیا شده را در طول روز به تناسب کار و مشغله تقسیم کنیم، در طول هفته شاهد 56 ساعت وقت مفید با رعایت روزانه 16 ساعت وقت آزاد خواهیم بود که جمعا در طول هفته 112 ساعت وقت آزاد می شود.از زاویه دیگر که بنگریم، به زعم اغلب صاحب نظران فنون یادگیری، آدمی باید مهارت یادگیری خود را به صورت منفصل تقسیم کند؛ یعنی اگر قرار است سه ساعت به طور مستمر مطالعه کند، حتما بین هر دو ساعت مطالعه استراحت کوتاه داشته باشد تا دچار تراکم مطالب و «فلات یادگیری» نشود.
در مسأله ارتباط زمان و مباحث مورد مطالعه، نکته حائز اهمیت این است که انسان، مطالب عمیق و استدلالی، مانند ریاضی و آمار را در اوایل روز بهتر یاد می گیرد؛ مطالب نظری، مانند فلسفه و زیست شناسی و منطق را بعد از ظهر بهتر می آموزد؛ مطالب ذوقی، زبان، قواعد دستوری و نظری صرف، مانند ادبیات فارسی، زبان انگلیسی و تاریخ را شب بهتر یاد می گیرد.
3.محیط مناسب
رعایت عوامل محیطی زیر برای مطالعه قابل عنایت است:1-3. پربودن معده میزان یادگیری و انگیزه مطالعه را کاهش می دهد.
2-3. در اثر مطالعه، قند خون کاهش می یابد. بدین سبب، اصطلاحا گفته می شود افراد شیرینی خور می شوند. بهتر است از تنقلات طبیعی، از جمله کشمش که اثری عجیب بر حافظه دارد، استفاده شود.
3-3. تا حد ممکن مواد نشاسته ای مصرف نشود.
4-3. مصرف لبنیات خصوصا ماست و دوغ موجب خواب آلودگی می گردد و لازم است میزان مصرفشان کاهش یابد.
5-3. گرسنگی زیاد نیز یادگیری را مختل می کند.
4. مطالعه فعال وجدی
در مطالعه فعال، آدمی آماده پذیرش الفبای یادگیری واصول و قواعد علمی است.(5)
لوازم این نوع مطالعه عبارت است از:
1-4. آغاز مطالعه با دقت و اصطلاحا آرام و بدون شتاب
2-4. در صورت امکان صفحات نخست دوبار خوانده شوند تا ذهن آمادگی لازم را پیدا کند. ( اصطلاحا نرمش ذهنی)
3-4. دوری از تعارفات و جدیت درباره زمان تخصیص یافته به مطالعه.
تاحد امکان باید در حفظ آرامش کوشید.(6) انسان، زمان مطالعه یا تمرکز، حساس تر می شود و زود رنجی به سراغش می آید. بهتر است خود را برای این شرایط آماده سازد و در ضمن از عوامل اخلالگر محیطی بپرهیزد؛ خصوصا برنامه های پایان ناپذیر بزرگ ترین قاتل زمان یعنی تلویزیون که امروزه از صحنه های خشن آکنده است. تحقیقات اخیر نشان می دهد هر تصویر تلویزیون برابر 1000 کلمه بر روان آدمی تاثیر می گذارد و اشتغال ذهنی می آورد.
جالب است بدانید که مراد از تصویر در این جا فریم است -در هر ثانیه 16 تا 24 فریم از برابر دیدگان ما می گذرد؛ یعنی با احتساب 24 فریم مسلسل، ما در هر ثانیه تحت تأثیر 24000 کلمه القایی قرار می گیریم، امروزه متأسفانه اغراض و اهداف خاصی نیز در عقبه خاکریز سریال ها و فیلم ها وجود دارد. یک شرکت آمریکایی به سازندگان سریال های تلویزیونی و فیلم های سینمایی مبلغ بسیار کلانی پرداخت تا وسط تصاویر، در کل، یک ثانیه از فیلم- در لحظات مختلف فیلم، فریم های پانزدهم و شانزدهم ثانیه های مختلف- را به تبلیغ مشروبات و لوازم خانگی اش اختصاص دهند.
صاحب استودیوی سازنده فیلم در اعتراض به ناکار آمد بودن این روش به صاحب کارخانه می نویسد: «2فریم از 24 فریم یک ثانیه هنگام تماشای فیلم و سریال دیده نمی شود.» صاحب کارخانه اعلام می دارد:«ما نمی خواهیم دیده شوند؛ بلکه می خواهیم در ضمیر ناخود آگاه افراد حک شود و افراد ناخود آگاه به سمت آن محصول کشیده شوند.» در شوروی نیز پیش از فروپاشی، وسط ثانیه های فیلم های سینمایی و سریال ها فریم هایی از عکس و شعارهای حکومتی قرار می دادند.
سینما روندگان وقتی فیلم سینمایی را مشاهده می کردند، بعد از خروج از سینما، متعجبانه از یکدیگر می پرسیدند: نمی دانیم چرا تصاویر فلان سیاستمدار یا فلان محصول یا فلان شعار به ذهن ما متبادر می شود؟ 3 این مثال ها نمونه پنهان تأثیرهای رسانه های تصویری است. البته تأثیرات مستقیم و القائات تصویری آشکار رسانه ها به توضیح نیاز ندارند و رهاورد آن- همان طور که قبلا اشاره گردید- صرع تصویری است.
نکات کاربردی برای امتحان
به کار بستن نکات زیر در بهینه سازی آزمون های درسی و دانشگاهی و آزمون های ورودی مفید می نماید:1. مطالعه درطول ترم یا فصل تحصیلی (نه به قصد امتحان)
زیرا مرور مستمر مطالب، حافظه را برای پذیرش مطالعات بعدی و عمیق تر آماده می سازد.
2. چنانچه فراگیر، هر روز بعد از پایان درس و مراجعه به منزل یا خوابگاه در حد نیم ساعت یا بیش تر، درس ارائه شده را مرور کند، پایداری مطالب از حافظه کوتاه مدت به بلند مدت و میان مدت خواهد چرخید.
3. بهترین راه آماده سازی در شب قبل از امتحان، مرور و تکرار الگوهای سازماندهی شده است.
4. در طول مطالعه، حافظه تصویری (چشمی)را فعال کنید. کدگذاری، رمزگذاری، علامت گذاری و واژه سازی از روش های خوب به شمار می آیند؛ برای مثال برای یادگیری دوره های پادشاهی قبل از اسلام در ایران کلمه «مهسا»با تکرار دو حرف آخر (مهساسا) یعنی مادها، هخامنشینان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان و اسلام، مناسب است.
5. فراموش نکنید معمولا 24 ساعت مانده به موعد امتحان، بیشترین یادگیری ها صورت می گیرد. بنابراین، از دغدغه ها، اضطراب ها، کارهای غیرلازم، دخالت ها، مشغولیات کاذب، رسانه ها، مجلات و ..دوری کنید.
6. در بعضی از دروس، حریف تمرینی (هماورد علمی)بسیار مناسب است؛ یعنی با یک همکلاسی که از لحاظ روحی و درسی به هم نزدیک هستید، مطالعه را به صورت مباحثه داشته باشید.
7. نیم ساعت قبل از برگزاری امتحان از بحث و مطالعه بپرهیزید. جای خلوتی بیابید و تأمل کنید.
8. حتما از تجارب بعضی از دوستانتان در مطالعه استفاده کنید.
9. حتی الامکان جلسه امتحان را با یک ذکر آرام بخش شروع کنید. دعا آرامش است و کلا یاد خدا آرامش بخش دل ها است؛ الا بذکر الله تطمئن القلوب.
عادات پاسخ به امتحان
گروهی عادت دارند وقتی برگه امتحان را به دست می گیرند، نوشتن پاسخ را آغاز می کنند. گروهی نیز اول محتاطانه به پرسش ها می نگرند وبعد جواب می دهند. در این زمینه به نکات زیر توجه فرمایید:الف. ثابت شده است اگر تمام پرسش ها را با تأمل و در آغاز بخوانید بهتر است. چون حافظه جست وجوگر و کاشف(Discover Memory)به کار می افتد و کم کم جواب ها را می چیند.
ب. سعی کنید اول به سؤال های ساده و آسان یا پرسش هایی که برآن ها تسلط دارید، جواب دهید؛ زیرا هم انگیزه شما را برای پاسخ به دیگر سؤال ها بالا می برد و هم فرصتی به حافظه می دهد تا پاسخ پرسش های دیگر را جست وجو کند. سپس سؤالات متوسط را جواب دهید و در نهایت به پرسش های مشکل و پیچیده روی آورید.
ج. حتی الامکان از ترک سریع جلسه امتحان خودداری کنید. توجه داشته باشید که زمان تعیین شده جهت پاسخ به سؤالات، حساب شده است. حتی اگر سرعت پاسخ دهی شما بالا است و فرصت امتحان از مدت زمان لازم برای شما بیش تر است، سعی کنید سؤالات و جواب های خود را دوره کنید تا به این نکته شگفت انگیز برسید که «بسیاری از جواب ها به اصلاح و تکمیل و تغییر نیاز دارند.»
د. بکوشید در جلسه امتحان، با ورقه و حافظه خود و دستی که به قلم تکیه زده و صفحه را در می نوردد، ارتباط مثلثی برقرار سازید و از پراکندگی حواس و مشغولیت ذهن و گرداندن چشم به اطراف خودداری کنید؛ تا اضطراب شما کاهش یابد.
ه. بازنگری پاسخ ها بعد از پایان پاسخگویی بسیار مهم است؛ زیرا گاه پیش آمده است که افراد حتی پاسخ یک سؤال را ننوشته اند یا به دستور العمل برگه ها توجه نکرده و با پاسخ به پرسش های اختیاری، نمره منفی گرفته اند.
و. گاه مطالب را خوب مطالعه کرده ایم؛ اما متن سؤال کمی مبهم است. سعی کنید سؤال را بفهمید و دچار قضاوت زود هنگام نشوید. زیرا «فهم پرسش، نصف جواب است.»
ز. تنظیم وقت در جلسه امتحان بسیار مهم است. با حفظ آرامش، زمان بالای ورقه را با تعداد و محتوای سؤالات تطبیق و تنظیم کنید. این کار در پرسش های تستی از سؤال های با پاسخ تشریحی راحت تر می نماید.
ح. تمرکز و خوش خطی یکی از عوامل کاهنده اضطراب و ایجاد کننده آرامش است.
نکته طلایی
نباید فراموش کنیم که اندکی اضطراب برای زندگی ضرورت دارد.(7) اضطراب درجه ای از رنج است و ما باید شاهد رنج باشیم نه مالک آن. گاه اضطراب در جلسه امتحان حالتی به همراه می آورد که بسیار مهم است؛ یعنی مطالعه درس، خوب انجام گرفته و اضطراب شدید نیست؛ اما به محض مواجهه با برگه امتحان احساس می کنیم 70 درصد جواب ها به خاطرمان نمی آید؛ این حالت موقتی است. بارها شده است که جواب پرسش های اول و دوم به خاطرمان نمی آید؛ ولی وقتی به سؤال سوم می پردازیم، متوجه می شویم پاسخ سؤال های پیشین را به خاطر آورده ایم. متأسفانه بعضی افراد به بُعد جست وجوگری حافظه اشراف ندارند؛ سریع از جلسه امتحان خارج می شوند و بعد از دقایقی تأسف می خورند.پی نوشت ها :
1. دهخدا، علی اکبر(1355)لغت نامه دهخدا، تهران: بنیاد دانشنامه دهخدا.
2. همان، ذیل واژه مطالعه.
3. زمانی، معصومه(1380)هفت رمز موفقیت، تهران: مؤسسه همشهری.
4. دورتی، ریچ(1382)مهارت های اساسی زندگی، ترجمه اکرم قیطاسی، تهران: صابرین.
5. صافی، قاسم(1380)مقدمات و روش های مطالعه و پژوهش، تهران:ویرایش.
6.Graw,D & Philip. c.(2007) Life Strategies Doing, New york, Kiplinge.
7. Ellis, A(2002) Memory & Study.
