نویسنده: عجاج نویهض
مِشنا: تفسیر شریعت شفاهى منسوب به موسى
گمارا: شرح مشنا
تلمود: دربرگیرنده ی مشنا و گمارا
کهن مى گوید: «شخصیت بعد از هلیل و شماى، یوحنان بن زکّاى(5) است که کوچکترین شاگرد هلیل بود. وى در زمان ویرانى هیکل به دست تیتوس، بزرگترین و پرمایه ترین دانشمند فریسى بود. هنگامى که یقین پیدا کرد هم نژادانش در شرف نابودى هستند آنها را به تسلیم فرا خواند امّا حرفش را قبول نکردند. او معتقد بود که بقاى دین یهود مهمتر از استقلال قومی است، لذا به وسیله اى پناه برد که در صورت درهم شکستن نیروى یهود و ویرانی هیکل، ملت را از نابودى حفظ کند. داستان می گوید که بن زکّاى در صدد پیدا کردن راهی براى واداشتن یهود به ترک شهر برآمد؛ زیرا اگر از شهر خارج می شدند با وجود محاصره و نگهبانان درنده خوى یهودى شهر موسوم به «غیوران» (جناح چپ فریسیان)، بازگشت به آن برایشان دشوار بود. در شهر شایع شد که بن زکاى مرده است. او را در تابوتى گذاشتند و به طرف گورستان بردند. آنها مى بایست این تابوت دروغین را از دروازه هاى شهر که به وسیله ی غیوران نگهبانی می شد عبور دهند. اما این نیرنگ بن زکّاى به هنگام گذشتن از دروازه ها کشف شد. کهن می گوید: اگر نبود حرمت بن زکاى، نگهبانان هنگامى که فهمیدند وى خود را درتابوت به مردن زده و قصدش از این کار چیست، بیدرنگ او را آماج نیزه هاى خود مى کردند و کارش را مى ساختند. بن زکاى نزد فرمانده و سپاسیانوس رفت و از او خواهش کرد به وى اجازه دهد تا همراه قوم یهود خود به روستاى یبنه یا یبنا، نزدیک یافا، برود و فرمانده نیز به او اجازه داد. بن زکاى در یبنا اقامت گزید و در آن جا مدرسه کوچکى به وجود آورد که اندکی بعد این مدرسه رشد کرد و بعد از ویرانى قدس به صورت مرکز آموزش تعالیم یهودى فریسى درآمد، و از این جهت جانشین قدس شد. در یبنا سنهدرین کوچکى ایجاد کردید و این روستا براى مدت زمانى مرکز علمى یهود گردید. بعد از یبنا، سنهدرین به طبریا (طبریّه) انتقال یافت و قرن چهارم و پنجم در آن جا باقى بود. سپس علماى عضو آن پراکنده شدند. گروه بزرگی از آنها به عراق رفتند و کار تکمیل تلمود را از سر گرفتند و در قرن ششم میلادى آن را به سرانجام رساندند.
این بود سخنان کهن درباره بن زکّاى. گفتیم که بن زکاى نزد فرمانده رومی رفت و از وى تقاضا کرد به او و قومش اجازه دهد که از شهر محاصره شده خارج شوند. این داستان تکمله ی جالبى دارد که «نویل باربر» انگلیسى در کتاب Nisi Dominus (ص21) آن را آورده است و خلاصه اش از این قرار است که وقتى بن زکاى پیش فرمانده و سپاسیانوس رفت- بن زکاى نماینده فریسیان بود و همین فریسیان بودند که علیه حکومت رومى شورش کرده بودند و سربازان آنها یعنى، همان غیوران(Zealots) نیز جناح چپ و تندرو فریسیان بودند- فرمانده با عبارات تندى او را سرزنش کرد. از جمله گفت: «شورشیان شما بیشتر به افعیهایى مى مانند که در سوراخهاى خود پنهان شده اند و باید این افعیها را بیرون آورد و سرشان را به سنگ کوبید». چنین پیداست که این عبارت بن زکّاى را بیش از پیش معتقد کرد که یهودیهاى شهر بند به چنگ خواهند افتاد. زیرا هر شهربندى، هر اندازه هم مدّت محاصره اش به طول انجامد، سرانجام به چنگ دشمن مى افتد. در این جا نویل باربر روشن مى سازد که شورش فریسیان علیه حکومت رومى موجّه نبود، بلکه تنها به این دلیل بر ضد رومیها شوریدند که حکومت روم فریسیها را به حال خود رها نمى کرد تا در جهت فریب دادن و گمراه کردن مردم هر کار مى خواهند بکنند. فریسیان در آن زمان که حدود شصت وهشت سال از ظهور مسیحیت مى گذشت، در راه نشر اساطیر و افسانه هاى تورات شفاهى که مى پنداشتند از موسى به آنها رسیده است، فعالیّت مى کردند؛ زیرا مشاهده نمودند که تعالیم مسیح از تمسّک دروغین آنها به ظواهر تورات مکتوب- ناموس و انبیاء- پرده برداشته است. همین اساطیرى که یهود مى پنداشتند تورات شفاهى است مواد اولیّه اى هستند که اندک زمانى بعد تلمود از آنها بافته شد. گویى یهودیها تلمود و افسانه هاى آن را در مقابل تعالیم حضرت مسیح آوردند. دقت کنید.
این بود فشرده اى درباره بن هلّیل، شماى و بن زکّاى. سه شخصیتی که شور و حماسه هاى اساطیرى را به مشنا منتقل کردند و ریختن این اساس به آنها نسبت داده مى شود، اساسى که ادامه ی روح یهودیت از زمان عزرا و نحمیا و دانیال است.
این فشرده گویى را دنبال مى کنیم: در قرن دوّم میلادی دو نفر ظهور کردند و کارى را که آن سه نفر شالوده اش را ریختند، از سر گرفتند. این دو، یکى اسماعیل بن یشع است که در زمان امپراتور هادریانوس(117-138) به قتل رسید. او مکتبى را تأسیس کرد و قواعد تفسیرى هلیل را توسعه داد و آنها را از هفت قاعده به سیزده قاعده رساند. کتابهاى اسماعیل از پایه هاى مشنا به شمار آمده است. دوّمین شخصیّت عَقیبابن یوسف(6) مى باشد. وى در نبرد سال132 با رومیها جان باخت. عقیبا اصول تأویل و تفسیر تلمودى را بر قواعدى استوار کرد. او مى گفت حتى یک حرف در تورات نیست که حشویا بى معنا باشد، و بر اساس همین عقیده تورات را آموزش مى داد. گفته شده است که وى توانست طى جلساتى دوره اى تورات را به سرچشمه هاى آن بازگرداند و احکام آن را تا زمان خودش تنظیم کند. او را معمار طرح مشنا که یک قرن بعد از او به وجود آمد، دانسته اند. گفته اند که اگر نبود کار عقیبا بى گمان تلمودى وجود نداشت.
عقیبا شاگردانى داشت که کار او را دنبال کردند. مهمترین شاگردش مئیر(7) بود. کارى که مئیر کرد فراهم آوردن نسخه اى از مثنا بود. این نسخه را یهوداى ناسی (بطرک) به عنوان اساس کارى که بعدها به اتمام رساند، برگزید. عزرا حداد، از یهودیان عراق و مترجم کتاب رحله ی بنیامین (=سفرنامه ی بنیامین)، در صفحه ی110 این کتاب مى گوید: به این یهودا «ربن اکبر» مى گفتند هفتمین رئیس سنهدرین بود. همان طور که در صحبت از بن زکاى گفتیم، سنهدرین ابتدا در قدس بود سپس به یبنا و از آن جا به طبریه منتقل شد. یهودا نودوپنج سال (از 135 تا 220م) عمر کرد.
در تلمود که بر اثر اضافات پیاپى به مشنا به وجود آمده است مى خوانیم همزمان با درگذشت عقیبا، یهودا به دنیا آمد. کهن در تصحیح این سخن مى گوید که این گفته از آن نوع گنده گوییهاى مخالف با تاریخ روشن است؛ زیرا از درگذشت عقیبا تا تولد یهودا سه سال فاصله بوده است؛ چه، یهودا در سال35 به دنیا آمده و عقیبا در سال 132 مرده است. کارى را که عقیبا آغاز کرده بود یهود به سرانجام رسانید. بنابراین، اگر اوّلى معمار طرح مشنا بود، دوّمى سازنده ی آن است. یهودا فرزند معلّمى مشهور به نام شمعون بن گملیئل دوّم(8) و از خانواده ای ثروتمند و متنفذ بود. زبان یونانى را آموخت و دوست رومیها بود. لقب «ناسی» گرفت و پنجاه سال این منزلت را براى خود حفظ کرد. همو بود که اقدام به جمع آورى مجموعه هاى پراکنده سابق کرد و به نسخه ی عقیبا دست یافت. او اینک «طرح بزرگ»، یعنى تدوین تورات شفاهى، را به انجام رساند و بدین ترتیب مشنا در برابر تورات مکتوب قرار گرفت.
بدین گونه، مشنا شالوه چیزى شد که بعدها تلمود نام یافت.
براستى تعجب خواهید کرد اگر بدانید که اساس مباحث تلمود بر شش موضوع ساده و ابتدایى که نشانگر یک جامعه در ساده ترین مرحله نخستین آن مى باشد، استوار است. این شش موضوع عبارتند از:
1- کشاورزى 2- اعیاد و موسمها 3- زنان و مسائل مربوط به آنها از قبیل ازدواج، طلاق، حضانت، نذور، ارث و وصیت 3- نواهى و مجازاتها 5- ذبایح و مسائل مربوط به پیشکشها و قربانیها و مراسم هیکل در این زمینه ها 6- طهارت.
این ابواب شش گانه بتدریج شاخه شاخه شدند و نسلهاى پیاپی آراء و شروحى بر آنها افزودند تا جایى که تلمود به دوازده مجلد حجیم بالغ شد. این ابواب به شصت و هفت مبحث، شامل 524 داورى یا حکم، متفرع شدند.
این است تلمود، اما هنوز مرحله ی اول خود را پشت سر نگذاشته بود. آن اضافات و افزایشها بعداً چگونه وارد تلمود شد؟ چرا که بتدریج رشد مى کند و بر حجم آن افزوده مى شود. یهودیها متوجه شدند که مشنا با وجود تفصیلى که دارد محتاج شرح است. آنها شرح مثنا را «گمارا» نامیدند که به معناى تکمله است. دانشمندان یا ربنهایى که اصول مشنا را وضع کردند- این کار در فلسطین انجام گرفت- به نام «تنائیم» خوانده مى شدند و دانشمندان گمارا یا تکمله نویس به نام «آمورائیم». کار تکمله نویسى در عراق صورت پذیرفت. از آن جا که تمام این کار، یعنى نوشتن مشنا و کمارا، در فلسطین و عراق انجام شد دو تلمود به وجود آمد: تلمود فلسطینى که یهود آن را «اورشلیمی» مى خوانند و تلمود عراقى که آن را «بابلى» می نامند. گمارا نویسى یا شرح مثنا شرح کاملی از تمام ابواب این دو تلمود و حتى یکى از آنها به دست نمى دهد؛ زیرا از تلمود فلسطینى یا اورشلیمى سى و نه باب آن داراى شرح و گماراست و از تلمود عراقى یا بابلى سى و هفت بابش. تلمودى که امروزه بیشتر مورد اعتماد و اتکاء یهود است تلمود عراقى است و علت آن هم در درجه ی نخست زبان این تلمود مى باشد. درپى شدت گرفتن فشار رومیها بر سنهدرین در طبریه، علماى موسوم به آمورائیم به عراق مهاجرت کردند و در آن جا کار گمارانویسى یا شرح مشنا را از سرگرفتند. وضع یهود در عراق، مانند زمان اسارت نبوکدنّصر، خوب شد و لذا شروع به حمایت مالى از بقیه ی همکاران خود در طبریه کردند. مرحله ی شرح آمورائیم یا شارحان عراقى در اواخر قرن سوّم میلادى به پایان رسید. آنها در همین حد متوتف نشدند بلکه مدارسی را نیز تأسیس کردند و به تعلیم تلمود در آنها اهتمام ورزیدند. عزرا حداد، مترجم رحله ی بنیامین، مى گوید از جمله مشاهیر علماى عراق که در این رو زمینه-گمارانویسى و ایجاد مدارس- فعالیت کرد ند عبارتند از: ربن ابواریخا (متوفاى247) و ربن مارصموئیل منجّم(165-257). تلمود بابلى در سال 499م به دست دو ربن به نامهاى آشى (متوفاى 427م) و ربینه ی بن هفاء (متوفاى490) پایان پذیرفت، به گفته ی عزرا حداد، با این دو نفر مرحله ی آمورائیم در عراق به پایان خواهد رسید.
اما کار شرح نویسى متوقف نشد؛ زیرا بعد از آمورائیم طبقه ی جدیدى ظهور کردند به نام «سابورائیم» یعنى شارحان. این عده از سال500 تا 550م اقدام به تحشیه و تعلیق شرح آمورائیم کردند. بدین ترتیب تلمود بابلى تکمیل شد و از آن پس هر چه هست اضافاتى است که به فتوا شباهت دارد. در اواخر دولت ساسانیان یهودیهاى عراق در معرض انواع آزارها و شکنجه ها قرار گرفتند. این نه مردخای بود و نه استر(که به کمک آنها بیایند). با فرا رسیدن فتح اسلامى، یهودیها در نعمتهاى حاصل از این فتح چریدند و در سایه ی آن به نشخوار آرمیدند. پس از آن که دولت عباسى به ضعف گرایید، یهودیها به مصر و اندلس رفتند و در این دو سرزمین نیز آنچه دیدند رفاه و نعمت و جاه و مقام بود. در روزگار شکوه بغداد و قاهره و اندلس، یهودیها هیچ مرکز علمى در اروپا نداشتند و تنها پس از ضعف مسلمانان در اندلس است که مراکز علمى آنان در اروپا ظهور مى کند. در دولتهاى فاطمیان و ایّوبیان مصر، یهودیها غرق در نعمت و رفاه مى شوند: ابوالفرج یعقوب بن کِلِّس وزیر المعزّلدین الله فاطمى، منشابن ابراهیم وزیر العزیز، ابونصر صدقه ی بن یوسف، فلاحى، ابوسعد تسترى، موسى بن عازار پزشک المعز، رئیس صموئیل بن حنَنَیّه، رئیس یحیی شالوم، ابوالمعالى، داماد او ابوعمران بن میمون، و نثانیان بن صموئیل. دو نفر اخیر پزشک صلاح الدین بودند.
تلمود در اصل محدود بود، اما اضافات و شروح موجب رشد آن شد تا جایى که به دوازده جلد رسید. کار تلمودى در قرن ششم میلادى، اندکى پیش از ظهور اسلام، به پایان رسید. اما بعد از قرن ششم افزایشها و اضافات قطع نشد. یهودیها در جهان پراکنده شدند و هر گروهی از علماى آنها در ناحیه اى سرگرم اضافه کردن و شرح و تحشیه بودند. این اضافات و شروح سبب تراکم احکام تلمود و مبهم شدن سخنان و جملات آن شد و نسّاخ- در آن زمان هنوز صنعت چاپ اختراع نشده بود- به وسیله ی تحشیه و سپس وارد کردن حواشى در متن موجبات مرگ تلمود را فراهم آوردند. بدین ترتیب، تلمود وضعى آشفته پیدا کرد و به صورت دهلیزها و سردابه ها و زوایایی آکنده از مسائل خفى و عجیب و غریب و در بسیارى از موضوعات نامعقول درآمد. پچیدگیها و اختلاف اقوال آن مانع از آن شد که، بجز طبقه ی روحانیان، بقیه ی مردم بسادگى و سهولت به نصوص و محتویات آن دست پیدا کنند. در عصر جدید به هر یک از افراد این طبقه «خاخام» مى گویند که در زبان عبرى به معناى «حکیم» است. اینها حاملان تلمودند، و آن طور که گفته مى شود، از اسرار و مکنونات آن آگاهند.
با وخیم شدن این وضع، یهودیها متوجه شدند که درهم آمیختگى و تراکم متون و شروح تلمود به حدى رسیده که آن را پیچیده و مغلق کرده است، از این رو علماى آنها دست به تهذیب محتویات و تنظیم منابع و مآخذ تلمود که اقیانوسى پهناور است، زدند و نسخه ی مهذّبى به وجود آوردند که به نام «ماسورا» خوانده شد. این عده عقیده داشتند کارى که آنها کردند بهترین تنقیح و تهذیب ممکن بود. این کار پیش از قرن دهم میلادى انجام شد، یعنى زمانى که یهودیان مشرق زمین همچنان در سایه ی دولت عربى دمشق و بغداد و قاهره و اندلس در ناز و نعمت و آسایش به سرمى بردند.
زمانى که موسى بن میمون، این فیلسوف یهودى اهل قرطبه ی اندلس و شاگرد ابن رشد، به مصر رفت و در آن جا مستقر شد، تلاش بزرگى را در زمینه ی تلمود آغاز کرد. او تلمود را خلاصه نمود و بر اساس مذهب و عقاید خود به شرح تلمودى مشنا پرداخت. وى این مختصر را مشنا توراه نامید و هدفش از این نامگذارى زنده کردن نام اولیه اى بود که ما قبلاً، به هنگام سخن گفتن از منشأ آن، درباره اش بحث کردیم. این تلخیص موسى بن میمون آخرین کوشش در راه آسان کردن تلمود به شمارآمده است.
از آن جا که عربى زبان گفتارى و علمى یهود بود و زبان عبرى از مرز مقدّسات دینى فراتر نمى رفت و به طبقه ی علما یا خاخامهاى یهود محدود می شد، ابن میمون تلخیص و شروح خود را به زبان عربی عامیانه مصر نوشت اما حروف آن را عبرى انتخاب کرد. او در نوشتن کتاب مشهور خود دلاله الحائرین نیز از همین شیوه استفاده کرد. این کتاب به عربى نوشته شده لیکن حروف آن عبرى است.
تلمود انگلیسى زبان کنونى، با شروح و تعلیقات آن، به 36 جلد در قطع وزیرى بالغ مى شود. هم اکنون حدود چهارده قرن از کامل شدن تلمود در عرب مى گذرد؛ با این حال کل شناختى که عربها از این کتاب دارند به یک مسموعات و اندکى هم مطالب پراکنده نگارشى محدود مى شود. من گمان نمى کنم که در سراسر جهان عرب بتوان یک نفر عرب- مسلمان یا مسیحى- پیدا کرد که یک جلد از تلمود را خوانده باشد، مگر آن که یک نفر محققى متخصص یک آموزشگاه یا دانشگاه باشد. شاید علّت این امر در درجه ی اول زبان باشد و در درجه ی دوم تلاش پیوسته ی یهود براى دور نگه داشتن تلمود از اذهان غیر یهود و مرتبه ی سوّم این اعتقاد توده متفکران عرب که تلمودی کالاى کهنه و فرسوده ای است. این عده هر زمان که از یهود سخن به میان آورده اند از تورات یاد کرده اند، حتى درباره تورات هم کمند عربهایى که سعى کرده باشند و یا سعى بکنند تا شناخت آن به اخلاقیات یهود پى ببرند. مى دانیم که در دانشگاهها رسم است که دانشجویى براى دریافت مدرک دانشگاه خود چیزى به نام پایان نامه مى نویسد که در آن موضوع خاصى را به طور کامل مورد بحث قرار مى دهد به طورى که نشان دهنده ی کفایت او در آن موضوع یا رشته ی تحصیلى وى مى باشد. این تز به منزله ی زکات دانش دانشجو و درستى تحقیق و کفایت علمى اوست. اما عجیب این جاست که ما تاکنون در دنیای عرب ندیده ایم که به فکر پرداختن به تلمود افتاده باشد و تز و پایان نامه اى درباره آن بنویسد. ممکن است گفته شود که این کار در دانشگاههای اروپایى و آمریکایى دشوار است. بله این سخن تا اندازه اى درست است، اما در دانشگاههاى شرقى و عربى که مى شود این کار را کرد و مشکلى وجود ندارد. اکنون وقت آن رسیده است که عربها بدانند تلمود خانه و منزل «دانشوران صهیون» است. از آن جا بیرون مى آیند و به آن جا بازمى گردند. از روح همین تلمود است که «پروتکلها» جوانه مى زند و در قالب یک سرى تصمیمات فرموله مى شود.
با فرا رسیدن عصر چاپ، براى نخستین بار در سال1520-1524 چاپ کاملی از تلمود فلسطینی و عراقى در ونیز به عمل آمد(9) و از آن پس چندین بار چاپ شد. گفته مى شود که این چاپها مخفیانه صورت گرفت- که جلدهاى عبرى آن حاوى ساده ترین سخنان درباره حضرت مسیح و قلمرو پاپ بود. این گفته هاى مسالمت آمیز قیامتى علیه یهود به پا کرد که طى آن نوشته هاى یهود، از جمله تلمود، داخل گاریهایى که به وسیله ی اسبهاى بارى حمل مى شد، به آتش کشیده شد. این حادثه موجب گشت که تلمود بار دیگر به چاپ رسد و این مرتبه تا حدى از آن سخنان زشت خالى بود؛ اما آگاهان از اسرار یهود تأکید مى کنند که آن نخستین چاپ کامل تلمود همچنان در دست یهود باقى ماند.
به گفته ی آگاهان زبان دو تلمود- فلسطینى و عراقى- با هم فرق مى کند، اما هر دو نماینده دو گویش آرامى هستند. «گمار»ى فلسطینى به گویش آرامىِ غربى (شامى) نوشته شده است که به آرامى عزرا یا دانیال شباهت دارد و گماراى عراقى داراى گویش آرامى شرقى که به زبان ماندایى(10) (عراقى) نزدیک مى باشد.
پی نوشت ها :
1- تلمود: کلمه اى آرامى مشتق از عبرى به معناى تعلیم، عبارت است از مجموعه ی مدرن شریعت شفاهی یهود به ضمیمه ی تفاسیر خاخامها، در مقابل شریعت مکتوب. تلمود دو قسمت است: مشنا (Mesna) یا میشنا (Mishna) که متن شریعت شفاهى و به عبرى است و گمارا (Gemara) به زبان آرامى که نوعی تفسیر و ذیل بر مشنا به شمار می رود. مشنا دو باب و شصت و سه فصل دارد که تنها بر پنج باب و سى و شش فصل آن گمارا نوشته شده است. تألیف مشناى کنونى عملاً کار یهوداى بوده است. قسمتهاى حقوتى گمارا را، (Halakha= قانون) و قسمت ادبى آن را هگادا (Haggada) می نامند -م.
2- تنائیم (Tannaim) عبارتند از فضلا و معلمان شریعت شفاهی یهود. تنائیم و آمورائیم (سخنگویان یا شارحان) فلسطین لقب رَبّى (Rabbi)، داشتند و آمورائیم بابل با عنوان راو(Rav) خوانده مى شدند- م.
3- BILU حروف اول کلمات این جمله ی اشعیاى نبى (سفر اشعیا، 5/2) به زبان عبرى خطاب به یهودیان است :Beit Yaakov Lekhu Ve NeIkah یعنى: اى خاندان یعقوب بیابید تا در نور خدا سکوک کنیم- م.
4- این منشور در نوع خود اهمیت دارد؛ چرا که چهارده سال پیش از پیدایش کتاب دولت یهود هرتزل صادر شده است. این مطلب که بیت المقدس بزرگترین کانون این جمعیت را تشکیل مى داده به صورت مخفى بوده است نه عدنى. منتها این جمعیت توانست با مظلوم نمایى ادعا کند که این انجمن یک انجمن خیریه و براى کمک به فقراست و این روشی است که دانشوران صهیون در تشکیلات خود در کشورهایى که پنهانى فعالیت مى کنند، می پیمایند. منشور یاد شده را سوکولف در کتاب خود تاریخ صهیونیسم آورده است.
5- Johanan ben Zakkai
6- Akiba ben Joseph
7-Meir
8- Simon ben Gamaliel II
9- به وسیله ی دانیال بومبرگ(Daniel Bomberg)-م.
10- Mandaitic
