تونل وحشت تاریخ ایران

دوره برزخی شبه مدرن:
تونل وحشت تاریخ ایران

دوره تاریخی «شبه مدرن» در ایران که تقریبا از زمان مشروطه و به طور تام و تمام از دوران سلطنت رضاه شاه آغاز می شود و با فرض مشروطه به عنوان مبدا زمانی آن نزدیک به یک قرن از سیطره آن می گذرد؛ به یک اعتبار، تلخ ترین و سیاه ترین دوران تاریخ سرزمین ما است.
دوره شبه مدرن را می توان «تونل وحشت تاریخ ایران» نامید؛ زیرا وابستگی همه جانبه به بیگانگان و بحران هویتی مداوم و پریشانی در اداره امور و ظاهرگرائی های نفسانی و فقدان تفکر و غلبه «هویت برزخی» ۴از خصایص ذاتی این دوران است. من در این گفتار، ابتدا به بررسی اجمالی و فشرده برخی عناصر و شاخص های شبه مدرنیته می پردازم و پس از آن سخنی کوتاه درباره برخی ادوار مهم آن خواهم داشت.
برخی ویژگی های اصلی دوره شبه مدرنیته ایران را می توان این گونه فهرست کرد:
۱) ظهور شبه مدرنیته حاصل «غربزدگی سطحی و تقلیدی» است که خود محصول فرایند استیلای سیاسی و اجتماعی بیگانگان بوده و به هیچ روی ریشه در سیر تطور تاریخی حیات فرهنگی و تمدنی مردم ما نداشته و ندارد. از این رو ذاتا با مآثر قومی و تاریخی و میراث حکمت سنتی و معنوی و نیز آداب و عادات و رسوم به جا مانده از تمدن کلاسیک ایران ناسازگار است.
۲) سیطره شبه مدرنیته، حاصل به تمامیت رسیدن افق تمدن کلاسیک ایران و استیلای استعمار مدرن بر کشور ما بوده است. در واقع در مواجهه با استیلای غرب مدرن، یا می بایست رویکرد «غربزدگی مدرن» را بر می گزیدیم و یا رویکرد «غربزدگی شبه مدرن» را و بنا به دلایلی که بررسی آن از حوصله این مجال خارج است، آنچه در کشور ما تحت عنوان مدرنیزاسیون اجرا شد، همانا غربزدگی شبه مدرن بود که به لحاظ آفات ذاتی و معایب و مشکلات و مصائب آن، هم از غربزدگی مدرن و هم از سهیم شدن در تاریخ غربی به درجات زیاد و به مراتب مختلف، تلخ تر و فاجعه بارتر بوده است. اساسا غربزدگی شبه مدرن، ماهیتی سطحی، بحران زده و تقلیدی دارد و به دلیل ویژگی برزخی آن به طور دائمی با بحران هویت فرهنگی ( و در نتیجه با ضریب فزاینده خشونت و اصطکاک ها و تخاصم های اجتماعی و بحران از هم گسیختگی در مناسبات انسانی و نظام خانوادگی، روابط نسل ها)، همراه است.
۳) اقتصاد شبه مدرنیته ایران، یک نظام شبه سرمایه داری ذاتا وابسته، غیرمولد، متکی بردرآمد نفت و فاقد ظرفیت های تولیدی بوده است.
در طول حکومت پهلوی اول روزبه روز بر نقش و وزن این شبه سرمایه داری افزوده گردید و با اصلاحات ارضی پهلوی دوم [انقلاب سفید] اساسا مناسبات مبتنی بر شبه سرمایه داری وابسته و غیرمولد، جانشین ساختارهای اقتصادی پیشین شد. خصیصه ذاتی این شبه سرمایه داری در این بوده است که بحران تورمی رکودی را به طور هم زمان داراست و به دلیل بنیه بسیار ضعیف صنعتی آن، خیل عظیمی از تهیدستان شهری در قالب عناصر دکلاسه و لمپن ها و خانه خراب های محصول گردش این سیستم، قابلیت بی ثباتی اجتماعی آن را به طور دائم افزایش می دهند.
۴) سرمایه داری شبه مدرن ایران پس از انقلاب سفید هدایت شده توسط امریکا با قدرت تخریبی و سرعتی بسیار بالا به ویران کردن کشاورزی ایران پرداخت. اگر چه در ظاهر رژیم شاه با نظام ارباب و رعیتی در افتاده بود، اما نحوه عمل و سازوکارهای تعبیه شده توسط رژیم و مستشاران امریکایی به گونه ای بود که بخش اصلی ملاکین ایرانی با تبدیل دارایی های خود، به صورت سرمایه داران تجاری شریک دربار و سرمایه داری دولتی درآمدند و بیشترین ضربات و لطمات بر اکثریت روستاییانی وارد شد که اگر چه موقتا صاحب قطعه زمین های کوچکی شده بودند، اما چون قادر به رقابت با سیل گسترده کالاهای کشاورزی وارداتی نبودند و سرمایه و امکانات لازم برای تولید محصول در روستاها را نیز نداشتند و اکثرا به بانک ها و «کشت و صنعت ها» مقروض بودند، روستاها را به صورت نیمه ویران رها کرده و به انبوه بیکاران و حاشیه نشین های شهری پیوستند. در واقع نظام اقتصاد شبه مدرن ایران اساسا بر پایه یک کشاورزی ویران بنا شده است.۵ به عنوان مثال طبق آمار رسمی منتشر شده در سال ۱۳۵۵ و «ترازنامه بانک مرکزی» مربوط به همان سال، در حالی که حدود ۵۲ درصد جمعیت کشور در روستاها به سر می بردند، سهم بخش کشاورزی و دامپروری و جنگلداری و صید در تولید ناخالص ملی در همان سال، کمتر از ۵/۹ درصد بود و بنا به اعتراف آمار منتشره، روستاهای ایران حتی نمی توانستند غذای مورد نیاز خود را تولید کنند. در واقع اقتصاد سرمایه داری شبه مدرن ایران، کاملا ساختار کشاورزی کلاسیک ایران را ویران کرده و چیزی جایگزین آن نکرده است.
۵) اقتصاد ایران به دلیل اتکای شدید به درآمد نفت و نیز به دلیل این که ظهور شبه مدرنیته اساسا حاصل سیطره یک دولت متمرکز استبدادی تجددگرا [یعنی رژیم پهلوی اول و دوم] بوده است، اساسا و ذاتا ماهیتی بوروکراتیک داشته و این وضع امروز هم در اقتصاد ما ادامه دارد. وزن بخش خدمات [که به دلیل جوهر وابسته و غیرمولد سرمایه داری ایران، از سودآوری بالایی برخوردار است] در این اقتصاد بسیار سنگین بوده و دلایل متعددی [که بحث و بررسی درباره آنها فرصتی دیگر می طلبد] موجب شده تا سرمایه داری شبه مدرن همیشه خصیصه ای غیرمولد و متکی بر درآمد نفت و تجارت طفیلی وار با نظام جهانی سلطه و رانت خواری بوروکراتیک داشته باشد.
۶) ساختار سیاسی شبه مدرنیته ایران در هیات یک رژیم استبدادی مطلقه و سکولاریست و سراپا وابسته تحقق یافته بود. رژیم استبدادی شبه مدرنیست پهلوی هم در روزگار رضاشاه و کودتای ۱۲۹۹ و هم در دوران پهلوی دوم (پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ و به ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد) موجودیت خود را یکسره و تماما مدیون حمایت ها و دخالت های انگلیس و بعدها امریکا بوده است. از سال های دهه چهل به بعد و به ویژه در دهه پنجاه تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رژیم شاه اصلی ترین حکومت طرفدار امریکا در منطقه و سرسخت ترین شریک و حامی رژیم صهیونیستی و دشمن شماره یک جنبش های انقلابی مردمی در منطقه بوده است.
۷) ایدئولوژی رسمی دولت استبدادی شبه مدرن ایران، مجموعه ای از اوهام ساخته و پرداخته شده توسط مستشرقان اغلب یهودی و فراماسونرهایی چون فروغی و میرزا ملکم و آخوندزاده و تقی زاده و تا حدودی نیز عناصری نظیر پورداوود بود که در یک بیان موجز می توان آن را ناسیونالیسم باستان گرای شوونیستی دانست که جان و روح آن در تقلید از آثار و صفات تمدن غربی و وارد کردن انفعالی مظاهر آن و ترویج رسمی وابستگی فرهنگی و سیاسی و اقتصادی کشور خلاصه می شد. این ناسیونالیسم باستان گرای شوونیستی که از مشروطه پدید آمد و در دوران پهلوی اول و دوم به صورتی خشن و استبدادی برجامعه تحمیل شد، خصایص آشکار ضد اسلامی و حتی ضد دینی و رنگ و بوی صریح سکولاریستی داشت و برپایه یک سلسله افسانه و دروغ های ساختگی توسط مستشرقان و فراماسون های وابسته به آنها در خصوص ائران وئجة «آریایی ها» و «مهاجرت تاریخ ساز» آنها و «عظمت تمدن ایران باستان» و تعصبات بی ریشه ناسیونالیستی بنا شده بود و توسط دستگاه عریض و طویل تبلیغاتی رژیم پهلوی به شدت تبلیغ و ترویج می شد.
۸) نظام شبه مدرن وابسته با ترویج آداب و عادات سکولار و بی بندوبارانه در رفتارها و مناسبات انسانی و به ویژه در میان جوانان، موجب گسترش فوق العاده مفاسد اخلاقی، افزایش آمار تجاوزات و ایجاد جو ناامنی اجتماعی و اخلاقی و نیز ایجاد تزلزل شدید در ارکان خانواده ایرانی و نقش ها و ارزش های مربوط به آن و نیز مقوله ارتباط و پیوندهای عاطفی و دوستانه میان شهروندان و به ویژه شیوع گسترده ابتذال منحط در روابط میان جوانان شد.
۹) شبه مدرنیته در ایران، یک سیستم بوروکراسی عقیم و ناتوان و زنگ زده و ناکارآمد و عریض و طویل پدید آورد که هیچ کارکردی جز مصرف بخش عمده ای از درآمدهای نفتی و گِره آفرینی در فرایند انجام امور مردم نداشته و ندارد.
۱۰) نظام شبه مدرن، برای تحکیم بنیان های فرهنگی و اجتماعی خود و نیز بسط و تعمیق نفوذ ساختاری آرا و آداب و عادات مدرن و شبه مدرن و نیز تربیت نیروی متخصص مورد نیاز [تکنوکرات ها و بوروکرات ها] یک سیستم آموزش عالی و آموزش و پرورش غیر دینی و سکولار پدید آورد که جایگزین نظام آموزش کلاسیک و آموزه های سنتی و دینی بود و به ترویج صریح غربزدگی و سکولاریسم می پرداخت. تلاش به منظور تاسیس و گسترش نظام تعلیم و تربیت سکولار و شبه مدرن از همان زمان آغاز سلطنت رضاشاه آغاز شد و نقطه عطف آن، تاسیس دانشگاه تهران (در سال ۱۳۱۳ ش) به منظور ترویج آداب و عادات و آرای مدرن و رفع نیازهای بوروکراتیک و تکنوکراتیک رژیم نوظهور وایجاد پایگاه فرهنگی و اجتماعی برای تداوم حیات جامعه شبه مدرن است. در این دوران، حتی مدارس وابسته به میسیون های مذهبی امریکایی نیز در ایران فعالیت داشته اند که در مواردی از آنها در امور جاسوسی نیز بهره گرفته می شد.۶
نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی اساسا بر پایه مدرک سالاری و بی توجهی به پرورش قابلیت های استدلالی و خلاقیت های جوانان باهوش ایرانی و تکیه و تاکید یک سویه بر حفظ مجموعه ای از اطلاعات پراکنده، اما بی فایده، بنا شده و از آغاز تا امروز حاصل عمده ای جز ایجاد مرعوبیت و مجذوبیت نسبت به علوم و تکنولوژی مدرن در میان پرورش یافتگان خود نداشته است. مدل نظام آموزش و پرورش ایران اقتباسی از مدل فرانسوی بوده است.۷
۱۱) رضاشاه در مسیر بسط سکولاریسم و برای جایگزین سازی در برابر فقه عظیم شیعه و محاکم شرعی، نظام حقوقی و قضایی سکولاریستی را طراحی کرد.
در سال ۱۳۰۵ در ترمیم کابینه مستوفی الممالک، علی اکبر داور، به عنوان بنیانگذار نظام جدید دادگستری وارد کابینه شد و قضات دارای آموزش های حقوقی غیر دینی و سکولار، از اردیبهشت ۱۳۰۶ کارخود را آغاز کردند. مسیر سکولاریزه کردن نظام حقوقی ایران با تصویب یک قانون جدید در سال ۱۳۱۵ به طور جدی تری پی گرفته شد.
رژیم رضا شاه از گسترش نظام حقوقی سکولار و تاسیس دادگستری ایران، بسترسازی برای حذف کامل روحانیت و مبانی تفکر دینی از قلمرو حیات اجتماعی را دنبال می کرد.۸
چنان که تجربه تاریخی و عینی بیشتر مردم ایران در تمام دوران پهلوی نشان داده است، دادگستری گرفتار در یک بوروکراسی فلج و رشوه خوار و قضات کم سواد و قوانین اغلب ناعادلانه، همیشه موجبات رنجش و آزار و نارضایتی مردمی که با آن سر و کار داشته اند را فراهم کرده است. با کمال تاسف در دو دهه پس از انقلاب نیز کوشش موفقی برای ایجاد یک نظام قضایی عادلانه، با صلابت و مبتنی بر احکام اسلامی صورت نگرفته و وضعیت نابسامان ملهم از ساختار بوروکراسی فاسد دادگستری شبه مدرن ایران تا حدود زیادی تداوم و گاه حتی تعمیق یافته است.
۱۲) امواج شبه مدرنیته بیمار ایران توسط یک جریان روشنفکری لائیک و یک جریان روشنفکری التقاطی به ظاهر دینی و باطنا مدرنیست ترویج می شده و مراحلی را طی کرده است. هر یک از دو شاخه «لائیک» و به اصطلاح «دینی» دارای زیر شاخه ها و گرایش ها و سیرتطور تاریخی ای بوده اند که امکان بررسی آن ها در این مقال وجود ندارد.۹
شاخص اصلی جریان روشنفکری ایران را می توان هم گرایی آن با افق فرهنگی تجددگرایی سطحی رژیم پهلوی و نیز همراهی بخش عمده ای از این جریان با رژیم پهلوی به جهات سیاسی و اجتماعی دانست. جریان سطحی و ذاتا و تقلیدی روشنفکری ایران در قلمرو ادبیات، موج ادبیات شبه مدرن ایران را پدید آورد که به لحاظ محتوا و افق تاریخی فرهنگی در مسیر تحکیم سیطره استبدادی شبه مدرن بوده است.
۱۳) نظام شبه مدرن، بافت و ساختار اجتماعی و آرایش طبقاتی ایران را در چند دوره زیر و رو کرد و فاصله ها و شکاف ها و فقر و مبارزات طبقاتی را افزایش داد؛ در قلمرو فرهنگ عمومی، ابتذال و خود محوری و سطحی نگری و ظاهر بینی مادی و فقدان اصول گرایی اخلاقی و اصالت دادن به هوای نفسانی و توجه به شهوترانی و منفعت طلبی حتی به قیمت کلاهبرداری و حق کُشی و در برخی موارد پوچ انگاری و نفی هر نوع مسوولیت گرایی و آرمان طلبی و بی اعتنایی به تفکر جدی را تا حد امکان در میان مردم و مخصوصا جوانان و اقشار تحصیل کرده رواج داد.
۱۴) شبه مدرنیته ایران، ذاتا دین ستیز و مخالف با روحانیت شیعه و مفاهیم و مظاهر تفکر قدسی و مروج سکولاریسم و بعضا حتی لائیسم بوده است.

چهار دوره مهم تاریخ شبه مدرنیته ایران

تجدد گرایی سطحی غربزده از زمان پیدایی آن تا مقطع انقلاب اسلامی مراحلی را پشت سر گذاشته است که اینک امکان حتی بیان فهرست وار همه آن ادوار وجود ندارد. از این رو از میان ادوار تاریخی شبه مدرنیته ایران، ۴ دوره را برگزیده و به اختصار به آنها اشاره می کنم:
۱) دوره تکوین آغازین و ظهور فرهنگی و تا حدودی سیاسی آن در عصر مشروطه.
۲) دوره تاسیس دولت متمرکز استبدادی شبه مدرن در ایران توسط رضاخان پهلوی که دست نشانده مستقیم امپریالیسم انگلستان بود و در طول ۲۰ سال حیات خود به بسط مظاهر فرهنگی و نیز اقتصاد سرمایه داری شبه مدرن در ایران پرداخت. در این دوران باقیمانده های نظام ملاکی هنوز از قدرت نسبی برخوردار و تا حدودی در حکومت سهیم بوده است.
۳) کودتای ۲۸ مرداد یک نقطه عطف در تاریخ شبه مدرنیته ایران است. در این دوره، اولا به دلیل وزن سیاسی دولت های امپریالیستی، امریکا نقش بیشتری را بر عهده گرفته و روند کاهش سهم انگلیس از غارت ایران آغاز شد. ثانیا روند دگرگونی کامل ساختار طبقاتی و اقتصادی اجتماعی ایران به نفع یک اقتصاد سرمایه داری وابسته و جامعه شبه مدرن سرعت و شدت بسیار پیدا کرد.
۴) این دوره که واپسین دوران حیات تجددگرایی سطحی در روزگار پهلوی و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است، با انقلاب سفید و دگرگونی کامل ساختار اقتصادی اجتماعی کشور به نفع ایجاد یک سرمایه داری وابسته و یک نظام سیاسی اجتماعی شبه مدرن با ویژگی ها و مشخصه های فرهنگی ای که برشمردم آغاز می شود.
این دوران را [که سراسر دهه چهل تا سال ۱۳۵۷ را در بر می گیرد] باید "دوران بسط فراگیر شبه مدرنیته در ایران" دانست. شاکله وابسته شبه تجددگرایی ایران در این دوره خود را نمایان می کند و رستاخیز الهام بخش نیروهای معنوی و دینی در کنار گروه ها و طبقات و نیروهای اجتماعی باقیمانده از تمدن کلاسیک ایران و به موازات طیف نیروهای نوظهور آسیب دیده از مظالم نظام شبه مدرن وابسته، انقلاب بزرگ اسلامی سال ۱۳۵۷ را پدید می آورد.
انقلاب اسلامی ایران کوششی به منظور عبور از بن بست تاریخی ای بود که شبه مدرنیته بیمار پدید آورده بود. کشاکش ما بین انقلاب و ساختار بوروکراتیک، فرهنگی، آموزشی، رسانه ای و اقتصادی ایران از فردای پیروزی انقلاب آغاز شد و امروز در یکی از دوره های حساس و سرنوشت ساز خود به سر می برد.
انقلاب اگر چه در آغاز ضربات سهمگین و مرگباری بر پیکر شبه مدرنیته وابسته وارد کرد، اما چون در دراز مدت با بحران فقدان تفکر و تئوری مدل اسلامی جایگزین روبه رو شده و در بسیاری موارد از جمله ساختار بوروکراسی دولتی، نظام آموزش عالی، برنامه ریزی های فرهنگی و هنری، سیاست های مربوط به کنترل رسانه ها و یا برخی وجوه سیاسی، نادانسته [و شاید تحت تاثیر القائات نفوذی ها] به احیای نسبی مظاهر شبه مدرن پرداخت، عملا خود و نیروهای رادیکالیسم اسلامی انقلابی را در سال های پایانی دهه دوم انقلاب در محاصره مظاهر احیا شده شبه مدرنیته قرار داد.
بحث در خصوص دلایل قرار گرفتن در این وضعیت و راه های برون رفت از آن، نیاز به یک بررسی مستقل دارد. اجمالا می توان گفت که انقلاب، برای بازسازی نیروهای خود و عقب راندن هجوم پس مانده های شبه مدرنیته و حامیان آنها به چند چیز نیاز اساسی دارد:
اولا ایجاد انسجام در جبهه فرماندهی و حکومتی خود بر مبنای مدل اصیل برآمده از انقلاب اسلامی یعنی حکومت ولایی
ثانیا حذف کامل جریان التقاطی و شبه مدرنیست از عرصه حکومت و به ویژه قلمروهای سیاستگذاری فرهنگی و آموزش عالی و هنری و مطبوعاتی و سیاسی
ثالثا تدوین یک منظومه فکری و نظام خودآگاهی نسبت به ماهیت مدرنیته و علوم و تکنولوژی مدرن و ساختارهای سیاسی و مشهورات ایدئولوژیک آن برپایه رویکرد حکمت انسی و تعالیم معصومین(س) و ظرفیت های اسلام فقاهتی و اجتهادی برای مقابله با مظاهر شبه مدرنیته در ایران و ساختارهای نظام جهانی سلطه
رابعا ایجاد یک موج بزرگ اصلاحات عدالت طلبانه اقتصادی جهت تعدیل فقر و فاصله های طبقاتی و حمایت از فرودستان و نیز ایجاد یک نظام آموزشی فرهنگی متفاوت از آنچه در جهان غربی و غربزده رواج دارد به منظور مقابله گسترده تئوریک با مشهورات صادره از سوی نهادهای تمدن جدید.
منبع: آفتاب http://www.aftabir.com