بررسی آراء و افکار ابن تیمیه درباره زیارت قبور

چکیده

زیارت در فرهنگ اسلامی به معنای نوعی دیدار خاص همراه با اکرام و احترام از قبور بزرگان و بزرگ زادگان دینی است. در اسلام زیارت امری شایسته و مورد سفارش است که پیروان همه فرق و مذاهب اسلامی آن را قبول دارند. در این میان وهابیت زیارت را امری حرام می داند که در حقیقت این امر نشأت گرفته از افکار و آرای ابن تیمیه است. ابن تیمیه زیارت قبور پیشوایان را عملی شرک آمیز و روی آوردن به غیر خدا می داند بدین خاطر منع زیارت آرامگاه اولیاء، عدم جواز ساختن گنبد و بارگاه بر آنان، لزوم ویران کردن آنها و منع توسل به پیامبر و دیگر پیشوایان از آراء و نظرات او است. او کارهای از قبیل: دست گذاشتن بر قبر و حاجت خواستن را بدعت دانسته، بر لزوم مبارزه با بدعت ها تاکیید کرده است. بدین ترتیب افکار و آرای ابن تیمیه در قرن 18 میلادی منشأ فکری جنبش وهابیت قرار گرفت. لذا در این پژوهش سعی بر این است به روش توصیفی تحلیلی و با اتکا بر منابع مکتوب به بررسی آرای و افکار ابن تیمیه، علل به وجود آمدن چنین دیدگاهی، بررسی دیدگاه ابن تیمه درباره زیارت بقاع متبرکه، نقد و بررسی آرای و نظرات او درباره اعمالی که در حین زیارت انجام می شود، پرداخته شود.
کلید واژه ها: ابن تیمیه، زیارت، بقاع متبرکه

مقدمه

زیارت یکی از برنامه های عبادی و سیاسی در اسلام است که تجلی آن در مکتب تشیع زیباتر و با شکوه تر است و از محتوای بسیار غنی برخوردار است. زیارت یک نوع دیدار احترام آمیز از قبور بزرگان دینی است که در تاریخ اسلام از اهمیت فراوانی برخور داربوده است به طوری که همه مسلمانان و همه فرق و مذاهب اسلامی، زیارت را به عنوان امری عبادی پذیرفته اند ولی در میان فرق اسلامی، فرقه وهابیت که متأثر از اندیشه های ابن تیمیه است؛ زیارت را امری حرام و شرک آمیز می داند. ابن تیمیه زیارت قبور را شرک و روی آوردن به غیر خدا می داند و بر لزوم نابود کردن بقاع متبرکه به عنوان بدعت وارده در دین تأکیید کرده است. لذا با توجه به چنین انشقاقی در اندیشه های اسلامی مبنی بر عدم لزوم زیارت بقاع متبرکه، پرداختن به این مهم ضرورت می-نماید. زیرا در احادیث و روایات مختلف همواره بر اهمیت زیارت ائمه و پیامبران به عنوان امری که در تربیت انسان و توجه به بیداری آنها و کمال روحی اجتماع بسیار موثر است تأکیید کرده اند و از طرفی زیارت افراد مومن، انسان را بیدار می کند، خواب غفلت و دنیا پرستی را از او دور می کند. ولی با این وجود ابن تیمیه از شرک آمیز بودن زیارت قبور سخن رانده است و دست گذاشتن بر قبر و شفاعت خواستن را بدعت دانسته است. آراء و افکار او در قرن 12 ه.ق/18 م به وسیله توسط محمد بن عبدالوهاب مطرح شد و گسترش یافت و در حقیقت منشأ فکری فرقه وهابیت را آرای و نظرات ابن تیمیه تشکیل داده است.

شرح حال ابن تیمیه

وی در ربیع الاول سال 661 ه.ق در حران متولد شد. پدرش از علمای بزرگ حنبلی بود که از جور مغولان به شام کوچ کرد. ابن تیمیه در بیست سالگی پدرش را از دست داد و خود جای پدر عهددار تدریس شد و در سال 691 ه.ق به سفر حج رفت. چند سال بعد هنگامی که در قاهره اقامت داشت، در خصوص صفات خدا، فتوای دادکه باعث محرومیت او از تدریس شد، در همین زمان مأمور گردید مردم را به مبارزه با مغولان برانگیزد و بدین منظور به شام رفت. در سال 699ه.ق در مقابل غازان خان مغول دست به اقدامات وسیعی زد و مردم را برای مبارزه با سپاه مغول که آن زمان تا شام پیشروی کرده بودند، تهیج کرد.
ابن تیمیه در شام نیز به اظهارات خود ادامه داد و سخنانی بر خلاف معتقدات مردم بر زبان راند (فقیهی،1352: 26-25) به طوری که ابن بطوطه در سفرنامه اش آورده است: ابن تیمیه را بر منبر مسجد جامع دمشق دیده است که مردم را موعظه می کرد و می-گفت: خداوند به آسمان دنیا فرود می آید، به همان گونه که من اکنون فرود می آیم، سپس یک پله از منبر پایین آمد (ابن بطوطه،1337: 57). امرای شام، پس از جلسات بحثی که تشکیل دادند، او را همراه یکی از علمای شافعی به قاهره فرستادند، در آنجا نیز جلسه بحث تشکیل گردید و ابن تیمیه، با علمای مذاهب مختلف اسلامی بحث های مفصلی نمود و در نهایت به زندان محکوم شد. سرانجام در سال 705 ه.ق در دادگاه محکوم شد و مدتی زندانی گشت تا اینکه در سال 707 آزاد شد. با آزادی از زندان به نشر عقاید خود پراخت و در سال 721ه.ق دوباره محکوم به زندان شد و درسال 728ه.ق در زندان درگذشت(طبسی،1384: 1/ 23-21) باید گفت: که یکی از کسانیکه در طول چندین قرن، مورد توجه خاص وهابیان قرار گرفته است و برای او ارزش فراوانی از نظر علمی قائلند؛ ابن تیمیه است. او کسی است که افکار وهابیان از او سرچشمه می گیرد. وهابیان برای او کنگره های علمی و کتاب هایی در مدح و منزلت و شخصیت علمی اش تالیف نموده اند (رضوانی،1378: الف:19)

آراء و افکار ابن تیمیه

ابن تیمیه از فقهای بزرگ حنبلی است که کتاب های زیادی تألیف کرده است و در آنها به شرح افکار و عقاید خود پرداخته است در اینجا شمه ای از آراء و نظرات ابن تیمیه که موجب برانگیخته شدن علمای فرقه های مختلف در مقابل او و مخالفت شدید ایشان با وی گردید، به طور اختصار ذکر می شود:

توحید از نظر ابن تیمیه

وی هرگونه توسل و استغاثه به غیر خدا و شفیع قرار دادن یکی از اولیاء و انبیاء را شفیع قرار دادن، و این اینکه گفته شود یا محمد و نماز در پیشگاه قبور بزرگان و نذر و قربانی را بر خلاف توحید و موجب شرک می داند. از نظر ابن تیمیه موحد کسی است که هر چه می خواهد، مستقیما از خدا بخواهد و به غیر خدا توجه نکند.

اعتقاد به رؤیت و اثبات جهت

ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه که در رد کتاب منهاج الاستقامه فی اثبات الامه،نگاشته است پس از نقل این سخن علامه که: خدای تعالی دیده نمی شود و با هیچ یک ازحواس درک نمی گردد، زیرا خود فرموده است:لاتدرکه الابصار و هو یدرک الابصار(سوره انعام.آیه 103)و اجماع سلف بر این است که ذات احدیت را در آخرت با چشم می توان دید ولی در دنیا نمی توان دید. در خصوص آیه مبارکه می گوید: ممکن است رؤیت باشد،بدون درک. وی برای اثبات رؤیت و جهت برای خداوند، مفصل سخن گفته است.

اعتقاد به اینکه ذات احدیت به آسمان دنیا فرود می آید

این اعتقاد ابن تیمیه بر گرفته از حدیثی است که در رساله عقدۀ واسطه ذکر کرده است که به موجب آن خداوندهر شب به آسمان دنیا فرود می آید.

حرمت سفر برای زیارت قبور

ابن تیمیه: سفر برای زیارت قبور، به قصد عبادت انجام می یابد و عبادت یا واجب است یا مستحب و چون اجماع بر این است سفر برای زیارت نه واجب است و نه مستحب. پس این سفر بدعت است(فقیهی، 1352: 30-47) از آن جا که بیان و بررسی همه آرای ابن تیمیه که خود دربردارنده چندین مجلد است و در قالب یک مقاله نمی گنجد، البته در این پژوهش نیز بررسی همه آرای او مد نظر نیست. بنابراین نظرات وی به صورت کلی بیان می گردد. لذا اعتقادات و مواضع ابن تیمیه را در موراد زیل می توان خلاصه کرد: منع زیارت قبور پیشوایان دینی ، عدم جواز ساختن گنبد و بارگاه برای آنان، لزوم ویران کردن آنها، منع توسل به پیامبر(ص)، منع سوگند به غیر خدا و کافر و مشرک دانستن معتقدین این عقاید به ویژه شیعیان، بدعت دانستن هر چیز جدیدی و وسعت دادن دایره شرک، مخالفت با عقل و فلسفه، تشیع و تصوف و هر شکل آن، تکیه بر ظواهر قران و حدیث، اثبات جهت برای خداوند، معتقد بودن به رؤیت او، و جلوگیری از تفرقه مسلمانان غیر شیعه و بازگشت به سنت پیامبر و عمل به سلف یعنی صحابه و تابعیین (موثقی،1389: 158)

فلسفه زیارت در فرهنگ اسلامی

زیارت آن چنان که در کتب لغت آمده است: به معنای دیدار کردن و قصد و آهنگ چیزی نمودن است(حسینی، 1374: 7). یکی از برنامه های مسلمانان از صدر اسلام تا به امروز مانند همه پیروان مذاهب آسمانی تجلیل و بزرگداشت مقام نبوت و اولیاء خدا و ادای احترام نسبت به راهنمایان فکری و رهبران معنوی و شهدای راه اسلام است. این احترام و بزرگداشت در اثر تعلیمات قرآن و روش پیامبر(ص) به وجود آمده است و یکی از اعمال و عبادات مستحب محسوب می گردد که به نام زیارت معروف گردیده است. پیروان قرآن از درو و نزدیک خود را به سوی مدفن پیشوایان مذهبی رسانده، بر آنان درود می فرستند. بدین گونه با ابراز مراتب ارادت خویش به ساحت آنان خود را آماده پیروی کردن از راه و رسم این بزرگان و عمل نمودن به دستورالعمل ها و برنامه هایشان می نمایند و برای آمرزش گناهان و پذیرش توبه خویش از سوی خدای متعال به ارواح پاک این بندگان صالح متوسل می گردند. و آنان را در پیشگاه خداوند شفیع قرار می دهند. به همین علل و انگیزه ها و به همین سابقه مذهبی است که مسلمانان اعم از شیعه و اهل سنت به روی قبور اولیای خویش بناهایی قرار دادند که این بناها،حرم نامیده می شوند و در کنار آن مساجدی برای عبادت بنا شده است. این برنامه و بزرگداشت از سوی مسلمانان مانند سایر اعمال مذهبی نه یک عمل ابتکاری و ساخته شده افکار خودشان؛ بلکه برنامه ایی است که در مرحله اول از قرآن فرا گرفته اند. زیرا قرآن از اولیاء و امامان و امامزادگان که در راه خدا تلاش نموده اند، به عالیترین وجه تجلیل و تکریم کرده است(نجمی، 1362: 64-62).
زیارت قبور اولیای الهی؛ خصوصأ پیامبر اسلام(ص) و امامان و امامزادگان (ع) آثار و برکاتی دارد که می تواند ملاک حسن رجحان آن باشد که برخی از آنان به شرح زیر است:
بزرگان دین و اولیای الهی در حقیقت الگو هایی هستند که با اقتدا به آنان به کمال سعادت در دنیا و آخرت خواهیم رسید. این مسئله تنها اختصاص به جوامع دینی ندارد، همه جوامع بشری درصدد بزرگ جلوه دادن الگو هایی هستند که مردم با اقتدا به آنان در طریق سعادت و کمال قرار می گیرند. این الگو ها اگرچه زنده نیستند ولی با دعوت مردم به زیارت قبرشان، مردم را به یاد خود انداخته و آنان را به کمال سوق می دهند. بنابرین حضور یافتن بر سر قبر بزرگان و اسوه ها از حیث روانی دارای آثار و برکاتی مهم است.
زیارت از مظاهر حب است.و اهل بیت و منسوبین به آنان، محبتشان از جهات مختلف بر ما لازم و واجب است. حضرت محمد(ص) می فرمایند: آحبو اهل بیتی لٍحٌبی، اهل بیتم را به جهت دوستی من دوست بدارید لذا همانطور که محبت پیامبر واجب است، محبت اهل بیتش هم لازم است و از طرفی حب، مظاهر و بروز دارد و تنها در اطاعت و دوستی قلبی خلاصه نمی شود بلکه یکی از مظاهر آن زیارت است.
زیارت قبور اولیای الهی و اهل بیت، پراخت مزد رسالت است. خداوند می فرماید: بگو من از شما اجر رسالت نمی خواهم. جز اینکه مودت مرا در حق خویشانم منظور بدارید( شوری،:22) بنابراین یکی از مظاهر و مصادیق مودت ذوی القربی، زیارت آنان است.
زیارت قبور اولیای الهی تجلی عهدی با آنان است. بیعت امامان بر ما واجب و لازم است و این بیعت فقط با گفتن نیست، بلکه باید قلبی باشد که در حال حاضر با زیارت قبور آنان صورت می گیرد.
5-زیارت قبور اولیای الهی تعبیری از عمق ارتباط انسان با اولیای خداست.
6- حضور در کنار قبر اولیای خدا، انسان را از لحاظ روحی و معنوی زند می کند و روح تازه معنوی به انسان می دهد.
7-زیارت کردن و قرار گرفتن در کنار قبور اولیای الهی و صالحان، ما را به یاد فداکاری های آنان می اندازد. لذا با خود پیمان می-بندیم که ما نیز ماند آنان باشیم.
8-زیارت قبور صالحان دینی در حقیقت اعلان عملی به ادامه دادن راه آن بزرگان و تبری جستن از دشمنان آنان است(رضوانی،1387: 257-254) از آنجا که دین مجموعه ای کامل و به هم پیوسته است و طریق تماس و ارتباط وثیق را از ناحیه زیارت معرفی می کند، زیارت با شرایط و آداب خاص، به ویژه معارف زیارتنامه های آن، بهترین و سودمند ترین و در عین حال شاداب ترین ارتباط است. به گونه ای که حس حضور در محضر امام را در انسان ایجاد می کند و نیاز وجودی خود را در هر زمینه از او می طلبد(جوادی، 1382: 52).

زیارت بقاع متبرکه از دیدگاه ابن تیمیه

زیارت یکی از اعمال عبادی مسلمانان است که در مکتب تشیع نمود با شکوه تری دارد. ولی با این وجود ابن تیمیه از علمای بزرگ حنبلی در قرن هفتم و هشتم ه.ق درباره زیارت قبور و بقاع متبرکه آرای و نظرات متفاوتی را ارائه و اشاعه کرده است که مبتنی بر همه ارکان زیارت است، و این آراء به شرح زیر هستند.

زیارت قبر پیامبر(ص) از دیدگاه ابن تیمیه

ابن تیمیه می گفت: اگر کسی نذر کند که به زیارت قبر حضرت ابراهیم، مزار پاک حضرت محمد(ص)،کوه طور، کوه حرا، زیارت قبر امامان و امامان چهارگانه اهل سنت بروند، نذرش باطل است(چهاردهی،1363: 28-27)زیرا درحدیثی که ابن هریره از پیامبر(ص) نقل کرده آمده است: فقط باید برای زیارت سه مسجد: مسجد پیامبر، مسجد الحرام و مسجد الاقصی سفر کرد و قصد زیارت غیر از این سه مکان به هیچ مکانی صورت نگیرد.(ابن تیمیه، 1407: 175،الف) ابن تیمیه قصد زیارت برای قبر پیامبر را باطل می داند و بیان کرده است نباید بار سفر بستن برای زیارت قبر پیامبر که در این صورت نماز را باید کامل بجا آورد و قصد زیارت و بار سفر بستن باید برای زیارت مسجد پیامبر باشد. نه قبر پیامبر. به این ترتیب ابن تیمیه زیارت قبر پیامبر را باطل می داند. وی همچنین گفته است: هیچ یک از صحابه، تابعیین و تابعیین تابعیین به قصد زیارت قبر پیامبر(ص) سفر نمی کردند. لذا در ادوار بعدی این قصد به وجود آمد. این امر یک بدعت وارده در دین است.
ابن تیمیه در دو رساله با اسامی: واسطه و زیاره القبور و دیگری الاستنفاد باالقبور که آن هارا مستقلادرباره زیارت نگاشته است. به مباحث تحریم زیاد پرداخته است، وی رساله زیاره القبور می نویسد: صحابه بر روضه پیامبر وارد می شوند و در کنار قبر ایشان سلام می گفتند و وقتی می خواستند خدا را بخوانند و دعا کنند، رو به قبر خدا را نمی خواندند، بلکه از قبر روی بر گردانیده و به سوی قبله دعا می کردند. دعا، نماز و نیایش در کنار قبر پیامبر و دیگر قبور حرام است.(چهاردهی، 1363: 35).ابن تیمیه هر گونه و طلب خواسته از پیامبر را نیز باطل می داند
آراء و عقاید ابن تیمیه همواره مورد نقد علمای اهل سنت و تشیع قرار گرفته است و کتب فراوان به عنوان ردیه بر آراء و نظرات ابن تیمیه به نگارش درآمده است. به این سبب در این پژوهش نقد آرای ابن تیمیه درباره زیارت قبور به صورت خلاصه بیان می-گردد. بیان شد که ابن تیمیه زیارت و طلب شفاعت و دست گذاشتن بر قبر را بدعت می داند. باید در تعریف بدعت گفت : بدعت در دین ، بهتان به دین و تجاوز به حریم آن است؛ بدعت در یک کلمه جامع عبارت است از: تحمیل چیزی به دین که در آن نبوده، خواه این تحمیل در باورها و معتقدات ذهنی باشد، خواه در مبادی و احکام عبادی، بنابراین افزودن چیزی به دین که در اصل در آن نبوده جایز نیست.(رمضان البوطی، 1375: 122)
بنابراین آنچه را که ابن تیمیه درباره زیارت قبور به عنوان بدعت وارده در دین می داند، در حقیقت سابقه ای به اندازه تمام تاریخ اسلام دارد زیرا در زمان حیات رسول خدا هم این امور اجرا می شده است و نمی تواند بدعت وارده در دین باشد. زیرا خود پیامبر به این امور عمل می کردند بنابراین در رد ابن تیمیه باید بیان کرد که زیارت به چهار دلیل ذیل امری شرعی است:

1- قرآن

خداوند در سوره نساء آیه 64 می فرماید: " و ما ارسلنا رسول الا لیطاع باذن الله و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاءوک فاستغفروا و الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توبأ رحیما" ما هیچ پیامبر را نفرستادیم. مگر برای اینکه به فرمان خدا، از وی اطلاعت شود. و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می کردند و فرمانهای خدا را زیرپا می گذاردند، به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنان استغفار می کرد. خداوند توبه پذیر و مهربان می یافتند

2- روایات

احادیث بسیاری در این زمینه نقل شده از جمله:
از پیامبر نقل شده است که هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعتش بر من لازم می گردد.
پیامبر(ص) همچنین فرمودند: هر کس حج گذارد و قبر مرا بعد از ختم حج زیارت کند مانند کسی است که در حیاتم مرا زیارت نموده است

3- عمل صحابه

روایات بسیاری از زیارت صحابه آمده است که در اینجا فقط به ذکر دو نمونه از آن ها بسنده می شود. عمر هر وقت از فتوحات شام، به مدینه باز می گشت، اولین اقدامش آمدن به مسجد پیامبر و سلام دادن بر رسول الله بود
ابن عمر هر وقت از سفر باز می گشت، نزد قبر پیامبر می آمد؛ و می گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای ابوبکر و سلام بر تو ای پدر.

4- عقل

عقل می گوید: تعظیم کسی که خداوند او را بزرگ دانسته است؛ نیکو است . زیارت هم نوعی تعظیم است و زیارت نبی اکرم و صالحان هم نوعی احترام است و از شمائر نیکو است( طبسی، 1384: 3/ 27-15) باید گفت که مطالب بیان شده درباره زیارت قبر پیامبر بود. اما زیارت سایر قبور مانند قبر پیامبر، در مشروعیت آن نزاعی نیست و خود پیامبر همواره به زیارت قبور می رفتند و مسلمین را بر این عمل ترغیب می کردند. آن حضرت به زیارت قبر مادرش آمنه بنت وهبه می رفتند. سیره مسلمین نیز چنین بود که به زیارت قبور صالحان و امامزادگان می شتافتند. این شواهد به روشنی ناقض دیدگاه ابن تیمیه مبنی بر بدعت دانستن زیارت قبور بزرگان دینی است.

زیارت قبور ائمه و امامزادگان از دیدگاه ابن تیمیه

ابن تیمیه درباره اهل بیت و فرزندان آنان( امامزادگان) چندان دیدگاه مثبتی نداشته است و نسبت به اقدام به شیعیان مبنی زیارت قبور اهل بیت بسیار خرده گرفته است و منتقدانه با این اعمال برخورد کرده است. تا جایی که صریحأ گفته است: به تحقیق اندیشه مقدم شمردن اهل بیت پیامبر از اثرات جاهلیت است که روسای قبایل خود را مورد احترام قرار می دادند (ابن تیمیه، 1321: 3/296) ابن تیمیه گفته است: زیارت پیامبران و صالحان بدعت است و سفر برای زیارت جایز نیست. در خلال انتقادات خود از اعتقادات شیعه امامه می گویید: آنها بقعه و بارگاه را که بر قبور بنا شده است، محترم می دانند و همانند مشرکین رو به آنها می آورند و مانند حاجیانی که به حج خانه خدا می روند، آنها نیز به حج قبور و بارگاه امامان خود می روند. حتی بعضی از شیعیان حج کردن مشاهد ائمه خود را بزرگتر از حج خانه خدا می دانند. این قبیل عقاید از معتقدادت دینی نصارا و مشرکین است (قزوینی،1368: 190).
در نقد دیدگاه ابن تیمیه، آثار و شواهد فراوانی را می توان ارائه کرد ولی به دلیل عدم امکان ذکر همه موارد در این پژوهش فقط به ذکر دو نمونه از احادیث معتبری که پیامبر، در آن ها به زیارت قبور ائمه و امامزادگان سفارش کرده اند، اشاره می گردد که این موارد خود گواه بر رد دیدگاه ابن تیمیه است. زیرا حضرت محمد به چیزی که امکان شرک در آن باشد ، سفارش نمی-کنند.
در حدیث آمده است :" آتقوا برسول الله(ص) حجکم، اذا اخرجتم الی بیت الله الحرام، فان ترکه جفا و بذالک امرتم، و اتموا بالقبور التی الزمکم الله حقها و زیارتها و اطلبوا الرزق عندها"( زمانی که به سمت بیت الله الحرام حرکت کردید ، پس از انجام مناسک، حج را به زیارت رسول الله تمام کنید، زیرا ترک زیارت او جفای به حضرت است، و نیز حج خود را به قبوری که خداوند علم حق آنها را بر عهده شما نهاده و زیارت آنها را بر شما الزام کرده، که همان امامان معصوم (ع) هستند، خصوصآ ائمه طاهرین بقیع به پایان برسانید و از نزد انها رزق و روزی دنیا و آخرت طلب کنید.( حر عاملی،1376: 14/325).
همچنین پیامبر(ص) فرمودند: یا علی من زارنی فی حیاتی او بعد موتی او زارک فی حیاتک او بعد موتک او زار ابنیک فی حیاتهما و بعد موتها ضمنت له یوم قیامه ان اخلصه من اهوالها و شدائدها حتی احیوه معی فی درجتی. رسول خدا فرمود: ای علی! کسی که مرا در حال حیات و یا بعد از مرگم زیارت کند، یا تو را درحال حیات و یا بعد از مرگ یا فرزندان تو حسن و حسین را در حال حیاتشان و یا بعد از مماتشان زیارت کند، متعهد می شوم که در روز قیامت از شدائد آن روز او را رها کرده و در مرتبه خود در بهشت قرار می دهم( مجلسی،1388: 97/23).

توسل و شفاعت از دیده گاه ابن تیمیه

ابن تیمیه گفته است: هر کس درباره اشخاص زنده و یا مرده، یا درباره شخص صالحی مانند علی ابن ابی طالب رضی الله غلو کند و در او نوعی قداست و الوهیت قائل شود، یعنی او را در کارهای جهان مؤثر بداند و از او کمک طلبد، باید چنین کسی توبه کند وگرنه قتلش واجب است؛ مانند اینکه در مواردی که برای او مشکلی پیش آید؛ به جای خدا از او استعانت و کمک بخواهد. مثلا بگوید: ای علی، به من رحم کن، کمکم کن، روزی مرا زیاد کن، به داد من برس، به کارم برکت بده و یا اینکه بگویید: بر تو توکل می کنم، تو برای من هستی و مانند این گونه استغاثه ها و درخواست ها که به خدا اختصاص دارد و از غیر خدا خواستن شرک است. بت پرستان پیش از اسلام، که بتها و خدایانی را شریک خداوند قرار می دادند، معتقد نبودند که آن مقدسات، یعنی بتها، ستارگان آفتاب و ماه و اشخاص مقدس مانند عزیز، مسیح و فرشتگان را آفریده اند آفریدگان جهان و مخلوقات هستند و باران نازل می کنند، یا گیاهان را می رویانند، بلکه می گفتند: ما بتها را از این جهت تقدیس و عبادت می-کنیم و از آنها استغاثه و کمک می خواهیم که نزد خدا محترم و مقرب و برای ما شفیع هستند.
خدا پیامبران را برای این منظور مبعوث کرده است که بت پرستان و مشرکان را از این گونه کارها و عقاید شرک آمیز می کنند و نگذارند آنها جز خدا را تقدیس کنند و از آنها استغاثه کنند(رازی،1360: 220-219). بطور کلی ابن تیمیه عقیده دارد که اگر بندگان خدا میان خود و خدا، کسانی را واسطه قرار دهند و از آنها بخواهند که نزد خدا ، آنان را شفاعت کنند، این شرک است و عبادتی برای غیر خداست زیرا که پنداشته، درخواست شفاعت، پرستش شفیع است. حال آنکه احادیث بسیاری در رد این عقیده وجود دارد. حضرت محمد(ص) فرمودند«کسی که به زیارت من آید، روز قیامت من شفیع او هستم.» همچنین فرموده اند:« هر کس که برای اعمال حج به مکه رفته و سپس من را در مدینه زیارت نکند، من نیز در روز قیامت به او جفا خواهم کرد و کسی که من را زیارت نماید، شفاعت من نصیبش می گردد و کسی که از شفاعت من بهره مند شود بهشت بر او واجب می گردد»
نیز فرموده اند:« کسی که در حال حیات و یا بعد از ممات، من را زیارت کنند، روز قیامت در جوار و همسایگی من خواهد بود» (ابن قولویه، 1360: 17-10).
پیروان ابن تیمیه بر این عقیده هستند که در شریعت اسلام واسطه امری بیهوده است. این سخن بر خلاف کتاب و سنت است زیرا حدیث مشهور میان اهل سنت است که پیغمبر(ص) فرمودند: یاران من مانند ستارگانند، به هر کدام اقتدا کنید، هدایت یافته اید و همچنین در حدیث متواتر میان شیعه و اهل سنت فرمودند: « اهل بیت من در میان شما همانند، کشتی نوح است که هر کس در آن نشست، نجات یافت و هر کس از آن سرپیچی نمود، غرق شد» (قزوینی، 1368: 126-125)

سوگند دادن خداوند به مقام اولیاء از دیدگاه ابن تیمیه

از نظر ابن تیمیه شرک دو قسم است: 1- شرک اکبر که خود دارای انواعی از جمله: طلب شفاعت از طریق مخلوق و توسل است 2- شرک اصغر مانند سوگند به غیر خدا، چون از ابن عمر نقل شده است : "که پیامبر(ص) فرمود: هر کس به غیر خدا قسم بخورد، شرک ورزیده است" (طبسی،1384: 3/52-50)
وهابیان به پیروی از ابن تیمیه دو نوع سوگند را حرام و احیانأ شرک در عبادت تلقی می کنند که عبارت اند از:
1- سوگند دادن خدا به حق و مقام اولیاء
وهابیان معتقدند که خدا را به حق بزرگان دینی قسم دادن باطل است و باید از آن خود داری کرد ولی با توجه به آیات قرآن می توان این دیدگاه را رد کرد. خداوند در سوره آل عمران در آیه 17 گروهی را تحت عنوان" الصابرین و الصادقین و القانتین و المنفقین و المستغفرین با السحار" را می ستاید و آنان را صبرکنند گان، راستگویان ، فرمانبردار و استغفار کننده گان در سحرگاه می نامد. حال اگر کسی در دل شب، پس از اقامه نماز شب رو به درگاه الهی کند و خدا را به مقام و منزلت این گروه قسم دهد و بگویید: "الهم انی اسالک بحق المستغفرین بالاسحارو اغفرلی ذنوبی"( باالها! تو را به حق استغفار کنندگان در سحرگاهان، گناهان مرا ببخش) نمی توان این عمل را شرک در عبادت دانست. زیرا شرک آن است که غیر خدا را پرستش کند و غیر خدا را مبدا امور بداند.( سبحانی، 1385: 292-291).
سوگند به غیر خدا
سوگند به غیر خدا از جمله مسائلی است که ابن تیمیه در خلال گفته هایش از آن به عنوان شرک اصغر یاد کرده است. در رد این نظر علاوه بر روایات و احادیث، مهمترین و موثق ترین منبع، کتاب خداست که در آن ده ها قسم به غیر خدا داده شده است از جمله اینکه خداوند تنها در سوره شمس ، آیات 7-1، به نه9 چیز از مخلوقات سوگند خورده است که عبارتند از : " خورشید، نور خورشید، ماه ، روز، شب،آسمان، زمین و نفس انسانی" و در سوره های دیگر مانند: نازعات، مرسلات، بروج، طارق، قلم، عصر، بلد... نیز به غیر خدا قسم یاد شده است. حال اگر شرک بود، خود خدا قسم یاد نمی کرد. این امر خود دلیل مهم در رد سخنان ابن تیمیه است. ( سبحانی، 1385: 304-303) و همچنین امام خمینی (ره) می فرمایند: شرک در عبادت آن است که کسی را خدا بدانیم و یا عبادت کسی، کنیم به عنوان اینکه او خداست و یا حاجت را از کسی بخواهیم، به عنوان اینکه او مستقل در تأثیر است و خداست.( امام خمینی، 1368: 40) با توجه به این امر، سوگند یادن کردن به غیر خدا و قسم دادن خداوند به مقام اولیاء و صالحان، عملی شرک آمیز نیست، زیرا زائر هنگام زیارت، خداوند را به مقام و منزلت اولیاء قسم می دهد، زیرا دارای جایگاهی رفیع در نزد خداوند هستند، نه اینکه او را خود خدای بداندکه در این صورت سوگند عملی شرک آمیز است.

ساختن گنبد و بارگاه بر قبور از دیدگاه ابن تیمیه

ابن تیمیه گفته است: پیامبر از اینکه مردم مسجد ها و قبور بزرگان دینی را زیارتگاه و پرستشگاه قرار دهند، نهی کرده است، و نیز فرموده است: خدا یهودیان و نصارا را را لعنت کند که قبرهای پیامبران خود را زیارتگاه گردانید اند. شما نباید چنان کنید. همچنین ابن تیمیه گفته است: ساختن گنبد و بارگاه بر روی قبور، دعا خواندن و طواف کردن در آنجا جایز نیست، بطلان این اعمال در آن است، که مهترین علل بت پرستی در عصر جاهلیت، بدین گونه بوده است که : بت پرستان خانه های مقدس را به وسیله زیارت و طواف، تقدیس و تعظیم می کردند (ابن تیمیه،1323: 288) ابن تیمیه علاوه بر اینکه ساختن گنبد و بارگاه را برای قبور صالحان جایز نمی داند خواستار ویران کردن آنان به عنوان بدعت های شرک آمیز است و عقیده دارد چون در زمان سلف صالح ساختن بنا باب نبوده است، لذا ایجاد آن در ادوار بعدی بدعت است. اما بر اساس شواهد و روایات فروان می توان این دیگاه ابن تیمیه را ردکرد. زیرا علاوه بر اینکه بنای روی قبور موجب استحکام و نگاه داری آن از ویرانی و نابودی می گردد، موجب بزرگداشت دین مقدس اسلام و بزرگان و امامزادگان آن، نیز هستند.ولی بارزترین گواه را بر رد دیدگاه ابن تیمه می-توان آیه 32 سوره حج دانست که خداوند می فرماید:" ومن یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب" هر کس شعائر الهی را تعظیم و تکریم کند، آن نشانه تقوای دلها ست.
کلمه شعائر به معنای علامت و نشانه است و مقصود آیه، نشانه وجود خداوند نیست. زیرا تمام هستی دربردارنده نشانه های خداست، پس مقصود نشانه های دین الهی است و هر آنچه نشانه دین خدا باشد، بزرگداشت آن مایه تقرب به درگاه الهی است. به طور مسلم اولیای الهی از بزرگترین نشانه های دین الهی هستند و حفظ قبور آنان ضروری است( سبحانی، 1385: 42-41) و ساختن مقابر به اجماع و اتفاق همه مسلمانان، جائز است و پیروان همه مذاهب و در تمام اعصار، بنا بر روی قبر را بی اشکال دانسته اند و دانشمندان، خواص، عوام، زمامداران، ملت ها، زنان و مردان و شیعیان و سنیان همگی چنین کاری ار جایز می دانند( الامین، 139: 339)

نتیجه

زیارت از امور عبادی مهم مسلمانان است که سابقه آن به اندازه تمام تاریخ اسلام است. همواره امور چونزیارت قبر پیامبر و مرقد اولیاء و ائمه و امامزادگان، سفر کردن برای این امر مهم معنوی، توسل به آنان و شفیع قرار دادن به دلیل دارا بودن منزلت رفیع نزد پروردگار رواج داشته است و در میان فرق و مذاهب اسلامی در طی قرون متمادی، درباره فضیلت زیارت بقاع متبرکه اتفاق نظر وجود داشته است. ولی قرون هفتم و هشتم ه.ق ابن تیمیه از علمای حنبلی مذهب، دیدگاهی متفاوت را ارائه کرد. آرائی که مبتنی بود بر عدم جایز بودن سفر برای زیارت، ساختن بارگاه و گنبد، و لزوم نابودی آن ها، عدم توسل و شفاعت خواستن از پیشگاه قبور متبرکه،... در قرن ه.ق12/18 م. این عقاید توسط فرقه وهابیت توسعه یافت و آثار و نتایخ مخرب از جمله: ویرانی و نابودی آثار فرهنگ و تمدن اسلامی و بی احترامی به پیشگاه بقاع متبرکه و تفرقه در بین مسلمانان را در پی داشت. ولی وجود این علما و بزرگان اسلام کتب فراوانی در رد آراء ابن تیمیه نگاشته اند و در نهایت اجماع همه طبقات امت اسلامی، بر نیکو بودن سنت زیارت خبر است.

پی‌نوشت‌ها:

1- پژوهشگر و دانشیار و عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
2- پژوهشگر تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان

منابع و مآخذ
1) قران کریم
2) ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم.(1407 ه ق الف).الفتاوی الکبری،تحقیق و تعلیق و تقدیم محمد عبدالقادرعطا و مصطفی القادر عطا،بیروت: انتشارات دارالکتب العلمیه.
3) ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم.( 1321ب). منهاج السنه النبویه فی نقض فی کلام الشیعه و القدریه، بی جا: مطبعه الکبری.
4) ابن تیمیه،احمد بن عبدالحلیم.(1323 ه.ق پ).العقیدۀ و الواسطه.جزءمجموعه رسائل الکبری، ویرایشگر:خرج احادیثه علق حواشیه محمد رشید رضا،بی جا: انتشارات جنۀ التراث العربی.
5) ابن قولویه، ابی القاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی.(1384).کامل الزیارات،ترجمه سید محمد جواد ذهنی تهرانی،تهران: انتشارات پیام حق.
6) امینی،عبدالحسین.(1428 ه.ق). برگزیده ای جامعه از الغدیر،ترجمه و تحقیق محمد حسن شفیعی شاهرودی،قم: انتشارات قلم مکنون.
7) ابن بطوطه،محمد بن عبدالله(1337)سفرنامه،ترجمه محمد علی موحد،تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
8) الامین، سید محسن.(1390).تاریخچه و نقد و بررسی عقائد و اعمال وهابی ها، ترجمه و نگارش سید ابراهیم سید علوی،تهران: انتشارات امیر کبیر.
9) جوادی، مرتضی(1383) فلسفه زیارت و آیین آن،قم: انتشارات مرکز نشر اسراء
10) چهاردهی،نورالدین.(1363).وهابیت و ریشه های آن، تهران: سازمان چاپ و انتشارات فتحی.
11) حسینی، سید محمد.(1374). بررسی کوتاه پیروامون زیارت،بی جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
12) حرعاملی،محمد بن حسن.(1376ه.ق). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه،عنی بتصحیه و تحقیقه و تذییله عبدالرحیم الربانی الشیرازی،بی جا: دارالحیاء التراث العربی.
13) خمینی، روح الله.(1368). کشف اسرار،قم: انتشارت آزادی.
14) رمضان البوطی،محمد سعید.(1375). سلفیه.بدعت یا مذهب.نقدی بر مبانی وهابیت با مقدمه ای از آیت الله واعظ خراسانی، ترجمه حسین صابری، بی جا: انتشارات آستان قدس رضوی.
15) رضوانی، علی اصغر.( 1387الف). وهابیت از دیدگاه اهل سنت،قم: انتشارات دلیل ما.
16) رضوانی،علی اصغر .(1387ب). وهابیان را بهتر بشناسیم،قم: انتشارات دلیل ما.
17) رازی،امام فخر.(1360).مناظرات امام فخر رازی درباره مذاهب اهل سنت،ترجمه و تحقیق یوسف فضائی،تهران: انتشارات موسسه عطائی.
18) سبحانی،جعفر(1385) آیین وهابیت، بی جا: نشر مشعر،چاپ ششم
19) طبسی،نجم الدین.(1384). رویکرد عقلانی بر باورهای وهابیت،بی جا: انتشارات امیرالعلم ،جلد 5و3و1
20) فقیهی، علی اصغر.(1352). وهابیان.بررسی و تحقیق گونه ای درباره عقاید و تاریخ فرقه وهابی، تهران: کتاب فروشی صبا.
21) قزوینی، سید محمد حسن.(1368). فرقه وهابی و پاسخ شبهات آن،نگارش و ترجمه علی دوانی، تهران:سمت
22) موثقی، سید احمد.(1389). جنبشهای اسلامی معاصر،تهران: سمت،چاپ یازدهمو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
23) موسوی قزوینی،محمد حسن.(1366).نقدی بر اندیشه وهابیان،تهران:انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
24) مجلسی،محمد باقر بن محمد تقی.(1388).تحفۀ آثار(تلخیص بحار الانوار و ترجمه آن)،به کوشش موسسه فرهنگی شمس الضحی،بی جا: انتشارات کتاب نیستان،ج 97
25) نجمی،محمد صادق.(1362). نکاتی در رابطه با حج و زیارت، قم:دفتر انتشارت اسلامی.