بررسی نقش امامزادگان در توسعه گردشگری زیارتی

(مطالعه موردی: حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم (ع) ملقب به شاهچراغ)

چکیده

گردشگری مذهبی یکی از رایج ترین اشکال گردشگری در سراسر جهان است که اصلی ترین هدف آن درک تجربه ای مذهبی است. این گردشگران برای زیارت اماکن، آثار، یادمان های مذهبی، انجام اعمال مذهبی و دینی، آموزش و گذراندن اوقات فراغت به مکان ها و مراکز مذهبی سفر می کنند. با توجه به مولفه‌های مورد بررسی، این تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری، گردشگران داخلی و خارجی زیارت کنند؛ حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم(ع) ملقب به شاهچراغ هستند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، از روش های آمار استنباطی مانند ضریب رگرسیون، تحلیل واریانس و برای ارائه راهکارها از مدل برنامه ریزی استراتژیک (SWOT) استفاده شده است. نتایج تحلیل های آماری نشان می دهد متغیر های وجود اماکن زیارتی و برگزاری مراسم های مذهبی و بعد اقتصادی گردشگری زیارتی در دارای بیشترین تاثیرات در توسعه گردشگری زیارتی در حرم مطهر شاهچراغ بوده است. همچنین نتایج تحلیل مسیر، نیز نقش اثرات گردشگری حرم مطهر را در توسعه گسترده فعالیت های اقتصادی و توسعه فیزیکی گسترده در کاربری های تجاری و مذهبی اطراف حرم، مشخص می سازد. در نتیجه راهبردهایی چون تجهیز کردن مسیر حرم مطهر با خطوط مترو و اتوبوس های تندرو، ایجاد فضاهای فرهنگی مناسب از جمله ایجاد اقامتگاه برای زائران داخلی و خارجی، اجرایی کردن طرح هایی مانند ایجاد مسیر عرفان و ... در کنار راهبردهای اجرایی ارائه شده می تواند باعث توسعه گردشگری زیارتی در شهر شیراز گردد.

کلید واژه ها

گردشگری زیارتی، توسعه اقتصادی، تحلیل شبکه، حرم مطهر شاهچراغ (ع)، شهر شیراز

مقدمه

گردشگری مذهبی امروزه یک انگیزه مشترک برای سفر به حساب می آید. در این زمینه جاکوفسکی (2000) تخمین می زند که حدود 240 میلیون نفر از جمله مسیحیان، مسلمانان و هندوها در هر سال با انگیزه های دینی و مذهبی، سفر می کنند. بنابراین می توان گفت گردشگری مذهبی یکی از مهمترین بخش های مطالعاتی در پژوهش های گردشگری است Vukonic) (1998 . و با افزایش سفر با انگیزه معنوی، همزمان با رشد صنعت گردشگری در دوران مدرن، اهمیت دو چندانی پیدا کرده است. گردشگری زیارتی نقش بسیار مهمی در تغییرات اجتماعی و اقتصادی دارد. با توجه به تمایلات و احساسات مذاهب مختلف جهان، می توان گفت مردم جهان از مراکز مذهبی و زیارتی برای دیدار با تعدادی از گردشگران، برای کسب فضیلت و معنویت استفاده می کنند. نمونه هایی از این مراکز مقدس در کشور هندوستان یافت می شود. یکی از چنین مراکزی، دیپ مقدس است که مردم هندوستان معتقدند بسیاری از فضیلت ها و معنویات را در این مرکز مقدس می توان به دست آورد چرا که انسان در تمام مراکز زیارتی در سراسر زندگی به دنبال آن معنویات و فضیلت ها است(Raj, 2010: 103 ). با این حال چارچوب پایدار گردشگری زیارت باید در سه روش: فلسفی، سازمانی و مدیریتی گسترش یابد. کشورهای عضو اکو - شفا به گردشگری زیارت به عنوان یک راه پست مدرن می نگرند که در آن زیارت پلی میان تفریح و معنویت است گردشگری زیارتی جایگزینی منطقی برای خودآگاهی فرهنگی و استراتژی برای کاهش فقر فراهم می کند(Singh, 2013: 306). بر اساس گفته های کالینز کرینر (2006)، زیارت یکی از پدیده های شناخته شده در دین است و آن در تمام ادیان اصلی جهان یعنی مسیحیت، اسلام، یهودیت و بودیسم وجود دارد. برای مسیحیت، مکان هایی نظیر اورشلیم، رم، یا سانتیاگو د کامپوستلا، اماکن زیارتی محسوب می شود. همچنین در فرانسه لورد یکی از مهم ترین محل های زیارتی به شمار می رود. برای مسلمانان، به عنوان مکان های زیارتی مهم و مقدس محسوب می شود. برای یهودیت، محل اصلی زیارت، معبد اورشلیم است. برای بودیسم، چهار مکان مختلف زیارتی وجود دارد، که مهم ترین آنها زادگاه بودا در کاپیلاوستو(4) در نپال است (Mashhadi, 2007: 10). با این تفاسیر، رویکرد به مطالعه گردشگری تقریباً همیشه برای بررسی فعالیت های اقتصادی بوده است. در این مسیر رویکرد کالایی که توسط اشورث پیشنهاد شد (Ashworth, 1991: 111) به عنوان یک بسته خوب برای بهبودی و سازگاری با محیط زیست در زمینه گردشگری مذهبی مطرح شد (نمودار1 ). که برای گسترش افق هایی از منابع بالقوه در گردشگری زیارتی به عنوان یک گردشگری جایگزین بسیار مهم تلقی می شد (Singh, 2013: 310).
نمودار 1: اجزای گردشگری زیارتی (Singh, 2004: 213)
در مجموع می توان گفت بقاع متبرکه (امامزاده ها، زیارتگاه ها، معابد، دیرها و ...) اگر بر اساس اعتقادات و معنویات هر مذهب سازماندهی گردد می توانند در جذب گردشگران مذهبی بسیار خوب عمل کند . در این میان، زائران نقش مهمی را در چرخه ی زیارتی بازی می کنند.

اهداف تحقیق

1- بررسی جاذبه های حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم (ع).
2- بررسی نقش حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم (ع) در توسعه گردشگری مذهبی و پیامدهای اقتصادی آن برای منطقه و شهر شیراز.
3- ارائه راهکارهای بلند مدت و میان مدت در توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم (ع).

فرضیه تحقیق

1- بین توسعه گردشگری مذهبی شاهچراغ و توسعه اقتصادی شهر شیراز رابطه معناداری وجود دارد.

روش تحقیق

با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری زائران حرم مطهر احمد بن موسی کاظم (ع) هستند. شیوه گردآوری اطلاعات منابع کتابخانه ای و همچنین مطالعات میدانی (پرسشنامه ای) است که از طریق سرشماری عمومی نفوس مسکن، سالنامه‌های آماری، شهرداری ها، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دفتر طرح و توسعه حرم و نهادهای ذی‌ربط جمع آوری شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل های تحلیل مسیر و‌ برنامه ریزی استراتژیک (SWOT) استفاده شده است. همچنین برای ارتباط بین متغیرها، آزمون‌های آمار استنباطی مانند ضریب رگرسیون چندمتغیره و تحلیل مسیر به کار برده شده است.

پیشینه تحقیق

ویجی آناند (2013) ، در مطالعه ای تحت عنوان اثرات اجتماعی و اقتصادی در گردشگری بر پیوند گسترش اماکن مقدس، جامعه، سیاست، ایدئولوژی و فرهنگ تاکید می کند و از این ایده که اثرات اقتصادی گردشگری مذهبی را نباید نادیده و یا دست کم گرفت حمایت می کند اگر چه نهادهای مذهبی به طور سنتی در گذشته به بی اهمیت جلوه دادن آن اقدام می کرده است. علاوه بر این، این مقاله نشان می دهد که دین و گردشگری مشترکات زیادی دارند. در جهان مدرن چشم پوشی از این برداشت خیلی سخت است که در بسیاری از مکان های زیارتی اثرات کفرآمیز گردشگری اگر بیشتر از مذهبی نباشد ولی به همان اندازه مهم هستند(Vijayanand, 2013: 329).
مشهدی در تحقیقی تحت عنوان گردشگری مذهبی: مسیرهای دسترسی به سانتیاگو پس از تجزیه و تحلیل نتایج حاصل آمده نشان می دهد که تفاوت روشنی بین گردشگران مذهبی بازدید کننده از سانتیاگو د کامپوستلا و گردشگران غیر مذهبی و یا گردشگران با یک باور دینی ضعیف وجود ندارد. بنابراین نتایج باور دینی فردی عامل مؤثر، به هنگام انتخاب مقصد گردشگری محسوب می گردد (Mashhadi, 2007: 11). لیسبون و مولالدهارام (2008) در پژوهشی تحت عنوان منافع اقتصادی گردشگری زیارتی به این نتیجه رسیده اند که رشد چشمگیر گردشگری زیارت در هند موجب شده است که شش بخش پاندالام گراما پانچایا(5) به عنوان مکان هایی که سطح بالایی از فعالیت های اقتصادی در طول فصل زیارت در حال شکل گیری است مشخص شوند. مطالعه آنها نشان دهنده اثرات مثبت بالای فصل زیارت بر درآمد، اشتغال و استاندارد زندگی ساکنان محلی در پاندالام است (Libison & Muraleedharan, 2008: 57).

مبانی نظری تحقیق

همانند صومعه ها بزرگ در اروپای کاتولیک، معابد بزرگ هندو به مدت طولانی به عنوان واحدهای اقتصادی مهم شناخته شده بودند (Karttunen, 2010: 145). کسب و کار معبد شامل کشاورزی و انواع صنایع دستی و تجارت بوده است (Bakker 1992). معبد همچنین پول به دست آمده از اهدا کنندگان را سرمایه گذاری می کرد و از راه درآمدهای حاصله هزینه های معبد را پرداخت می کرد. در نتیجه زیارت می تواند بیش از حد رونق اقتصادی را تشویق کند. بنابراین در ترویج گردشگری، زیارت باید چارچوب بنیادی در نظر گرفته شود(Vijayanand, 2013, 261 ). در مورد جنوب هند میچل (1993) اشاره می کند که "رشد همزمان زیارت و تجارت از ویژگی های برجسته زندگی شهری در منطقه است (Singh, 2013: 322). کانچی پورام(6) یک مثال عالی از یک مرکز دینی تجاری قابل توجهی در خرید و فروش منسوجات داخلی و فراهم می کند. جشنواره ها در شهرهای معبدی به طور کلی، رویدادهای پر شور به حساب می آیند که به رونق کسب و کار منتهی می شود. در این ارتباط، استین (1982) به نمایشگاه منظم تقویت کننده تجارت شهری و نمایشگاه های دوره ای که در جاده های اصلی ورودی به معابد بزرگ در زمان برگزاری جشنواره های بزرگ تاسیس می شوند اشاره می کند (Stein, 1982: 121). امروزه معابد هند در ارتباط با مراکز زیارتی به عنوان مراکز مهم اقتصادی خدمت می کنند؛ این معابد در واقع عملکردی ترکیبی از زمین داران، کارفرمایان، و مصرف کنندگان بودند و هستند که از این نمونه معابد می توان به معبد ویجایاناگارا(7) اشاره کرد (Mack, 2009: 179-184). در برخی موارد، ساختار اجتماعی و اقتصادی کل شهر ممکن است به طور کامل وابسته به معبد باشد (Jindel, 1976: 6). در بسیاری از مکان های زیارتی باستانی سازمان هایی وجود دارند مرکب از کشیش های زیارتی و خانواده های میزبان محلی، که از روابط خود با زائرانی که با توجه به حمایت ارضی توسط خانواده های کشیش های زیارتی گروه بندی می شوند، حمایت می کنند (Rosel, 1988: 15). آنها برای زائران سرپناه مهیا می کنند. و همچنین به آنها در اجرای مراسم کمک می کنند. به این ترتیب تراکنش مقدس و کفرآمیز، فرهنگ و اقتصاد به عنوان فرآیند متقابل عمل می کند(Karttunen, 2010: 146).
برخی از جنبه های منافع اقتصادی گردشگری زیارتی نیز مفاهیم و دلالت ها را به چالش می کشد. در مرحله اول، به طور خلاصه، تاثیر توسعه گردشگری به عنوان شغل و پول نقد بیش از حد ساده است. مردم محلی از راهبردهای پیچیده امرار معاش، بر اساس استفاده از چند زمین، و تنوع خطر در سراسر چندین فعالیت برخوردارند. این نتیجه، با گردشگری در بسیاری از روش های مختلف، مثبت و منفی، به طور مستقیم و غیر مستقیم تحت تاثیر قرار می گیرد. در مرحله دوم، انواع مختلف سرمایه گذاری های گردشگری جامعه، از انواع مختلف اثرات معیشتی بهرمند هستند و سوم، افراد مختلف اولویت های معیشتی مختلف دارند(Vijayanand, 2012). در مناطق گردشگری مذهبی افزایش تعداد بسیاری از زائران هر ساله منجر به ساخت و ساز تعدادی از هتل ها، معبدها، رستوران ها و غیره می شوند. برای برآورده ساختن نیازهای اولیه گردشگران زیارتی، صاحبان رستوران ها انواع مختلف غذاهای منطقه ای و حتی بین المللی را آماده می کنند (Karar, 2010). همچنین افزایش چشمگیر در حمل و نقل سریع و فن آوری ارتباطات، رشد سریع طبقه متوسط جدید با اقتصاد غنی افزایش به اوقات فراغت بیشتر و جنبش های گردشگری کسب و کار منجر شده است. این دگرگونی ها به ایجاد چشم اندازهای زیارتی جدید، گسترش معنویت و آئین های مذهبی منجر شده است تا از طریق فرایند ظهور، ایجاد و خلق مجدد، رضایت و جذب بازدید کنندگان مؤمن را فراهم شود(Singh, 2002). اما در ارتباط با عامل اقتصادی به عنوان یکی از مولفه های رابطه گردشگری مذهبی و سایر گردشگری ها می توان گفت از نظر معنایی و اشتقاق بین این دو مقوله تفاوت وجود دارد. بدون شک، در گردشگری زیارتی احساسات و عواطف بسیار عمیق تر، انگیزه های معنوی بالا و منافع اقتصادی زیادی به مردم محلی تعلق می گیرد و همچنین این نوع گردشگری سازگار با محیط زیست است در حالی که این موارد در سایر گردشگری ها کمرنگ تر است. با این حال، بین این دو مقوله شباهت ساختاری وجود دارد (Smith, 1992:1) (جدول 1).

جدول 1: مقایسه گردشگری مذهبی و سایر گردشگری ها

منبع: Smith, 1992:12
نمودار 2: گردشگری زیارتی و سایر گردشگری ها: الگوی تعاملی
منبع: Singh, 2004: 216
 

محدوده مورد مطالعه

شیراز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان فارس است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱۴۶۰۶۶۵ نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومهٔ شهر به ۱۷۰۰۶۸۷ نفر می‌رسد. شهرداری شیراز به ۹ منطقهٔ مستقل شهری تقسیم شده و جمعاً مساحتی بالغ بر ۱۷۸۸۹۱ کیلومتر مربع را شامل می‌شود. حرم مطهر احمد بن موسی (ع) در کنار مراکز بزرگ مذهبی در منطقه تاریخی شهر شیراز قرار دارد (نقشه 1).
نقشه 1: موقعیت شهر شیراز و حرم مطهر احمد بن موسی (ع)

یافته های تحقیق

بررسی جاذبه های حرم احمد بن موسی (ع)
حضرت سید امیر احمد(ع) ملقب به شاهچراغ و سیدالسادات الاعاظم، فرزند بزرگوار امام موسی کاظم(ع) است. حرم مطهر و باصفای شاهچراغ شیراز بخش های دیدنی مختلفی دارد که توسط زائرین گرامی مورد بازدید و استفاده قرار می گیرد. مهمترین این بخش ها عبارت است از رواق ها، گلدسته ها، ضریح، بدنه حرم مطهر، مساجد اطراف حرم (مسجد جامع عتیق، حرم مطهر سید میر محمد و ...)، سقاخانه، موزه ها، کتابخانه، مراکز درمانی و ... .
تاریخ تأسیس موزه حرم مطهر شاهچراغ(ع) به سال 1344ه.ش باز می گردد. موزه اکنون در فضایی به وسعت هفتصد متر مربع با بهره مندی از شاخصه های موزه ای در ضلع جنوبی صحن مطهر قرار داشته و روزانه جمع کثیری از علاقه مندان را پذیرا است. موزه دارای مجموعه قابل توجهی از کتب خطی، قرآن های نفیس، مسکوکات، ظروف فلزی، سفالی، چینی، شیشه ای، چوبی، بافته های ارزشمند، تابلوهای نفیس و آثاری ساخته شده از خاتم و منبت و دیگر اشیاء گرانبهاست که به چند نمونه آن اشاره می گردد. با توجه به قرار گرفتن مرقد شهید محراب حضرت آیت الله سید عبدالحسین دستغیب در صحن مطهر حضرت سید میر محمد(ع)، دست نوشته ها، اسناد، کتب، عکس های ارزشمند معظم له در یکی از غرفه های موزه در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفته است.
کتابخانه آستان مقدس احمدی و محمدی (ع)، هم زمان با ساخت بقعه و بارگاه حرم شریف و احداث مدرسه به نظر ملکه تاشی خاتون (مادر شاه ابواسحق اینجو) در زاویه آن تأسیس و مجموعه‌ای ارزشمند به آن اهدا شد. نخستین مجموعه کتابخانه 306 جلد کتاب بود که از این تعداد، 227 جلد کتب خطی و چاپی متعلق به شادروان سید جلال‌الدین محمد مجدالاشراف شیرازی و 79 جلد کتاب درسی هدیه اداره کل نگارش فرهنگ بود و که با این 306 جلد کتاب هسته اولیه کتابخانه بنیان گذاشته شد.
کتابخانه درحال حاضر (1390) شامل در حدود 50766 عدد کتاب چاپی فارسی ،2936 جلد خطی ، 3000 نسخه کتاب چاپ سنگی به زبان عربی و فارسی ،140عنوان نشریه،2000 عنوان کتاب مرجع،50 عنوان کتاب و نشریه به خط بریل برای نابینایان و3000 عنوان کتاب کودک است.
درمانگاه خیریه حضرت احمدبن موسی (ع((دارالشفاء)‌ در ضلع جنوبی و جنب صحن مطهر حضرت شاهچراغ (ع) قرار دارد که به منظور ارائه خدمات بهداشتی درمانی و دارویی به زائران ، بیماران و مجاوران حرم مطهر به خصوص مردم منطقه در سال 1381 مورد بهره برداری قرار گرفته است. مساحت تقریبی دارالشفاء 600 متر مربع است که در دو طبقه طراحی و ساخته شده است.
بنای امامزاده، مشتمل بر ایوانی در جلو و حرمی گسترده در پشت ایوان است که در چهار جانب حرم، چهار شاه نشین قرار گرفته و مسجدی نیز در پشت حرم (سمت غرب) ساخته شده ‌است. حیاط شاه چراغ دارای دو در اصلی ورودی است که در سمت جنوب و شمال حرم از زیر دو سردر بزرگ کاشی کاری شده گذشته و وارد حیاط وسیع حرم می‌شویم. در میان حیاط، حوض بزرگ فواره داری ساخته و اطراف حوض درختکاری شده‌است. حرم شاهچراغ در سمت غرب حیاط و حرم سید میر محمد- برادر شاه چراغ - در سمت شمال شرقی حیاط قرار دارد. غیر از دو در اصلی، دو در فرعی دیگر نیز وجود دارد که یکی به بازار حاجی و دیگر به مسجد جامع عتیق منتهی می شود. درگاه مانندی نیز از ضلع شمال حیاط وارد بازار شاه چراغ می‌شود. در دور تا دور حیاط، اتاق‌هایی دو طبقه ساخته شده که پیشانی و جرزهای جلو آنها کاشی کاری شده‌است. ستون‌های آهنی ایوان حرم به وسیله چوب‌های نفیس پوشش داده شده و در سقف مسطح آن نیز چوب منبت کاری شده به کار رفته ‌است. امکانات وسیعی مثل پاسگاه انتظامی، دفتر پست و مخابرات، کتابخانه و موزه در این حیاط وسیع برای رفاه مردم ایجاد شده‌است.
بررسی نقش اقتصادی حرم مطهر احمد بن موسی (ع)
بررسی آمار زائران حرم مطهر شاهچراغ در سال 1390 نشان می دهد بیش از 5 میلیون نفر، از این حرم مطهر، بازدید و زیارت کرده اند که در قیاس با بازدیدکنندگان سایر اماکن از جمله حافظیه با تعداد 414520، سعدیه با 289603 و تخت جمشید با تعداد 352096 بسیر چشمگیر است. افزایش تعداد زائران به رونق اقتصادی گسترده ولی بدون برنامه در اطراف حرم مطهر منجر شده است به گونه ای که در حال حاضر فضای تجاری پیرامون حرم مطهر بیش از 15 هزار متر مربع روند توسعه فعالیت های اقتصادی اطراف حرم شاهچراغ در سال های 1387 تا 1391 نشان می دهد تعداد کاربری های تجاری، در این سال ها از 231 واحد تجاری به 461 واحد افزایش داشته است که از این تعداد، فعالیت های اقتصادی در قالب فروش پوشاک بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اند. همچنین به دلایل افزایش میزان اجاره بها و قیمت زمین در اطراف حرم مطهر، مشاغل سیار در قالب دستفروشی ها نیز بسیار رونق پیدا کرده است (نمودار 3).
نمودار3: بررسی فعالیت های اقتصادی اطراف حرم مطهر احمد بن موسی (ع)
واقع شدن حرم مطهر شاهچراغ(ع) در حلقه بازار و فضاهای تجاری موجب رونق تبادلات تجاری می شود. امروزه در بیرون از فضای حرم مطهرشاهچراغ (ع) به گردشگران مذهبی خدماتی ارائه نمی شود و این یک نقطه ضعف است .
نقشه2: توسعه فعالیت های اقتصادی اطراف حرم احمد بن موسی (ع)
با توجه به گسترش روزافزون جمعیت و استقبال جهانگردان از زیارت حرم شاهچراغ، توسعه و گسترش محیط این آستان مطهر ضروری است. البته در روند توسعه حرم مطهر باید توجه جدی کرد . در این راستا مقام معظم رهبری فرمودند ساخت و سازهای تجاری اطراف حرم باید متوقف شود و پس از خرید آنها در اختیار حرم مطهر قرار گیرد و در جهت بنای فرهنگی تغییر کاربری داده شود تا محیطی آرام و معنوی برای زائرین فراهم شود. در آن زمان اعتبار لازم برای خرید این مراکز تجاری 13 میلیارد تومان برآورد شد. اما با وجود این، همچنان ساخت و سازها ادامه یافت و پس از آن بود که خرید این واحدها برای حرم مطهر 45 میلیارد تومان هزینه داشت که متاسفانه همچنین بودجه ای برای این طرح تعریف نشده است و ساخت و سازها همچنان ادامه دارد. روند افزایش بودجه برای تملک واحدهای تجاری اطراف حرم مطهر، نشان دهنده رونق فعالیت های گسترده اقتصادی آن است.
تحلیل مسیر عوامل موثر بر توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر احمد بن موسی(ع)
برای بدست آوردن عوامل تاثیر گذار بر علل توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر احمد بن موسی (ع) از روش تحلیل مسیر استفاده شده است. در این روش اثر مستقیم متغیرهای تاثیرگذار بر علل توسعه گردشگری مذهبی از طریق رگرسیون توام، به دست آمده است؛ سپس ضرایب همبستگی متغیرهای فوق با علل توسعه گردشگری مذهبی از طریق همبستگی پیرسون محاسبه گردیده است. در نهایت به روش تجزیه همبستگی (یعنی کم کردن میزان اثر مستقیم از میزان همبستگی پیرسون) مقدار اثرات غیرمستقیم محاسبه شده است. توضیح این نکته لازم است که برای اندازه گیری میزان چند هم خطی در متغیرهای مستقل از روش معمول فاکتور تورم واریانس استفاده شده است (Williams, et al, 1990: 1023). در پژوهش حاضر تحلیل مسیر علل توسعه گردشگری مذهبی در نمودار (4) نشان داده شده است.
بر اساس نتایج تحلیل مسیر، متغیر مراکز مذهبی با میزان 791/0 و فعالیت های اقتصادی با میزان 633/0 دارای بیشترین تاثیرات در توسعه گردشگری مذهبی حرم احمد بن موسی شیراز بوده است.
نمودار (4): تحلیل مسیر عوامل موثر بر توسعه گردشگری مذهبی مرقد مطهر احمد بن موسی (ع)

بررسی فرضیه تحقیق

1- بین توسعه کالبدی مرقد احمد بن موسی (ع) و توسعه اقتصادی شهر شیراز رابطه معناداری وجود دارد.
برای آزمون این فرضیه از رگرسیون خطی ساده استفاده شده است. در جدول (2) ضریب همبستگی چندگانه که با علامت R نشان داده شده برابر با 684/0 است. این ضریب رابطه بین تعداد کاربری های تجاری، کاربری های فرهنگی، بهداشتی –درمانی، تاریخی، مذهبی و توسعه فعالیت های اقتصادی حاصل از این کاربری ها را تایید می نماید. یعنی به ازای افزایش توسعه کاربری ها، فعالیت های اقتصادی شهر و منطقه تاریخی شهر شیراز نیز افزایش می یابد. به عبارت دیگر، افزایش توسعه کالبدی در کاربری های فوق، موجب بالا رفتن توسعه و بالا رفتن میزان شاخص های اقتصادی توسعه در منطقه و شهر شیراز می گردد.
جدول(2): آماره های تعیین رگرسیون بین افزایش توسعه کالبدی کاربری های حرم مطهر و توسعه منطقه و شهر شیراز

مدل	ضریب همبستگی چندگانه	ضریب تبیین	ضریب تبیین تعدیل شده	خطای معیار
1	684/0	412/0	349/0	089/0

منبع: محاسبات نگارندگان.
در جدول فوق ضریب تبیین 412/0 بوده است. مقدار تبیین نشان می دهد که 2/41 درصد از تغییرات و افزایش توسعه منطقه و شهر شیراز از توسعه تغییرات کالبدی در اطراف مراکز مذهبی و گردشگری به ویژه مرقد مطهر احمد بن موسی (ع) ناشی می شود؛. یعنی افزایش دگرگونی های کالبدی اطراف حرم مطهر، 9/34 درصد بر توسعه فعالیت های اقتصادی منطقه و شهر تاثیر می گذارد، درصد باقیمانده از عوامل دیگر ناشی می شود. در جدول (3)، مقدار F محاسبه شده است که در سطح 99 درصد (004/0Sig:) معنی دار بودن رابطه دو متغیر را تایید می نماید.
جدول(3): تحلیل واریانس و رگرسیون بین افزایش توسعه کالبدی کاربری های حرم مطهر و توسعه منطقه و شهر شیراز.

منبع تغییرات	مجموع مربعات	درجه آزادی	میانگین مربعات	F	سطح معنی داری
اثر رگرسیون	308/0	3	111/0	037/3	004/0
باقی مانده	089/0	18	216/0
کل	391/0	21	-

منبع: محاسبات نگارندگان.
متغیر وارد شده در معادله رگرسیونی که هسته اصلی تحلیل رگرسیون است در جدول (4) نشان داده شده است. معادله رگرسیون این فرضیه عبارت است از: x673/0 + 011/0- = y
که x نشان دهنده توسعه کالبدی حرم مطهر است. مقدار β نشان می دهد به ازای یک واحد متغیر در انحراف معیار دگرگونی های کالبدی حرم مطهر انحراف معیار شاخص های توسعه منطقه و شهر شیراز به اندازه 673/0 تغییر پیدا می کند.
جدول(4): آماره های متغیرهای وارد بر مدل رگرسیونی.

نام متغیر	ضریب غیر استاندارد		ضریب استاندارد	t	Sig
	B	خطای B	β
عرض از مبدا	011/0-	095/0	-	083/0-	733/0
دگرگونی کالبدی حرم مطهر	430/0	167/0	673/0	418/2	003/0

منبع: محاسبات نگارندگان.
بنابراین این فرضیه که بین افزایش تغییرات کالبدی در مرقد مطهر احمد بن موسی و توسعه منطقه تاریخی شهر شیراز و بالتبع کل مناطق شهر شیراز رابطه معناداری وجود دارد مورد تایید قرار می گیرد.

تدوین برنامه ریزی استراتژیک توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ

به منظور ارائه راهکارها و سیاست های توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ(ع) ، شناخت عوامل چهارگانه (swot) در جهت رفع ضعف ها، تهدیدهات و بهبود قوت ها و فرصت ها امری واجب است. بر این مبنا مهمترین عوامل چهارگانه فهرست وار بیان می گردد(جدول 5).
جدول(5): ماتریس عوامل داخلی و خارجی توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ
همان طور که در جدول(6) نشان داده شده است در مطالعات متغیرهای مراکز مذهبی، جاذبه های حرم مطهر شاهچراغ و مسائل اقتصادی، تعداد 7 نقطه قوت داخلی در برابر 8 نقطه ضعف داخلی و تعداد 4 فرصت خارجی در برابر 3 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. به این ترتیب در مجموع تعداد 14 نقطه قوت و فرصت ها و 16 نقطه ضعف و تهدید و از مزیت ها محدودیت ها و تنگناهای پیش روی توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ است. لذا، در جمع بندی و تحلیل ساده می توان گفت آستانه آسیب پذیری توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ نسبتاً بالاست بوده و نیازمند بازنگری و ارائه سیاست های مناسب، در جهت رفع نقص ها و تهدید ها با استفاده از نقاط قوت و فرصت ها، نیاز دارد.
اضافه بر این در این قسمت سعی شده است تا علاوه بر نکات فوق، به وسیله مصاحبه و مطالعات میدانی، مزیت ها و محدودیت های حرم مطهر شاهچراغ از دیدگاه مسئولان ارزیابی شود تا علاوه بر مشارکتی کردن این روش، بتوان به نتایج اصولی تری دست یافت؛ نتایج در جدول (6) نشان داده شده است. این جدول بیانگر مجموع رتبه ها، وزن ها و امتیازات هر یک از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدات از دیدگاه مسئولان است.
از دید مسئولان، مولفه های معجزات و کرامات و توسعه مجتمع های تجاری و خدماتی اطراف حرم مطهر با میانگین وزن 35/0 مهمترین نقاط قوت داخلی به حساب می آید. همچنین در نظر گرفته شدن طرح توسعه شاهچراغ در برنامه ریزی های توسعه شهر شیراز با میزان 33/0 مهمترین فرصت توسعه گردشگری مذهبی محسوب می شود.
جدول(6): ماتریس SWOT عوامل اصلی تاثیر گذار بر توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ

	مولفه ها	رتبه	وزن	امتیاز		مولفه ها	رتبه	وزن	امتیاز
فرصت ها (O )	جذب تعداد زیاد گردشگران خارجی	2	08/0	16/0	نقاط قوت (S )	تبلیغات گسترده حرم مطهر در رسانه ها	2	05/0	10/0
	قرارگیری مرقد مطهر در بافت تاریخی	2	12/0	24/0		تعامل مناسب دفتر توسعه حرم با سایر دستگاهها	3	06/0	18/0
	نزدیکی مرقد مطهر به سایر مراکز مذهبی	2	09/0	18/0		وجود زائرسراهای متعدد در حرم مطهر	2	07/0	14/0
	درنظرگرفتن توسعه حرم دربرنامه های توسعه شهر	3	11/0	33/0		توسعه گسترده مجتمع های تجاری اطراف حرم	2	13/0	26/0
						زیرساخت­های مناسب سیستم های اطلاعاتی حرم مطهر	1	08/0	08/0
						معجزات و کرامات حرم مطهر شاهچراغ	3	15/0	45/0
						مسیرهای مناسب دسترسی به حرم مطهر شاهچراغ	2	12/0	24/0
	مولفه ها	رتبه	وزن	امتیاز		مولفه ها	رتبه	وزن	امتیاز
تهدیدات(T )	عدم امکان توسعه فیزیکی حرم مطهر به دلیل تمرکز کاربری ها	3	12/0	36/0	نقاط ضعف(W )	سرانه پایین مراکز فرهنگی اطراف حرم	1	11/0	11/0
						گسترش مراکز بزرگ تجاری اطراف حرم	2	12/0	24/0
	عدم توجه به تشکیل مراکز علمی اطراف حرم همگام با مراکز تجاری	2	14/0	28/0		گسترش مشاغل سیار در قالب دستفروشی ها	3	16/0	48/0
						بافت فرسوده اطراف حرم	2	14/0	28/0
	گسترش فست فود ها به عنوان مراکز جدید غربی در اطراف حرم	3	09/0	27/0		عدم هماهنگی بافت فرهنگی داخل و خارج حرم	2	09/0	18/0
						ترافیک و شلوغی اطراف حرم	2	07/0	14/0
						گسترش مشاغل کاذب به دلیل وجود بافت فرسوده	3	13/0	39/0
						نبود اعتبارات لازم جهت تملک فضای اطراف حرم	1	11/0	11/0

منبع: نگارندگان.

نتیجه

مطالعه گردشگری تقریباً همیشه برای بررسی فعالیت های اقتصادی انجام گرفته است که دامنه و پاسخ به بسیاری از سوالات مطرح شده به عنوان نتیجه را محدود می کند. این مقاله به بررسی نقش حرم مطهر حضرت احمد بن موسی کاظم (ع) ملقب به شاهچراغ در توسعه گردشگری مذهبی و پیامدهای مثبت آن برای توسعه اقتصادی منطقه و شهر می پردازد. حرم مطهر احمد بن موسی (ع) در کنار مراکز بزرگ مذهبی در منطقه تاریخی شهر شیراز قرار دارد. بررسی جاذبه های حرم احمد بن موسی (ع) نشان می دهد این مرکز مطهر مذهبی، با بخش هایی چون موزه حرم مطهر شاهچراغ(ع)، کتابخانه آستان مقدس احمدی و محمدی، درمانگاه خیریه حضرت احمدبن موسی، بنای حرم، پیوند خورده است و از کانون های جذب گردشگران مذهبی به شمار می رود. همچنین بررسی نقش اقتصادی حرم مطهر احمد بن موسی نشان می دهد در حال حاضر بیش از 15 هزار متر مربع فضای تجاری پیرامون حرم مطهر وجود دارد که با در نظر گرفتن فضای تحت اشغال دستفروشان و مشاغل سیار، حجم گسترده ای از فضاهای اقتصادی را شامل می شود. روند توسعه فعالیت های اقتصادی اطراف حرم احمد بن موسی در سال های 1387 تا 1391 نشان می دهد تعداد کاربری های تجاری در این سال ها از 231 واحد تجاری به 461 واحد افزایش یافته است که از این تعداد میزان فعالیت های اقتصادی در قالب فروش پوشاک بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بر اساس نتایج تحلیل مسیر، متغیر مراکز مذهبی با میزان 791/0 و فعالیت های اقتصادی با میزان 633/0 دارای بیشترین تاثیرات در توسعه گردشگری مذهبی حرم احمد بن موسی شیراز بوده است. ضریب همبستگی چندگانه نیز با 684/0 بیانگر رابطه بین تعداد کاربری های تجاری، کاربری های فرهنگی، بهداشتی –درمانی، تاریخی، مذهبی و توسعه فعالیت های اقتصادی حاصل از این کاربری ها است. یعنی به ازای افزایش توسعه کاربری ها، فعالیت های اقتصادی شهر و منطقه تاریخی شهر شیراز نیز افزایش می یابد. در نهایت، تحلیل های برنامه ریزی استراتژیک بر اساس مدل برایسون نشان می دهد از نظر مسئولان، مولفه های معجزات و کرامات حرم مطهر و توسعه مجتمع های تجاری و خدماتی اطراف با میانگین وزن 35/0 مهمترین نقاط قوت داخلی در نظر گرفته شده است. همچنین در نظر گرفته شدن طرح توسعه شاهچراغ در برنامه ریزی های توسعه شهر شیراز با میزان 33/0 مهمترین فرصت توسعه گردشگری مذهبی محسوب می شود. در مجموع نتایج حاصل از مطالعه فوق به وضوح نشان داد که گردشگری زیارتی حرم مطهر شاهچراغ نقش مهمی در توسعه اجتماعی و اقتصادی شهر شیراز و منطقه تاریخی که حرم مطهر در آن قرار گرفته است دارد.

1 ارائه پیشنهادات ها

در زمینه رشد و توسعه گردشگری مذهبی در حرم مطهر احمد بن موسی (شاهچراغ) و پیامدهای مثبت اقتصادی حاصل از توسعه مراکز مذهبی شاهچراغ موارد زیر پیشنهاد می شود:
1- ترمیم و احیاء بافت های قدیمی و فرسوده منطقه تاریخی که حرم مطهر شاهچراغ در آن واقع شده است.
2- ساماندهی مراکز تجاری، خرده فروشی ها، عمده فروشی ها، دستفروشی های اطراف حرم مطهر با انجام مهندسی معکوس یعنی پیاده کردن اسلوب های قدیمی در قالب بازارها و بازارچه ها در فاصله ای مشخص از حرم مطهر شاهچراغ.
3- توسعه و بازسازی حرم مطهر شاهچراغ در قالب توسعه مراکز علمی و فرهنگی، ایجاد مسیرهای دسترسی آسان (مسیرهای عرفان).
4- به روز کردن سایت اینترنتی حرم مطهر شاهچراغ با ارائه آمار و اطلاعات در قالب نقشه ها، طرح ها و ... که به شکل گیری شبکه گسترده ای از مطالعات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ... در ارتباط با حرم مطهر شاهچراغ و منطقه تاریخی آن برای پژوهشگران کشور منتهی می شود که در نتیجه این مطالعات و اجرای راهبردهای کلیدی آنها، مسیر توسعه و ساماندهی حرم مطهر و مسائل مختلف آن آسان تر می شود.
4- فراهم کردن زیرساخت های رفاهی با توجه به افزایش گسترده زائران حرم مطهر احمد بن موسی و ارائه تسهیلات اقتصادی و خدماتی به زائران و گردشگران (یعنی تعادل بین میزان جمعیت و توزیع خدمات) که به توسعه شغلی، افزایش مشاغل، درآمدهای اقتصادی، افزایش دستمزدها منجر خواهد شد که این مسائل منجر به رونق نظام مالیاتی و ساختار نظام شهروندی حاکم بر جامعه و شهر می انجامد.
5- گسترش و توسعه گردشگری مذهبی حرم مطهر شاهچراغ فرصت های زیادی برای مبادلات فرهنگی میان ساکنین شهر شیراز و زائران ایجاد کرده، تا دو طرف با فرهنگ یکدیگر آشنا شوند. چنین اثری در کاهش تنش های سیاسی و اجتماعی، پیشداوری ها و نزدیک تر شدن افکار و اعتقادات دو فرهنگ( میزبان – میهمان) بسیار موثر است و به یکپارچگی، همگرایی اجتماعی – فرهنگی منجر خواهد شد.
6- تبلیغات در حوزه شناخت آداب و رسوم، فرهنگ زیارتی، تکریم زائران و گردشگران.
7- برنامه ریزی جهت ساماندهی حرم مطهر احمد بن موسی (ع) در قالب برنامه های میان مدت جهت ایجاد محیطی آرام و به دور از انواع آلودگی ها (صوتی، مشاغل کاذب، ترافیک و ...) برای زائران.
8- تغییرات کالبدی و توسعه حرم مطهر شاهچراغ در بخش های بافت های فرسوده و قدیمی جهت ایجاد فضاهای فرهنگی، مذهبی و معنوی و ... با در نظر گرفتن عدم تخریب بافت ها و تک بناهای تاریخی.
9- تبدیل تک بناهای تاریخی موجود در جهت توسعه کالبدی حرم مطهر به فضاهای موزه ای، خدماتی، فرهنگی، مذهبی و یا تشکیل مراکز علمی اطراف حرم مطهر همگام با مراکز تجاری
10- نظارت بر مراکز خرید و فروش و مبادلات اقتصادی اطراف حرم مطهر شاهچراغ جهت کنترل و مدیریت مبادلات و ایجای فضایی امن و به دور از مبادلات اقتصادی بر خلاف قانون مانند کالاهای سرقتی، مواد مخدر، مشروبات الکلی و .... با توجه به موقعیت منطقه که در بافت های تاریخی و فرسوده قرار گرفته است.
11- به خدمت گرفتن توانایی بخش خصوصی در قالب دفاتر خدمات مسافرتی فعال و تمرکز بر معرفی بستر مساعد گردشگری مذهبی در شهر شیراز.

پی نوشت ها :

1 - پژوهشگر و استادیار دانشگاه ارومیه
2 - پژوهشگر و استادیار جامعه شناسی دانشگاه ارومیه
3 - پژوهشگر جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه اصفهان.
4 - Kapilavastu
5 - pandalam grama panchayath
6 - Kanchipuram
7 - Vijayanagara

منابع تحقیق :
1) AL-Amin, H., (2002), Religious tourism in Islamic Heritage. Islamic tourism, 02, 32-36
2) Ashworth, Gregory J. (1991). Heritage Planning, Conservation as the Management of Urban Change, GeoPers, Groningen NL
3) Bakker, Hans T. (ed.) (1992). The Sacred Centre as the Focus of Political Interest, Groningen Oriental Studies 6, Egbert Forsten, Groningen
4) Eck, Diana L. (2012). India: a Sacred Geography. Harmony (Random House Group), New York
5) Egresi, Istvan; Büşra Bayram; Fatih Kara (2012), Tourism at Religious: A Case Case from Mardin, Turkey, Geographical Timisiensis, vol. 21
6) Jindel, Rajendra (1976). Culture of a Sacred Town: A Sociological Study of Nathdwara. Popular Prakashan, Bombay
7) Karar, Arnab. (2010), Impact of Pilgrim Tourism at Haridwar, Anthropologist, 12(2): 99-105
8) Karttunen, Klaus (2010). Pilgrimage as business in traditional India; in Gothóni, René (ed.) Pilgrims and Travelers in Search of the Holy, Peter Lang Publs., Oxford and Bern: pp. 127-147
9) Libison, K.B. and Muraleedharan, K. P (2008), Economic Benefits of Pilgrimage Tourism: A Case Study of Sabarimala Pilgrimage with Special Reference to Pandalam Rural Locality in Kerala (India), South Asian journal of tourism and heritage, vol. 1, no, 1.
10) Mack, Alexandra (2009). Complexity and Economy in Pilgrimage Centers of the Vijayangara Period; in, Malville, J.M. and Saraswati, B.N. (eds.) Pilgrimage, Sacred Landscape and Self-Organized Complexity. DK Print world (P) Ltd. for IGNCA, New Delhi: pp. 178-197.
11) Mashhadi, David (2007), Religious Tourism: The Way to Santiago, MA EUROPEAN TOURISM MANAGEMENT, Bournemouth University, Fachhochschule Heilbronn.
12) Raj, Kamla, (2010), Impact of Pilgrim Tourism at Haridwar, 12(2): 99-105.
13) Rösel, Jacob (1988). Tempe stat Pure, Pillager and Priest ram For the Jagannath. Hedwig Falk, Freiburg. <In German>
14) Singh, Pratibha (2004). Shiva-Kashi: Puranic context and Contemporary Reference. Vishwavidyalaya Prakashan, Varanasi. <in Hindi>
15) Singh, Rana P.B. (2013), Pilgrimage - Tourism: Perspectives and Vision, Hindu Tradition of Pilgrimage: Sacred Space and System. Dev Publishers, New Delhi, ISBN (13): 978-93-81406-25-0; pp. 305-332.
16) Singh, Sagar (2002). Managing the impacts of Tourist and Pilgrim Mobility in the Indian Himalayas, Revue de Geography Alpine, 90 (1): 25-36
17) Smith, Valene L. (ed.) (1992). Pilgrimage and Tourism the quest in Guest, Annals of Tourism Research, 19 (1), Special issue
18) Stein, Burton (1982). Vijayanagara c. 1350-1564; in, Raychaudhuri, Tapan and Habib, Irfan (eds.) the Cambridge Economic History of India, Volume I: c. 1200-1750. Cambridge University Press, Cambridge: pp. 102-124
19) Vijayanand, S. (2012), Socio-Economic Impacts Pilgrimage tourism, International Journal of Multidisciplinary Research Vol.2 Issue 1
20) Vijayanand, S. (2012), Tourism and livelihood with special reference to nature-based tourism, EXCEL International Journal of Multidisciplinary Management Studies, 2 (3), March: 260-272. www.zenithresearch.org.in 260
21) Vukonic, B. (1998), Religious Tourism: Economic Value or Empty Box, Zagreb International Review of Economics and Business, 1 (1), pp. 83-94.
22) Williams, W. A. B. Jones & M. Demment (1990), A Concise table for path analysis statistic, Agron) 82, pp 1022-1024