نویسنده: صبری جلیلیان
کارشناس ارشد زبان و ادبیات عرب

با محوریت شعرای شیعه و عرب قرون اول و دوم هجری

چکیده:

تأثیر غدیر در پویایی شعر شاعران اسلامی، به ویژه شعر شاعران شیعه قرون اولیه ظهور اسلام امری پوشیده نیست. این حادثه عظیم هم از ولایت، امامت و اهل بیت «علیهم السلام» جدا نیست و در واقع شروع یک خمیرمایه اساسی برای شعر ولایی و اسلامی است. شعرای غدیر آنانند که با زبان شعر، به واقعه غدیرخم پرداخته اند و اشعاری درباره امامت و جانشینی علی بن ابیطالب «علیه السلام»، حدیث غدیر و فضایل تولا سروده اند، اینگونه شعرها را «غدیریه» می نامند. به واسطه غدیر است که حسان بن ثابت انصاری (از شعرای صدر اسلام) لقب «شاعر النبی «صلی الله علیه و آله و سلم» می گیرد و آن توحش و خشونتی که در اشعارش پیش از اسلام وجود داشته، پس از اسلام تبدیل به نرمی و سهولت می شود و کمیت بن زید اسدی از رسم گریه کردن بر دیار یار خاکی دست برمی دارد و طرحی نو به نام گریه بر دیار ائمه «علیهم السلام» در ادبیات وارد می کند و این شعر ولایی است که کسی چون دعبل خزاعی را شایسته دریافت عبای امام رضا «علیه السلام» می کند و آنچنان از سر سوز و عاطفه، در این زمینه شعر می سراید که قرن ها پس از مرگش «مدارس آیات» او در مدح ائمه «علیهم السلام»‌، نام وی را زنده نگه داشته است و....
اینگونه است که حادثه غدیر بنیانگذار شعر ولایی و منبع پویایی در شعر می شود و طبیعتاً از ادبیات عرب شروع می شود و به سایر زبان ها رسوخ می کند.
کلید واژه ها: غدیر، امام علی «علیه السلام»، شاعران شیعه، ادبیات عرب.

مقدمه:

هدف از این پژوهش بیان تأثیر حادثه عظیم غدیر در پویایی شعر شاعران شیعی می باشد. از آنجا که بیشتر این تغییرات و تأثیرها در قرون اولیه اتفاق افتاده است، سعی شده تأثیر غدیر در شعر شاعران برجسته شیعه در قرون اول تا سوم هجری با نمونه هایی از اشعار و غدیریه های آنها آورده شود. از آنجا که بررسی و معرفی کل شعرا نیز بیش از ظرفیت این مقاله ی مختصر می باشد به مشهورترین شاعران شیعه به عنوان مشتی از خروار پرداخته شده است.

پیشینه پژوهش:

درباره تأثیر غدیر در شعر، بزرگترین استاد در این موضوع یعنی، علامه امینی در کتاب الغدیر به طور کامل و جامع به این موضوع پرداخته است و 14 جلد کتاب موسوعه الغدیر او، سراسر نمونه هایی از سروده های شعرای قرن اول تا دوازدهم هجری می باشد، اما در غدیریه های عربی و مشخصاً «تأثیر غدیر در ادبیات» کمتر کار شده است و جا دارد با توجه به اینکه این واقعه در میان مردم عرب اتفاق افتاده و تأثیر آن در ادبیات دیگر زبان ها، از شعرا و ادیبان عرب شروع شده، بیشتر بررسی شود.

غدیرخم کجاست

غدیری است بین مکه و مدینه و فاصله ی آن تا جحفه دو میل است (معجم البلدان). ابن اثیر گوید: غدیرخم موضعی میان مکه و مدینه است که چشمه ای در آن می ریزد و میان آن دو مسجد رسول الله قرار دارد. یا اینکه نام بیشه ای است در آنجا.(1)

عید غدیرخم:

روز یا واقعه خم ـ غدیرخم در نزد مسلمین اهمیت بسیار دارد زیرا پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» در هنگام بازگشت از حجه الوداع در این ناحیه خطبه ای ایراد کرد که مخصوصاً شیعیان برای این روز اهمیت بیشتری قائلند زیرا در این روز حضرت محمد «صلی الله علیه و آله و سلم» علی «علیه السلام» را به امامت منصوب
فرمود و اراده ازلی مقتضی آن بود که تمامی مردم از امامت شاه ولایت وقوف یابند این آیت نازل شد که: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ» (2) و بر فراز بلندی ای که از پالان شترها فراهم شده بود رفت و بفرموده وی علی مرتضی نیز به بالا رفت و بر دست راست حضرت محمد «صلی الله علیه و آله و سلم» ایستاد و فرمود که میان شما دو امر عظیم می گذارم که اگر دست در آن زنید گمراه نشوید. یکی از آن دو بزرگ تر از دیگری و آن دو چیز قرآن و اهل بیت من است و این هر دو از یکدیگر جدا نشوند تا لب حوض کوثر به من رسند.(3) سپس فرمود که أیُّها النَّاس آیا نیستم من اولی به شما از نفس های شما؟ از اطراف و جوانب آواز برآمد که بلی! حضرت فرمود که هر کس که من اولی ام به او از نفس او، علی به او اولی است از نفس او. آنگاه دست شاه ولایت پناه را گرفت و گفت: من کنت مولاه فهذا علیٌّ مولاه، اللّهمّ و ال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله.(4)

شعر شیعی

شعر شیعی از شعر غدیر جدا نیست. از آنجا که «غدیرخم» و ولایت علوی سرچشمه جوشش غدیریه های شیعی است و از آنجا که امامت امیرمؤمنان «علیه السلام»، نشان کمال دین و ارائه الگوی شایسته برای هدایت جامعه است، شاعران شیعه نیز همین جوهره ناب را در سروده های آیینی خود بر محور ولایت مطرح کرده و فرهنگ غنی «شعر شیعی» را بنیاد نهاده اند. شعر شیعی نشأت گرفته از باورهای معتقدان به ولایت علی بن ابیطالب «علیه السلام» است. شعر شیعی هم بُعد مدیحه دارد هم مرثیه و هم حماسه. بارزترین شاخصه شعر شیعی، پرداختن به مسأله امامت اهل بیت و هدایت گری خاندان عصمت و احیای یاد مظلومیت های خاندان رسالت و افشای جنایات ظالمان نسبت به دودمان حضرت رسول «صلی الله علیه و آله و سلم» است.(5)

شعر غدیر

شعر غدیر، سروده هایی است که شاعران شیعه در آن به یادکرد حادثه غدیرخم و امامت حضرت علی «علیه السلام» و ذکر مناقب و فضایل آن حضرت و آیات و روایاتی که در شأن اوست پرداخته اند و از این رهگذر، انبوهی از غدیریه ها پدید آمده است. به اینگونه شعرها «شعر ولایی» نیز گفته می شود. شاعران غدیر، ادبیات و شعر را در مسیر هدف متعالی تبیین آرمان های شیعی و اثبات حقانیت علی «علیه السلام» و ولایت او و گسترش شور علی دوستی و علی جویی به کار گرفتند و اینگونه حادثه غدیر را زنده نگه داشتند. یکی از نویسندگان می نویسد: «شعر غدیر با نام علی «علیه السلام» جان می گیرد، با نام علی «علیه السلام» اوج می پذیرد و با نام علی «علیه السلام» مکانت و منزلت می یابد... شعر غدیر اگر تازگی دارد، از آن جهت است که غدیر چشمه جوشانی است که هرگز نمی خشکد و شعر غدیر اگر جاویدان است از آن جهت است که بیان کننده یک بنیاد عظیم فکری است که اراده الهی بر فراز آن متجلی است...» (6)

تأثیر شعر در غدیر و تأثیر غدیر در شعر

در گذر قرون و اعصار، رویداد پرافتخار غدیر از موضوع هایی است که شاعران و سرایندگان اندیشمند و چیره دست، از مذاهب گوناگون درباره آن قصیده هایی زیبا و دل انگیز سروده اند.
در میان وقایع اسلام، تنها واقعه غدیر است که از همان لحظات وقوع، قطعه شعری به عنوان سند دایمی ضمیمه آن است.

از تأثیرات شعر در غدیر می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

تنظیم واقعه غدیر به صورت شعر و توسط شعرای قرن های مختلف در کنار اسناد و مدارک حدیثی و تاریخی، تأثیر بسزایی در حفظ این ماجرا داشته است. نکته دیگری که در شعر وجود دارد این است که شعر توانسته غدیر را در کتاب ها و محافلی حاضر کند که با روش های دیگر ممکن نیست و یا لااقل آسان نیست. بسیاری از مردم برای مطالعه و شنیدن متون علمی وقت و حوصله کافی ندارند، گاهی در یک قطعه شعر، معارف غدیر را درمی یابند.(7)
بعلاوه تأثیری که یک قطعه شعر یا حتی یک گفته ساده ادبی از یک ادیب یا شاعر برجای می گذارد بسیار بیشتر از نوشته های عادی خشک و تاریخی است. مثلاً کمتر کسی هست که از گفته های جرج جرداق نویسنده ی مسیحی، آنجا که از عظمت و مقام والای علی بن ابیطالب یاد می کند، لذت نبرد وی می گوید: عرب قدر علی را نشناخت در حالی که همسایه فارس عرب ها توانست به راحتی فرق میان سنگ ریزه و جواهر را تشخیص دهد.(8)
از تأثیرات غدیر در شعر می توان اشاره کرد که غدیر باب تازه ای را در شعر وارد کرد. به همان اندازه که شعر به غدیر سندیت بخشید بیش از آن غدیر به شاعران ارزش و اعتبار بخشید به خصوص آنجا که شاعری از سر صدق وجود، درباره غدیر شعر می سراید، اعتبار خاصی می یابد از آنجا که حادثه غدیر یک حادثه تاریخی است و نقل حادثه در شعر همان شعر قصصی است، حسان بن ثابت با ثبت حادثه غدیر در شعر اولین پایه های شعر قصصی را بنیان گذاری نمود.
ورود باب تازه ای به نام «غدیریه» یا «شعر ولایی» در شعر و ادبیات، از دیگر تأثیرات غدیر در شعر بوده است. به علاوه اعتباری که شاعران به واسطه شعر گفتن در باب غدیر و ولایت بدست آوردند، هیچگاه در طول تاریخ مانند آن را کسب نکرده اند، آنگاه که حسان بن ثابت لقب «شاعر النبی» می گیرد و دعبل عبای امام رضا «علیه السلام» را بر دوش می کشد، کدامین صله و اعتبار می تواند جای این لقب ها و تحسین ها را بگیرد.

شعرای غدیر

شعرای غدیر آنانند که با زبان شعر، به واقعه مهم غدیرخم پرداخته و اشعاری درباره امامت و وصایت علی بن ابیطالب و حدیث غدیر و فضایل مولا سروده اند. اینگونه شعرها را «غدیریه» می نامند و معمولاً در غدیریه ها نام غدیر یا غدیرخم و اشاره به حدیث پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» در آن روز و احادیث فضایل امیرالمؤمنین «علیه السلام» دیده می شود. از زمان حسان به ثابت که در روز غدیرخم به اذن پیامبر برخاست و واقعه غدیر را سرود، تا زمان حاضر، اشعار فراوان درباره آن حادثه و
امامت علی «علیه السلام» سروده شده و شاعران عرب و فارسی درباره آن ادای حق کرده اند.(9)
ما در این تحقیق برای اثبات تأثیر غدیر در شکوفایی شعر شاعران شیعی به شعرای برجسته شیعه و عرب در قرن های اول تا سوم هجری و بیان نمونه ایی از اشعار آنان می پردازیم.

مشهورترین شعرای شیعی در قرن های اول و دوم هجری

حسان بن ثابت انصاری (وفات 54 هـ / 674 م)
او از شاعران مشهور قرن اول هجری و مخضرم است. یعنی هم در زمان جاهلیت می زیسته و هم در زمان اسلام. او با ظهور اسلام مسلمان شد و لقب (شاعر النبی) گرفت.(10)
حسان، پیامبر و جانشین او و هر که را از اسلام دفاع می کند، با اخلاص و شجاعت تمام مدح می کند. مدح های او در واقع سروده های عقیدتی، ندای دعوت به رسالت جدید و بیان مناقب کسی است که به این رسالت می پردازد. او صدای قلب کسی است که پس از تاریکی به نور می رسد و بر رخوت بت پرستی و جاهلیت چیره می شود؛ لذا کلام او نرم و سهل و روشن است.(11)
سپس حسان اشعاری را که در آنجا سروده بود خواند و به عنوان یک سند تاریخی از غدیر ثبت شد و به یادگار ماند. پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم» مطالبی را که حسان از کلام ایشان فهمیده و به صورت شعر بیان نموده بود تأیید کردند و او را ستایش نمودند و فرمودند: لا تزال یا حسان مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک. (ای حسان تا زمانی که به زبان خود ما اهل بیت را یاری کنی مؤید به روح القدس باشی).(12)

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم
بخم و اسمع بالرسول منادیا

فقال من مولاکم و نبیکم؟
فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا

الهک مولانا و انت نبینا
و لم تر منا فی الولایه عاصیا

فقال له قم یا علی فاننی
رضیتک من بعدی اماما و هادیا

من کنت مولاه فهذا ولیه
فکونوا له اتباع صدق موالیا (13)

پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» در روز تاریخی غدیرخم برای امت خویش سخن گفت و من نیز در آنجا سخن آن حضرت را گوش می دادم. سپس پیامبر به پاخاست و فرمود ای مردم، سالار و سررشته دار شما و پیامبر شما کیست؟ مردم در پاسخ گفتند: سرپرست ما خدای توست و خودت پیامبر ما هستی هر دستوری داری بده که امروز نافرمانی در میان ما نخواهی یافت.
پس از آن پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» فرمود: علی جان برخیز که من می خواهم به فرمان خدا، تو را پس از خویشتن امام و پیشوای آسمانی امت سازم.
آنگاه رو به مردم کرد که هان ای مردم هر آن کس که مرا پیشوا و سررشته دار خویش می شناسد، بداند که این علی «علیه السلام» سالار و سررشته دار اوست؛ بنابراین بر این اساس راستی و اخلاص، هماره یار و یاور او باشید.
احمد حسن الزیات در کتاب تاریخ الادب العربی می گوید: در شعر حسان در زمان جاهلیت قدری آثار توحش و خشونت به چشم می خورد اما با ظهور اسلام این صفت از اشعارش رخت بربست و سهولت هم جای پیچیدگی را در اشعارش گرفت.(14)

کمیت بن زید اسدی (غدیر و اهل بیت در شعر او)

کمیت بن زید اسدی در سال 60 هجری در کوفه متولد شد، کمیت علاقه شدیدی به بنی هاشم داشت و یک شیعه خالص بود. قلبش آن چنان آکنده از عشق بنی هاشم بود که از هر چه به غیر از آنها (پیش از این) مدح کرده بود، بیزاری جست. وی می سراید:

طربت و ماشوقا الی البیض اطرب
و لا لعبا منی و ذو الشباب یلعب

و لم تلهی دارو لا رسم منزل
و لم یتطربنی بنان مخضب

ولکن الی اهل الفضائل و النهی
و خیر بنی حواء و الخیر یطلب

بنی هاشم رهط النبی فاننی
بهم و لهم ارضی مرارا و اغضب (15)

من شاد و سرمستم و این شادی من به دلیل شوق به زنان سفیدروی و به دلیل لهو و لعب نیست چرا که جوانان اهل لهو و لعب هستند.
و به دلیل دیدن خانه یار و یا بقایای خرابه های دیار یار شیفته نیستم و سرانگشتان خضاب بسته هم مرا به شوق وادار نکرده است.
بلکه این شوق من به صاحبان فضیلت و خرد و بهترین فرزندان حضرت حوا (اهل بیت علیهم السلام) است و این خوبی و نیکی است که همیشه طالب دارد.
عشق من به بنی هاشم، نوادگان پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» است. خشم و غضب و خشنودی و رضایت من فقط برای آنها است. (یعنی بارها از دوستانشان خشنود و از دشمنانشان خشمگین شده ام).
وی در این اشعار از عشق و سرودن برای خرابه های باقی مانده از دیار یار که در آن زمان شعرسرایی برای آن بسیار مرسوم بوده است، دست برداشته و، ابراز می کند که این عشق و بی تابی برای صاحبان فضیلت و ائمه اطهار «علیهم السلام» است، چون همانها در حقیقت خیر و نیکی هستند و ذات انسان نیز طالب خیر و نیکی است.
کمیت در عشق ائمه آنچنان زیبا می سراید که فرزدق، شاعر مشهور عرب متوفی در سال 110 هجری درباره او می گوید: او آجر و آهک را پیدا کرده و می سازد».
هاشمیات کمیت مشهور می باشد و دارای ویژگی هایی چون صدق عاطفه، استدلال قوی در اثبات حق شرعی هاشمیان در خلافت می باشد. او شاعری مبتکر بود و با شعرش شیوه جدیدی را در پیش گرفت و آن آوردن برهان و حجت برای اثبات ادعا در شعر بود. او از اولین شاعرانی است که گریه کردن بر دیار یار و شعر گفتن برای آن را مطرود اعلام می کند و عشقش را کامل و خالص تقدیم بنی هاشم می کند و خلافت را از آنِ سلاله فاطمه «س» می داند که بنی امیه آنرا
غصب کرده است.(16)

السید الحمیری (متوفی 173 هجری)

وی از شاعران دوره عباسی اول و متولد بصره در سال 105 هجری می باشد. پدر و مادرش جزء فرقه اباضیه از فرقه های خوارج بودند. او از کودکی دشنام به علی بن ابیطالب را از پدر و مادرش می شنید اما خودش به جرگه مذهب شیعه علی «علیه السلام» و اهلش درآمد.(17)
سالها به دلیل شیعه بودنش آواره بود و پدر و مادرش وقتی از این موضوع مطلع شدند خواستند که او را بکشند. با این وجود همچنان بر حب علی «علیه السلام» و فرزندانش تأکید داشت و امام صادق «علیه السلام» لقب «سید الشعراء» به او داده بود.
از قصاید اوست که در آن غدیرخم را نیز ذکر کرده است:

یا بائع الدین بدنیاه
لیس بهذا امرالله

من این ابغضت علی الوصی
و احمد قد کان یرضاه

من الذی احمد من بینهم
یوم غدیر الخم ناداه

اقامه من بین اصحابه
و هم حوالیه فسماه

هذا علی ابن ابی طالب
مولی لمن کنت مولاه

فوال من والاه یا ذالعلا
و عاد من قد کان عاداه (18)

ای کسی که دین را به دنیایش می فروشد این چیزی نیست که خداوند به آن دستور داده است.
چطور به علی «علیه السلام» که وصی است و احمد «علیه السلام» که خداوند از او راضی است کینه داری؟
کدام یک از شما بودید که احمد «صلی الله علیه و آله و سلم» در روز غدیرخم او را مورد خطاب قرار داد.
و او را از بین اصحابش بلند کرد و با اسم صدا زد در حالی که اطرافش شلوغ بود.
و فرمود: هر کس من مولای او هستم این علی بن ابیطالب مولای اوست.
ای خداوند دوست بدار هر که او را دوست دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن می دارد.
السید علی حمیری در ابیاتی دیگر به مدح حضرت علی «علیه السلام» می پردازد از جمله ابیات آن است:

من ذا بخاتمه تصدق راکعا
فاثابه ذو العرش عنه ولاء (19)

کیست که در حال رکوع انگشتری خودش را بخشید و خداوند صاحب عرش نیز در پاداش آن ولایت را به او بخشید.

دعبل الخزاعی (148ــ246 هجری / 765ــ860 م)

او در سال 148 هجری / 765 میلادی در کوفه متولد شد او از شعرای دوره عباسی است در ابتدا بسیار بد تربیت شد طوری که به دلیل رفتارهای ناشایستش زندانی شد سپس راهی بغداد شد و به دیار رشید خلیفه عباسی پیوست، پس از مرگ رشید، دعبل به دربار هیچکدام از خلفای عباسی نرفت زیرا او شیعه علوی بود و اعتقاد داشت که امامت از آن علوی ها است، (20) وی به دلیل هجو بنی عباس در طول زندگی اش همیشه فراری بود به طوری که خودش می گوید: چهل سال است که چوبه دارم را به دوش می کشم و کسی را نمی یابم که مرا به دار بیاویزد.(21)
او در سال 860 م به دلیل هجو یکی از سلاطین به قتل رسید.
بخش بزرگی از اشعار او در مدح و رثای اهل بیت «علیهم السلام» سروده شده است این بخش از اشعار او پر از صداقت در احساس، و در بخش مراثی پردرد است. موسیقی و وزن و قافیه آن نرم و پر از مهربانی و دلسوزی است از مهمترین اشعارش قصیده تائیه اوست که جزء بهترین اشعار ادبیات عرب می باشد ابیاتی از آن است:

مدارس آیات خلت من تلاوه
و منزل وحی مقفر العرصات

قفا نسال الدار التی خفت اهلها
متی عهدها بالصوم و الصلوات

و این الالی شطت بهم غربه النوی
افانین فی الآفاق مفترقات (22)

مدرسه های آیات خداوند از تلاوت خالی شده است و عرصه های منزلگاه های وحی خشک و بی آب و علف شده است.
بیایید از خانه هایی که ساکنانش کوچ کرده اند از آن زمان ها که روزه و نماز در آنها برپا می شد بپرسیم.
و بپرسیم که کجا رفتند آنانی که غربت، آنها را به صورت شاخه ای پراکنده در آفاق قرار داده است.
از تأثیر شیعه به ویژه خلافت علوی ها در اشعار او می توان به سلامت، انجام و سهولت اشاره کرد او با بیان این مفاهیم که از عمق دلش برمی آید می سوزد و زندگی و تحرک به شعرش می بخشد.(23)

نتیجه گیری:

«غدیریه» یا «شعر ولایی» نتیجه تأثیر غدیر در شعر و ادبیات است.
اعتبار، ارزش و صداقت در این گونه اشعار موج می زند. و از آن دسته اشعار مدحی و تصنعی که فقط برای دریافت صله می باشد، خارج است. غدیر، ادبیات سیاسی را وارد دنیای جدید می کند و خمیرمایه اشعاری زیبا می شود.
تعریف یک واقعه در شعر، نوعی شعر با عنوان «شعر قصصی» ایجاد می کند. ذکر جریان غدیر برای اولین بار در شعر توسط حسّان بن ثابت، پایه های اولیه پدیده ای به نام «شعر قصصی» را در ادبیات بنیان گذاشت.
انقلاب علیه عشق های مجازی و مادی از شورش کمیت بن زید اسدی شروع شد که:

طربت و ماشوقا الی البیض اطرب
و لا لعبا منی و ذو الشباب یلعب

که من شاد و سرمست هستم اما این سرمستی به خاطر عشق به زنان سفیدروی نیست و از
روی بازی و سرگرمی نیست چرا که جوانان اینگونه هستند.
ولکن الی اهل الفضائل و النهی
ولی عشق من به صاحبان فضل و خرد یعنی ائمه است.
همچنین کمیت به خاطر تعصبی که به جانشین علی «علیه السلام» دارد در شعرش بر سر حق جانشینی بنی هاشم با بنی امیه بنای ناسازگاری می گذارد و بر اثبات ادعایش ادله و حجت ارائه می کند که این نیز شیوه جدیدی از شاعری است.
سوز عشق و احساسات در اشعار السید الحمیری و دعبل هم بر هیچ کس پوشیده نیست و همین که در مطالعه اشعار آنها کمتر خواننده ای است که به وجد نیاید، نشان از تأثیر معجزه آسای غدیر است.

پی نوشت ها :

1.علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 1، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، هـ.ش، ص 14654.
2.مائده / 67.
3.عبدالحسین سعیدیان، دایره المعارف بزرگ نو، جلد 7، چاپ اول، تهران، انتشارات علم و زندگی، 1384 هـ.ش، ص 6040 و دهخدا، پیشین، ص 14654.
4.دهخدا، پیشین، ص 14654.
5.جواد محدثی، فرهنگ غدیر، چاپ سوم، تهران، نشر معروف، 1386 هـ.ش، ص 340.
6.همان، ص 340، به نقل از: کیهان فرهنگی، شماره 170 (ویژه امام علی «ع»)، ص 109.
7. htt.ershadazna.blogfa.com.
8.محمد همایون فر، «غدیر و ولایت در قرآن» گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین محمد باقر شریعتی سبزواری، تهران، روزنامه رسالت، 83/11/8.
9.محدثی، پیشین، ص 336.
10.ضیف شوقی، تاریخ الادب العربی، العصر الاسلامی، چاپ هفتم، دارالمعارف، مصر، قاهره، 1119 م، ص 77.
11.حنا الفاخوری، الجامع فی تاریخ الادب العربی، الادب القدیم، دارالجیل، بیروت، لبنان، 1986 م، ص 414.
12.عبدالحسین علامه امینی، گزیده ای جامع از الغدیر، ترجمه و تلخیص از محمد حسن شفیعی شاهرودی، چاپ دوم، قم، مؤسسه میراث نبوی، 1428 هـ.ق، ص 148.
13.الامینی النجفی، عبدالحسین احمد، موسوعه الغدیر فی الکتاب و السنه، الجزء الاول، چاپ سوم. تهران، مؤسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، 1425 هـ.ق = 2005 م = 1384 هـ.ش، ص 240.
14.احمد حسن الزیات، تاریخ الادب العربی، چاپ نهم، دارالمعرفه، لبنان، بیروت، 2005 م، ص 112.
15.ضیف، شوقی، پیشین، ص 323ــ 325.
16.ضیف شوقی، پیشین، ص 327.
17.ضیف، شوقی، العصر العباسی الاول، پیشین، ص 310.
18.علامه امینی، الغدیر، الجزء الاول، پیشین، ص 243.
19.صادق آیینه وند، الادب السیاسی فی الاسلام، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران، 1369 هـ.ش، ص 62.
20.الفاخوری، حنا، پیشین، ص 737.
21.البستانی، فواد افرام، المجانی الحدیثه، ج 3، چاپ سوم. دارالمشرق، لبنان، بیروت، 1986 م، ص 65.
22.همان، ص 67ــ 68.
او از همان سبک گریه بر دیار یار که آن زمان مرسوم بوده، برای مدح ائمه «علیهم السلام» بهره می گیرد.
23.الفاخوری، حنا، پیشین. ص 739.