هفت سال دوم زندگی – دوران تبعیت (2)

کم رویی

مسئله ی کم رویی یکی از مسائل اطفال، نوجوانان و جوانان است که در صورت مواجه شدن با آن باید روش صحیح اتخاذ گردد که ضمن آن به اطفال و نوجوان و جوان کم رو، کمک شود که از انزوا نجات یابد.در تعریف کم رویی یک توجه غیر عادی و مضطربانه ی فرد به خودش است که در نتیجه ی آن شرایط عادی متوقف می شود.
باید توجه شود که خجالت و کم رویی مانند سرخک و یا بیماری های دیگر به یک باره و با ورود میکروب یا ویروس در بدن اطفال ظاهر نمی شود، بلکه کم رویی و علت بروز و ظهور آن داستان مفصلی دارد، ریشه ی این احساس را بایستی از یک طرف در خلق و خوی طفل و شرایط و مقتضیاتی که طفل در آنها به دنیا آمده است و از طرف دیگر در تاریخچه ی زندگی کوتاه او جستجو کرد.
از وقتی که طفل پا به عرصه ی وجود می گذارد و به وجود پدر و مادر خود پی می برد، احساسات والدین قسمتی از تاریخچه ی زندگی کوتاه او را تشکیل می دهد.عده ای از والدین ممکن است به احساس خجالت در اطفال خود به نظر نیک بنگرند و نوعی مزیت بشمارند و عده ای وجود آن را برای موفقیت های بچه در آتیه مضر تشخیص دهند.
نحوه ی احساس والدین را می توان مؤثرترین عامل برای آتیه و سرنوشت طفل دانست.بعضی از والدین ممکن است به احساس انزواطلبی و خجالت اصفال خود از همان کودکی و شاید در اولین تماس ها و بازی های او با هم سالانش پی ببرند در این موقع است که والدین پی می برند که چطور طفلشان در گوشه ای تنها می نشیند و یا خود را خیلی به معلم نزدیک می کند و یا این که در بازی ها آخرین کسی است که برای بازی انتخاب می شود و چگونه خود را به تماشاچی محض بودن، قانع و خرسند می سازد.
در اینجاست که پدران و مادران شروع می کنند به مقایسه ی فرزند خجول و گوشه گیر خود با یک پسر یا دختر بچه ی خیلی شلوغ و با انرژی دیگر.این احساس خیلی باعث ناراحتی پدر و مادر می شود و درصدد چاره جویی بر می آیند.

علایم کم رویی

برای شناختن کودکان لزومی ندارد که انسان مطالعاتی در این زمینه داشته باشد.حالات مختلفی در طفل وجود دارد که با توجه به آنها به آسانی می توان بچه ی کم رو را از سایرین تشخیص داد.طفل کم رو همیشه مردد و نامطمئن است؛ گویی همواره دو قوای مخالف از دو جانب او را به طرف خود می کشند.کودک کم رو نقایص خود را خیلی بزرگ تر از آنچه هست، می بیند و رفتارش سبب می شود که دیگران نیز به این نقص ها پی ببرند.شاید بتوان گفت که او با حرکاتش دائم همه را متوجه کمبودهای خود می کند.
-یکی از علائم ظاهری کم رویی در کودک سرخ شدن او است.با کوچکترین اشاره تمام صورت او چون لبو سرخ می شود، او همواره سعی می کند که کسی از اعمالش مطلع نشود و به او نگاه نکند در حالی که بالعکس با رفتار ناشیانه ی خود توجه همه را به طرف خود جلب می کند.
-دست های مرطوب، کودک کم رو همیشه از خجالت دست هایش مرطوب می باشد و به همین جهت از دست دادن با دیگران خودداری می کند.
-اختلال مثانه.
-اثر در نحوه ی حرف زدنش، کودک کم رو و نحوه ی حرف زدنش با دیگران تفاوت دارد.او از شدت ناراحتی و ترس از این که اشتباهاً مقصود خود را تفهیم کند اغلب دچار لکنت زبان شده و نمی تواند آن طور که باید مطالب مورد نظرش را بیان کند، در حالی که اگر کسی حضور نداشته باشد بهتر می تواند صحبت کند و مقاصد خود را به زبان بیاورد.
-احساس ناراحتی در حضور بیگانگان.
-وحشت کردن از شنیدن صدای خود.
تردید و بی تصمیمی در انجام کارها و یا رفتن به جاهایی که تازگی دارند.
به طور کلی افراد کم رو معمولاً تنها هستند، دوستان کمی دارند و معمولاً به دنبال دوستان خردسال تر از خود می روند.از اصرار و پافشاری در امور حتی وقتی حق به جانب خودشان است خودداری می نمایند، غم و اندوه و عقده را در درون خود نگه می دارند.در مسابقات معمولاً شرکت نمی کنند و در برابر انتقادات حساس هستند و گاهی احساس شرمساری می نمایند.

خجالت

حیا یکی از صفات برجسته ی انسانی است که تنها به این موجود والامقام عطا شده است و سایر موجودات از آن بی بهره اند.اگر این صفت را انسان به کمال مطلوب برساند، سبب رشد او می گردد.مثلاً اگر انسان در هر حال خدا را ناظر اعمال خود بداند و در حضوراو از کارهای زشت و خلاف دوری کند، مسلماً این گونه حیا، هم برای خود فرد و هم برای جامعه مفید است.و هم چنین حیا از مردم که عامل بازدارنده از کارهای ناشایست و ضامن اجرای قانون می باشد.
ولی گاهی این صفت ارزنده از مسیر اصلی خود خارج شده و به صورت منفی ظاهر می گردد و مانع شکوفا شدن استعدادهای درونی انسان می گردد که به آن خجالت می گویند.بچه های خجالتی، بچه هایی هستند که زود قرمز می شوند، سرشان را پایین می اندازند، سر تا پا غرق عرق می شوند و احساس خستگی و بی رمقی می کنند.
چنین کودکانی نگاهی به شما می اندازند و پا به فرار می گذارند.قادر نیستند به چشم های شما نگاه کنند، هر چه زودتر می خواهند از میدان توجه و دقت شما فرار نمایند.خلاصه باید گفت که ملاقات شما برای یک بچه ی خجالتی در حکم یک ضربه ی روحی است، حالا باید دید چرا چنین است؟
بچه ای که می بیند اطرافیان دوستش دارند، حس می کنند که دنیا قبولش دارد و دیگر چیزی در این دنیا وجود ندارد.ولیکن اگر عوض آن که تشویقش کنیم، سرزنشش نماییم و یا به گفتار و رفتارش بخندیم و او را کوچک کنیم و به او بفهمانیم که کسی دوستش ندارد و قادر نیست کاری را که از دست دیگران ساخته است انجام بدهد، تردید نیست که کودک در معرض خطر قرار می گیرد.

راه علاج خجالت:

محبت موجب می شود که بچه ها احساس ایمنی کنند و ایمنی در واقع چیزی است که بچه بدون آن قادر نیست به زندگی خود ادامه بدهد، منظور از ایمنی این است که بچه بفهمد که اطرافیان حامی و پاسدار اویند و نمی گذارند آسیبی به او رسد، اگر ببینید که محبت اطرافیان را از دست می دهد، دستپاچه شده و به هر قیمتی شده به فکر جلب توجه می افتد تا متقاعد شود که هنوز می تواند زندگی کند.

راه پیشگیری خجالت:

در مرحله ی اول نباید گذاشت این بیماری روحی عارض شود ولی اگر در این راه کوتاهی شود و این عارضه بروز نماید بهترین راه علاج را باید در مکتب و مذهب جستجو نماییم.رسول اکرم(ص)می فرماید:فرزندان خود را گرامی بدارید و با روش پسندیده با آنها معاشرت کنید.و در حدیث دیگری می فرماید:در بین فرزندان خود مساوات را رعایت کنید.

عامل اصلی کم رویی

عدم اعتماد به نفس:طفل کم رو همیشه احساس حقارت می کند و از این احساس رنج می برد، او به امکانات خود اعتمادی ندارد و فکر می کند برای زندگی کردن ساخته نشده است، رفتار ناشیانه ی او سبب می شود در اکثر کارها شکست بخورد و این شکست را بهانه می کند و دست به هیچ کاری نمی زند.به هر حال او سعی می کند با کسانی دوستی و معاشرت داشته باشد که به نحوی از او پایین تر هستند.به این طریق تا حدی خود را ارضا می کند.
اشتباه او در این است که هیچ وقت سعی نمی کند قوی تر و بهتر از آنچه هست شود بلکه فقط این مسأله را در عالم رویا عملی می بیند و دلش نمی خواهد که هرگز از این رویا بیرون آید.ولی این کار برای او مضر است زیرا در عالم خیال تصور می کند که پیشرفت های شایانی کرده است، در حالی که در عالم بیداری چنین نیست و این دو احساس ضد و نقیض بیشتر او را سرخورده و مأیوس می کند.
بعضی اوقات احساس می کند که آلت دست دیگران قرار گرفته است و این احساس بیشتر او را به طرف تنهایی مطلق سوق می دهد.محبت بزرگ ترها او را خوشحال می کند و احساس می کند پشت و پناه دارد، دادن هدیه و اظهار محبت به طفل همواره او را خوشحال کرده، برای مدت کمی ناراحتی ها را از یادش می برد.
ولی متأسفانه طول این زمان بسیار کم و ناچیز است و دائم باید به عناوین مختلف تجدید شود.زیرا این ارضای آنی هرگز به او اعتماد به نفس واقعی را نمی دهد.کودک با حساسیت بیش از حد خود همه چیز را درک می کند، اما پدران و مادران،او را خیلی کوچک تر از آن می دانند که حرف های آنها را درک کند و مطالبی را که نباید در حضور او گفته شود به صرف اینکه او چیزی سرش نمی شود در حضورش بیان می کنند، غافل از اینکه طفل از صحبت های آنها نتایجی می گیرد و خیلی زود آنها را به کار می برد.

عوامل تشدید کننده و مؤثر در کم رویی

الف)کم رویی والدین:کم رویی کودک در خانه ای که پدر و مادرکم رو هستند تقویت می شود.کم روئی ارثی نیست، کودک کم رو باید این مسئله را بداند؛ در غیر این صورت هیچ گونه سعی و کوششی برای برطرف کردن کم رویی خود نمی کند؛ زیرا می گوید چیزی که ارثی باشد غیر قابل اصلاح است،در حالی که اگر احساس کند که کم رویی فقط یک عادت بد و ناراحت کننده است کمک بسیار مؤثری خواهد بود، تا به تدریج بر این عادت ناخوشایند غلبه کند.طبیعی است که اگر بزرگ ترها از حضور در اجتماعات، صحبت کردن و برخورد با دیگران بیم داشته باشند، کودکان نیز به همین منوال تربیت خواهند شد، ولی ناگفته نماند که گاه پدر یا مادرهای کم رو اطفال خود را نصیحت می کنند از پیروی کردن از آنها خودداری نموده کارهایی را انجام دهند که آنها به سبب کم رویی شان جرأت انجام آن را نداشته اند.
ب)نقش والدین:گاهی اوقات خجالت و کم رویی نتیجه ی توقع زیاد والدین نسبت به فرزندان است.
گاهی اوقات خجالت و کم رویی نیتجه ی فقدان محبت والدین است.
گاهی اوقات خجالت و کم رویی نتیجه ی اشتباهات والدین است.
ج)ترس:در اغلب موارد تشخیص علت ترس کودک آسان نیست.ترس در بعضی از اطفال حتی قبل از اینکه بتوانند لب به سخن بگشایند شروع می شود و این ترس در دوران طفولیت غالباً ممکن است مقدمه ی ترس های کودک در آینده نیز گردد.برای مثال می شود ترس از بیماری را توضیح داد.ترس از تصادفات و بازی های خطرناک کودک را از خیلی از کارها بازداشته او را از دیگران دور می سازد.
متأسفانه بعضی از مادران عادت کرده اند که همواره برای مواظبت از طفل و پیشگیری از حوادث غیر منتظره مراقب کودک خود باشند و به مجردی که قدمی از آنها دور می شود داد و فریاد به پا می کنند، در این صورت اگر طفل کمی خود سر نباشد سعی می کند حرف مادر خود را گوش کرده از پهلوی او تکان نخورد یا لااقل بازی هایی را که مادر اجازه می دهد انجام دهد.
متأسفانه این مادران متوجه نیستند که با این کار از رشد اجتماعی طفل جلوگیری می کنند.کودک بعد از مدتی، از بازی کردن دور از مادر، تنها در اتاق ماندن یا خوابیدن می ترسد،و به هیچ وجه حاضر نیست از مادر خود دور شود، جالب این جاست که با این وضع بعضی از مادران از این که کودک دقیقه ای آنها را رها نمی کند ناراحتند و گله می کنند،در حالی که خود مسبب این مصیبت می باشند.اگر به آنها نصیحت شود که این کار را نکنند و کمی کودک را به حال خود گذارند تا احساس مسئولیت کند می گویند:طفلک، مگر می شود کودک را تنها گذاشت.
د)علل جسمی (به رخ کشیدن ضعف ها، نارسایی ها به خصوص نقص جسمانی و عیوب بدنی او):یکی دیگر از علل خجالت کشیدن و کم رویی اطفال ضعف بنیه در آنهاست.شرایط نامساعد زندگی می تواند وضع طفل را عوض نماید و همچنین احساسات وی را درباره ی زندگی تعییربدهد.
اطفالی که مبتلا به رماتیسم قلبی هستند همیشه به علت ضعف جسمانی و ممنوعیت های ناشی از مرض، خجول و کم رو می باشند.مشاهدات علمی ثابت کرده است که دراین گونه موارد ترس و ناراحتی والدین از ضعف جسمانی کودک و سخت گیری بیش از حد ایشان در مواظبت از کودک مزید بر علت می شود.
کودک مفلوج، کودک مبتلا به ثقل سامعه، کودک نابینا، این کودکان مجبورند در مقابل شرایطی که قوه ی تحمل آن را ندارند از خود مقاومت نشان دهند.
کودکی که مبتلا به تشنج عضلانی است، از افتادن ترس دارد.کودکان نابینا از رفتن به جاهای غیر آشنا خجالت می کشند.کودکی که مبتلا به ثقل سامعه است از این که مبادا کسی دنبالش بیفتد و او را غافلگیر کند وحشت دارد.(ناگفته نماند که این در این گونه موارد خجالت و کم رویی خود باعث حفظ جان کودک می شود).
بایستی به این کودکان آموخت که چطور وسایلی را که درمحیط اطراف خود دارند مورد استفاده قرار دهند.آنان به مواظبت فوق العاده و صبر و شکیبایی کلیه ی افراد فامیل سخت احتیاج دارند.
از علل دیگر، حوادثی است که ممکن است در اوایل زندگی برای کودک اتفاق بیفتد، از قبیل سوختگی شدید، مجروح شدن در اثر تصادف ماشین، پرت شدن از ارتفاع زیاد، سگ گزیدگی، و ....که ممکن است کودک را در بعضی موارد ترسو نیز بار بیاورد.
امروزه برخی از امراض مزمن کودکان را با در نظر گرفتن این امر معالجه و مداوا می کنند.این گونه امراض که ناشی از عدم بروز دل واپسی های کودکان است عبارت است از زخم های شدید، امراض حاد جلدی، ورم مفاصل و تنگی نفس.
معمولاً این گونه کودکان مبتلا به امراض حاد، ناراحتی های خود را در درون خود نگه داشته و از بروز آن خودداری کرده اند.
یعنی در واقع آنها در سن و سالی نبودند که بتوانند ناراحتی های خود را در قالب کلمات به دیگران بگویند.این بچه ها به جای این که در قالب الفاظ، عکس العمل نشان دهند عملاً در وجود خودشان آن را نشان می دهند.ناگفته نماند که معالجه ی این گونه اطفال مستلزم دقت و مهارت فوق العاده است.
بایستی به این کودکان یاد داد که ناراحتی و دلواپسی های خود را در درون خود و پشت پرده نگاه ندارند بلکه آنها را صریحاً ابراز نمایند.
خیلی از بچه ها که سابقه ی ترس دارند از صحبت کردن نیز بیم و هراس دارند و خیال می کنند اگر درباره ی موضوع ترس آور صحبت کنند همین صحبت کردن و گفتگو ممکن است باعث به وجود آمدن همان حادثه ی ناگوار گردد.
به هر حال عده ای هستند که ناراحتی های خود را ابراز نمی دارند و نمی دانند که بهترین راه علاج و نگرانی همان ابراز آن است.
هـ)علل خانوادگی (رفتار بد خانوادگی، مقایسه ها، به رخ کشیدن ها، سرزنش، اختناق در خانواده، موفقیت فرزند، نام های زشت):
-تغییرات خانواده:عدم رعایت عدالت ما بین کودکان از عوامل حقارت به شمار می رود.تولد یک نوزاد سبب کم رویی طفل می شود زیرا او احساس می کند نوزاد جانشین او شده و دیگر کسی به او محبت نمی کند و برای جلب این محبت خود را کم رو و کوچک تر از آنچه هست نشان می دهد تا به این وسیله محبت از دست رفته ی پدر و مادر را باز یابد.
گاه مقام و مرتبه ی کودک درخانواده موجب کم رویی او می شود.مثلاً پسر کوچکی که پنجمین و آخرین فرزند یک خانواده بود به جز مراقبت و اظهار محبت دایمی پدر و مادر همواره مورد محبت بیش از حد خواهران و برادران خود قرار می گرفت و آنها مانند یک عروسک با او بازی و تفریح می کردند، آنچه مسلم است کودک در مدرسه با چنین وضع خوش آیندی رو به روی نشده بلکه گاه با تمسخر و سرزنش آموزگار و دوستان نیز روبه رو می گردید، این پسر کوچک که عادت کرده بود همواره از حمایت پدر و مادر و یا خواهران و برادران خود برخوردار باشد، نمی توانست این وضع را تحمل نموده و در مقابل حملات و تمسخر دوستانش تاب مقاومت بیاورد و این امر در روحیه ی او تأثیر کرده مدام رنجش می داد.در حالی که اگر به کودک کم رویی برای رفع مشکلات فقط راهنمایی شود امکان دارد به کم رویی خود غالب آید و به تدریج این عادت را ترک کند.
-وضع خانواده:کمبودی که کودکان در زندگی خود و خانوده اش احساس کنند مانند کمبود عواطف یا فقر اقتصادی که توأم با فقر فرهنگی باشد، از عوامل احساس حقارت در آنها به شمار می رود.
-خانواده نیز می تواند عامل حقارت باشد.سرکوب کردن امیال و خواسته های کودک و سلب آزادی از او.در اغلب گفته ها ما روی مسؤولیت پدران و مادران تکیه می کنیم ولی نبایستی فراموش کرد که برادران، خواهران و افراد نزدیک فامیل از قبیل عمو، عمه، ...در طرز رفتار و افکار کودکان بی تأثیر نیستند.خیلی اتفاق افتاده که برادر یا خواهر کوچک تر تحت تأثیر کارهای برادران و یا خواهران بزرگ تراز خود واقع شده و تغییر رویه داده است.کودکان معمولاً سعی می کنند که خود را جای بزرگانی که مورد علاقه ی آنها است قرار دهند.در مواردی که کودکان از محبت های پدر و مادر محروم می باشد خواه این محرومیت ناشی از طلاق باشد یا مرگ یا ناخوشی، به هر صورت در این گونه موارد برادر یا خواهر کوچک تر غالباً برادر یا خواهر بزرگ تر را سرمشق قرار می دهد.برادران و خواهران بزرگ تر گاهی زندگی را به کام برادر یا خواهر کوچک تر تلخ می کنند.برادران یا خواهران بزرگ تر ممکن است برادر یا خواهر کوچک تر را مانعی در راه خود ببینند و بالنتیجه شروع به اذیت و آزار نمایند و با این کار خود، کودک را خجول و کم رو نمایند.
-انتقاد و تمسخر (سرکوب و سرزنش و مقایسه ی او با کسانی که کودک قدرت هم گامی با آنان را ندارد).
-تمسخر و نیشخند درباره ی امری که در آن مرتکب خطا شده است.
-معرفی او در جمع به کم رویی.
-عیب جویی از جوان یا نوجوان و انتقاد عملی از او.
-آسیب وارد نمودن به شخصیت کودکان که سبب حقارت آنها می شود.
کودکی که اعتماد به نفس ندارد دایم دلیلی می یابد تا با اقامه ی آن از انجام هر کاری سر باز زند.یکی از این دلایل انتقاد و تمسخر دیگران است.او اگر یک دفعه مورد تمسخر قرار گرفت به این دلیل که هر کار او ممکن است با انتقاد و تمسخر دیگران همراه باشد از اقدام به هر عملی خودداری می کند، هر چه بیشتر به سرخ شدن و خجالت او بخندید به تشدید کم رویی او کمک کرده اید.گاهی جوان و نوجوان به قدری به خود علاقه مند است که حاضر نیست معایب او ظاهر شود، بنابراین نباید مورد انتقاد قرار گیرد.
و)عدم معاشرت با او به علت کثرت اشتغالات و واگذاشتن او در حالت انزوا و تنهایی:یکی دیگر از عوامل کم رویی عدم معاشرت با دیگران و عدم شرکت در مجالس عمومی است، کودکانی که در طفولیت به مجالس عمومی برده نمی شوند وقتی بزرگ می شوند افراد خجول و کم رویی هستند.
بعضی از پدر و مادرها به قدری به کارهای خود مشغولند که کم تر بچه را آزاد می گذارند تا به دل خواهش زندگی کند.آنها چون فرصتی برای رسیدگی به فرزند خود ندارند، همواره او را از انجام کارهای مورد علاقه اش باز می دارند تا بتوانند با خیال راحت به کار خود بپردازند.کودک پس از مدتی به این وضع عادت کرده در نتیجه طفلی کم رو می شود.

بازی ها و سرگرمی های طفل کم رو

کودک کم رو خود را از دیگران کنار می کشد.بنابراین از بازی های دسته جمعی گریزان است.در مسابقات شرکت نمی کند زیرا از شکست می ترسد و از دیگران خجالت می کشد.همه ی این گوشه گیری ها سبب می شود که او زندگی اجتماعی را فرا نگیرد.ممکن است کودکی گاه خواهان این باشد که تنها در اتاقی بنشیند و فکر کند یا کاری را تنهایی انجام دهد.این کار کاملاً طبیعی است و هر فردی در بعضی از موارد ترجیح می دهد که تنها باشد ولی اگر این تمایل به تنهایی همیشگی باشد غیر طبیعی است.
اگر دختر بچه ی 10 ساله ای جز رفتن به کلاس و کتاب خواندن کار دیگری نکند و به صرف اینکه بزرگ شده از شرکت در بازی های دسته جمعی خودداری نماید بدون شک طفلی کم رو است.
مثلاً می توان کتاب خواندن (کتاب های پرماجرا)جمع آوری بعضی از اشیاء (تمبر، گل، کبریت ...)را نام برد.
دوستان کودک کم رو اغلب اسباب بازی های او می باشند، او ترجیح می دهد عروسک یا خرس کوچکش را نزد خود بنشاند و برایش درد دل کند.از نگاه عروسک که گویای آن است که حرف های او را می فهمد لذت می برد زیرا او آرام به درد دل ها و ناراحتی های او گوش می دهد و سخن نمی گوید.
بازی هایی که در هوای آزاد انجام می شود برای این افراد خیلی کم است.وقتی بچه هستند ترجیح می دهند که با آب یا شن و ماسه، بازی کنند.زیرا به این وسیله سر و صدای دیگران را نمی شنوند.بازی رویایی آنها تاب بازی است زیرا آنها را از حقایق دور می کند و مدتی دور از هیاهو و تماس با دیگران سیر می کنند.طفل کم رو که بزرگ تر شد ورزش هایی چون شنا و دوچرخه سواری بیشتر از تنیس و فوتبال نظرش را جلب می کند.
معولاً فرزند نخستین که فرصت معاشرت و بازی با سایر کودکان را نداشته است به احتمال قوی در دو سالگی مورد آزار و اذیت کودکان دیگر قرار می گیرد و آنها اسباب بازی هایش را برداشته، می برند.عکس العمل طفل اغلب در این موارد آن است که یا متحیر و مبهوت می شود و نمی داند که چه باید بکند و یا هر مرتبه نالان و گریان به دامان مادر خود پناه می برد.این بی عرضگی ناشی از بی تجربگی است.اگر طفل به طور منظم با اطفال دیگر بازی و تفریح کند، بدون شک خشونت و عصبانیت را خواهد آموخت و می تواند برای احقاق حقوق خود اقدام کند.مادر عاقل آن است که از طفل در چنین مواردی طرفداری زیاد و شدید ننماید و در بازی کودکان دخالت نکند و به طفل هم نگوید اسباب بازی هایش را بین خود و سایر کودکان قسمت نماید، بلکه باید به فرزندش با اشاره و کنایه یاد دهد که خودش باید برود و اسباب بازی هایش را پس بگیرد.
اگر یکی از اطفال غریبه مرتباً کودک شما را می آزارد و در او ترس ایجاد کرده است، باید برای مدت چند هفته او را از آن طفل جدا کرد، و اگر طفل سه یا چهار ساله مرتباً به وسیله ی اطفال دیگر به آسانی مورد اذیت و آزار قرار می گیرد باید با مشورت صاحب نظران وضعیت او را از نزدیک مورد بررسی و علی یابی قرار داد.

درمان کم رویی

چیزی که برای ما مسلم است این است که خجالت کشیدن و کم رویی امری است اکتسابی و عرض نه ارثی و ذاتی، ممکن است ضعف بنیه ی ما مربوط به توارث باشد، ولی کم رویی و خجالت کشیدن هرگز نمی تواند یک امر موروثی باشد.کم رویی را مثل سایر رفتارهای غیر عادی می شود تا اندازه ای درمان کرد.معالجه و درمان آن مخصوصاً موقعی که با زندگی و راحتی و خوش بختی کودک سرو کار دارد، فوری و ضروری است.ولی نبایستی تصور شود که تمام بچه های خجول در زندگی خوش بختی خود را از دست می دهند، خیر.
ما امروزه درباره ی زندگی اطفال اطلاعات زیادی در دست داریم، ما می دانیم که طفل هر کاری که می کند، هر طور که می اندیشد و هرچه را که می گوید مهم است، یعنی کلیه ی کارهای اطفال برای خود دلایلی داشته و معقولند.ما این مطالب را از چند راه مختلف فرا گرفته ایم.
من جمله:از طریق مطالعه ی دقیق بزرگان، ما می توانیم علت اعمال و رفتار بزرگان را در تاریخ دوران کودکی آنها جستجو کنیم.
موقعی که کسی بخواهد مشکلات خود را برای روان شناسی بازگو کند، فوراً به دوران گذشته ی خود مراجعه می کند.
ما می دانیم که هر فردی دید و نظریه ی خود را درباره اشیا و امور از دوران کودکی خود به دست می آورد.این امر در مورد افراد متعارف، کاملاً صادق است ولی عکس العمل های روانی در افراد مختلف متفاوت است.
ما در دوارن کودکی خود دایماً با مسائل جدید رو به رو می شویم و به حل آنها اقدام می کنیم.در این دوران ما مرتباً رو به تکامل می رویم، البته درصورتی که در راه ما مشکلی وجود نداشته باشد و دیگران نیز ما را تشویق کنند.
ولی اگر در راه ما، مانعی به وجود آید و یا دیگران ما را دل سرد کنند، قدم هایی که رو به تکامل است ناگهان متوقف می شود.
در این گونه موارد کسی که ناامید شده و در راه تکاملی خود به موانعی برخورد کرده است، از وجود خود متنفر می گردد و یا این که خود را مقصر می شمرد.
و یا این که می ترسد که حادثه ی ناگواری برای او اتفاق بیفتد و یا ...روی این اصل کسی که در راه تکامل است، به علت پیشامد این گونه عوامل عقب می نشیند و خود را از معرکه ی زندگی به کنار می کشد.
کودک ممکن است موقتاً بخواهد در نقطه ای امن و امان توقف کند؛ ولی به هر حال دیر یا زود مجبور است که این پله های تکامل را بپیماید و یا به عقب برگردد.ما این مراحل بحرانی را تعارض می نامیم.
کودک خود این مرحله را تعارض نمی شناسد، چون از وجود آن بی اطلاع است.طفل تنها چیزی که می داند این است که فقط ناراحت است و مسلماً خیلی دلش می خواهد که هر چه زودتر از شر این ناراحتی رها شود.حال موقعی است که او را به حال خود باقی بگذارند، کودک یا در حال کودکی باقی می ماند و یا این که اگر به تکامل گراییده است به حالت کودکی بر می گردد.
در مرحله ی تعارض یک عده از کودکان خجول می شوند، البته خجول شدن راه حل ساده ولی در دسترس است.تعارض، که احساس کم رویی و خجالت یکی از تجلیات آن است موقعی بروز می کند که طفل در مقابل کارهایی که پیش پای اوست احساس عجز کند.در بعضی از مواقع این نوع مقابله در روبه رو شدن با تعارض ها در طول زندگی هر شخص ادامه پیدا می کند.و شخص در مقابل مصایب زندگی عقب نشینی اختیار می کند.
عده ای با معالجات روانی در صددند که ریشه ی تعارض قدیمی را پیدا کرده و به مداوای آن بپردازند.مطالعاتی در روی کودکان و افراد بالغی که از لحاظ روانی مریض هستند به عمل آمده است.از برکت همین مطالعات امروزه معلوم گردیده است که انحرافات روانی کودکان چرا و چگونه بوجود می آید.
معالجه ی این گونه انحرافات روانی در دوران کودکی خیلی به سهولت انجام می گیرد تا در مراحل بعدی، ناراحتی های روانی از قبیل دل واپسی، ممکن است چون امراض جسمی به صورت مزمن درآید.
در این بخش تأکید ما روی مطالبی است که در دوران کودکی معمولاً و به طور متعارف عارض کودکان می شود.ما در فیزیولوژی از روی علایم مرض، به وجود مرض پی می بریم.درزندگی روانی افراد نیز می شود از روی ناراحتی های کودکان به مطالب فوق العاده زیادی در مورد ناراحتی های روانی پی برد.

به طور کلی درمان کم رویی عبارت است از:

1-به کودک جرأت و اعتماد بدهید، از معایبش صحبت نکنید و او را تشویق به روابط مشروع اجتماعی بکنید.
2-فرزندانتان را به هر گونه که هستند بپذیرید، پسر یا دختر.
3-به فرزندانتان احترام کنید و در میان جمع به ایشان ارج نهید.
4-آنها را از کودکی با جمع انس بدهید و رابطه ی معاشرتی شان را وسیع تر کنید.
5-تنها به داشتن یک فرزند قانع نباشید، تعداد فرزندان حداقل دو یا سه تا باشد.
6-فاصله ی سنی فرزندان اندک باشد نه بسیار تا امکان خوشی هایشان با همدیگر باشد.
7-از تبعیض در محبت و پذیرش خودداری کنید.
8-در میان جمع او را معرفی کرده و زمینه ای فراهم کنید که او خود را نشان دهد.
9-نقاط ضعف او را در جمع نگویید، گفته هایش را تکذیب نکنید، او را شرمنده نشان ندهید، ترسش را به رخ او نکشید.
10-انتقاد اشکال ندارد، ولی نه دایمی و نه در حضور جمع، قبل از انتقاد نقطه ی مثبتی از او ذکر کنید.
11-به سلامت جسم و روان او توجه کنید.
12-در کارهایش نظارت کنید نه مداخله.

اصلاح

بهترین راه:محبت، پذیرش و احترام، ارائه ی مدل و الگو، دادن آگاهی از زشتی عمل و آگاهی از عواقب آن، آگاهی از ارزش خود، دادن جرأت به او، واداشتن به معاشرت و آموزش زندگی با جمع، مسؤولیت دادن به او، تغییر محیط، تقویت اراده و اعتماد، و اینکه از معایبش صحبت نکنید.مهمترین راه، مأنوس کردن با خدا است.

شیوه های غیر مؤثر درمان

جبر و فشار، محروم کردن، تمسخر و تحقیر، ملامت و سرزنش، حمله و تنبیه، مقایسه و رقیب تراشی، انتقادات صریح، به رخ کشیدن عیوب او.
ریشه ی اصلی کم رویی در اضطراب است.
خداشناسی، خود شناسی، پذیرش مسؤولیت اجتماعی و نیل به کفایت های اقتصادی و سلامتی جسم و روان از اهم اهداف تعلیم و تربیت در این زمینه است(1).

خلاقیت

لازم است از اختلافات و تفاوت های طبیعی بشر استفاده شود و هر کس را مطابق استعدادهای درونی و ساختمان فطری اش پرورش دهند تا جامعه از تمام ذخایر خداداد که در نهاد آدمیان به ودیعه گذارده شده است استفاده نماید.
این حقیقت که تخیل و خلاقیت قدرت اساسی مغز بشر است، مدت هاست به وسیله ی بزرگ ترین متفکرین شناخته شده است و این صفت بارز، انسان را اشرف مخلوقات نموده است.می توان گفت در صورتی که کوشش خلاق بشر که غالباً کند، دردناک و مأیوس کننده بود، به کار نمی رفت انسان صرفاً موجودی بود که از مغز هسته ها، میوه ها، ریشه ی گیاهان و گوشت خام تغذیه می نمود.قدرت تخیل بود که انسان را قادر نمود تا با اختراع گیره، انگشت شست، با اختراع چکش، مشت، با اختراع اهرم، نیروی بازو و با اختراع کامپیوتر، بازدهی مغز خود را به مراتب قوی تر نماید. در دنیای پیچیده ی کنونی، افراد تیزهوش و خلاق و صاحبان اندیشه ی نو و تفکر واگرا به مثابه ی گران بهاترین سرمایه ها، از جایگاه بسیار والا و ارزشمندی برخوردار هستند.در این جا سعی می شود به طور اجمالی مسئله ی خلاقیت و تخیل مطرح گردد.در فرهنگ لغت،خلاقیت عبارت است از نشان دادن عمل یا رفتار و توانایی خلاق.به طور کلی خلاقه یعنی ارائه ی یک راه حل مناسب برای مسائل و مشکلات.خلاقیت عبارت است از قدرت ایجاد چیزی نو یا ابداع عقیده ای که قبلاً وجود نداشته است.
خلاقیت ترکیبی است ازقدرت ابتکار،انعطاف پذیری و حساسیت در برابر نظریاتی که یادگیرنده را قادر می سازد خارج از نتایج تفکرنامعقول به نتایج متفاوت و مولد بیندیشد که حاصل آن رضایت شخصی و احتمالاً خشنودی دیگران خواهد بود.متداول ترین برداشت از خلاقیت عبارت است از این که فرد، فکری نو و متفاوت ارائه دهد و چیزی تازه به وجود آورد.
خلاقیت مستلزم بهره گیری از نوعی خاص از جریان فکری است.چیزی که گیلفورد آن را تفکر واگرا نامید.منظور از تفکر همگرا یعنی تفکر صحیح، متناسب، استاندارد، قالبی و درست، و تفکر واگرا به تفکری گفته می شود که در قالب های متداول نمی گنجد و متفاوت با جریان های فکری موجود است.به عبارت دیگر، فرد خلاق تمایل دارد مسایل مختلف را به طرق متفاوتی حل کند، ولو اینکه ظاهراً یک راه حل بیشتر برای آن مسائل وجود نداشته باشد.
ضرورت اساسی خلاقیت، تخیل است.با بهره گیری از تخیل که نوعی تفکر آزاد است، دنیای بزرگ و پهناور در مقابل چشمان فرد گشوده می شود و او قادر می گردد آزادانه خیال پردازی کند.
خلاقیت شکلی از تخیل کنترل شده است که منجر به نوعی ابداع و نوآوری می شود.تخیل ابداعی و اختراعی که از یک جهت همان تفکر خلاق است ادامه ی فرایند بازی ها و تخیلات کودکانه است.خلاقیت به عنوان استعداد ذهنی با درجات مختلف بالقوه در نزد همه ی افراد بشر اعم از کوچک و بزرگ وجود دارد.

ویژگی های افراد خلاق

برخی از ویژگی های شناخته شده ی افراد خلاق را که شامل ابعاد شناختی و انگیزشی است، می توان بدین صورت نام برد:
1-از خلاقیت خود آگاه هستند.
2-دارای استقلال فکری هستند.
3-خطر پذیرند.
4-دارای انرژی زیادند.
5-پرهیجان هستند.
6-شوخ طبع هستند و علاقه به بازی های کودکانه دارند.
7-نیاز به اوقاتی برای تنها بودن دارند.
8-برخوردار از قدرت تخیل فوق العاده هستند.
9-کنجکاوی، برجسته ترین ویژگی کودکان خلاق است.
10-ابتکار و اصالت، کودکان خلاق در زندگی روزمره نوآوری بسیاری از خود نشان می دهد.
11-سلامت روانی، کودکان خلاق از بیان سلیس و روانی بهره مند هستند.
12-صراحت و قاطعیت، این افراد بدون شبهه و تکلف، استوار و صریح هستند.
13-هوشمندی، از نظر هوش کودکان خلاق بالاتر از سطح متوسط قرار دارند.در اینجا لازم به تذکر است که در رابطه با هوش و خلاقیت نباید فکر کرد بچه ای با هوش بسیار بالا، حتماً باید خلاق باشد، ممکن است این افراد اصلاً خلاق نباشد اما فوق العاده با استعداد باشد.ولی افراد خلاق باید هوشی بالاتر از متوسط داشته باشند (ظاهراً بهره هوشی در حدود 120).
14-پیرو نبودن، کودکان خلاق از نوعی استقلال رفتاری برخوردار هستند و کمتر تمایل به تقلید ساده دارند.
15-برخورداری از تفکر منطقی، در برخورد با مسائل و حل آنها از تفکری روشن و منطقی بهره مند هستند.
16-حساسیت به نوآوری ها، کارهای نو خیلی زود توجه آنها را به خود جلب می کند.
17-بلند اندیشی، از افکار فوق العاده متفاوت و متعالی برخوردار هستند.
18-دارای فکری مستقل بوده و به دیگران متکی نمی باشد و زیاد به غلط یا درست بودن کارشان از نظر دیگران اهمیت نمی دهند، و از این که مورد تمسخر دیگران واقع شوند ناراحت نمی شوند، بنابراین دارای استحکام شخصیت هستند.
19-شهامت ریسک کردن را دارند، بدون اینکه به درستی یا نادرستی آن فکر کنند.
20-رادیکال بودن (شخص رادیکال کسی است که محافظه کار نباشد).
21-دارای «ایگو»یا من قوی هستند (این افراد در مقابل مشکلات زود جا نمی زنند).
22-با خودشان صادق هستند (یعنی کمبودها و مشکلات خود را راحت تر می پذیرند).
23-از لحاظ عاطفی بهتر خود را می شناسند.
24-چاپلوس و دروغگو نیستند.
25-سعی نمی کنند دیگران را تحت تأثیر خود قرار دهند.
به عنوان مکمل لیست فوق، «تورنس»ویژگی های دیگری را برای شناسایی و درک افراد خلاق ارائه نموده است که لیست وی در زیر می آید:
-افرادی هستند که دایماً می پرسند «چه می شود اگر؟»
-روابط را در می یابند.
-مملو از ایده هستند.
-از تخیلی قوی برخوردار هستند و از تظاهر در نقش ها لذت می برند.
-دارای سیلان صحبت کردن و مکالمه هستند.
-دارای توانایی، پشتکار و پافشاری هستند و حاضر به تسلیم شدن نیستند.
-می سازند، بنا می کنند و باز هم می سازند.
-با چند ایده در آن واحد برخورد می کنند و کنار می آیند.
-از انجام کارهای ساده و روزمره خسته و آزرده می شوند.
-می توانند وقت خود را بدون انگیزه ی بیرونی پر کنند.
-ترجیح می دهند در لباس پوشیدن با دیگران متفاوت باشند.
-در انجام تکالیف از آنچه تکلیف شده فراتر می روند.
-با اشیاء معمولی آزمایش می کنند.می توانند آنها را به چیزی غیر از آنچه قرار بوده باشد تبدیل کنند.
-از صحبت درباره ی کشفیات یا اختراعات خود لذت می برند.
-راه هایی به غیر از روش های معمول می یابند.
-از این که انجام کار جدید را آزمایش می کنند باکی ندارند.
-در مشاهده تمام حواس خود را به کار می اندازند.
-از این که نسبت به دیگران متفاوت به نظر برسند ابایی ندارند.
این مجموع صفات (و صفات دیگری که ذکر نشد)لزومی ندارد که همگی در افراد خلاق جمع باشد، بلکه افراد خلاق ترکیبی از صفات را دارا هستند، به اضافه ی هوش بالاتر از نرمال.در خلاقیت نمی توان از اهمیت قوه ی خیال و تخیل غافل بود و آن را نادیده گرفت، تخیل است که انسان را قادر می سازد در دنیای کتاب ها، نمایشنامه ها، سفرها و ایده ها و آرزوها گم شود و به پیشرفت هایی نایل گردد.باید متذکر شد که میزان متناسبی از تخیل لازم است.

ویژگی های خلاقیت منفی

تاکنون شخصیت خلاق وجهه ی خوبی داشته است.ولی کودکان، نوجوانان و بزرگ سالان خلاق ممکن است بعضی عادات و اخلاق هایی داشته باشند که احتمال دارد یک سرپرست، پدر یا مادر، مربی و سایر دانش آموزان و دانشجویان و همکاران را ناراحت کند.
«تورنس و اسمیت»این ویژگی ها را چنین دسته بندی می کنند:
-بی تفاوت نسبت به سنن یا آداب و رسوم
-لجاجت
-مقاومت در برابر تحکم
-مجادلاتی که بقیه ی جمع ممکن است با آن موافق و هماهنگ نباشند.
-عدم مشارکت در فعالیت های کلاس
-عدم همکاری
-دمدمی مزاج
-بدبینی
-علاقه ی کم به جزئیات
-شلختگی و بی نظمی در مورد مسائلی که از نظر آنها مهم نیست
-گرایش به مورد سؤال قرار دادن قوانین، مقررات و به طور کلی اولیای امور
-خود محوری
-تند مزاجی
-پر توقع بودن
-عاطفی بودن زیاد
-خیلی منزوی
-از لحاظ جسمی یا فکری بیش از حد فعال
-فراموشی، حواس پرتی، بی نظمی فکری
-به پنجره ها چشم دوختن
-عدم شرکت در پیش آهنگی
در پایان لازم به ذکر است که بگوییم مطالعات مختلفی در مورد افراد خلاق به یک نتیجه منجر گردیده است.افراد خلاق ممکن است دنباله رو نبوده، وفق ناپذیر باشند، ولی ویژگی مشترک زیادی با یکدیگر دارند.از طرفی هم می گوییم:تمام خصوصیات ذکر شده در مورد همه ی افراد صدق نمی کند، واقعیت این است که اشکال بسیار زیادی از خلاقیت و افراد خلاق وجود دارد که نمی توان موضوع را به این سهولت تعمیم داد.
ادامه دارد...

پی نوشت ها :

1-با استفاده از:دخانیاتی، علی، آنچه باید درباره ی تربیت فرزندان خود بدانید -کلاس های دانش افزایی مادران، مدرسه ی نیکان، سال 1364-بیداف، استیو، راز داشتن فرزندانی شاد، ترجمه ی مهر انگیز طیبات -دکتر پورباقر، ایرج، عقده های روانی -میرزا بیگی، علی، نقش نیازهای روانی -مصفا، محمد جعفر، رفتارهای درونی ما -سینکلر، ادوارد، دنیای کوچک بزرگ من.

منبع: محمد زاده، راضیه،(1340)، مادر اگر این گونه می بود، تهران: چاپ اول، (1383).