بمبِ منفجر نشده‌ی دی اکسید کربن

این همه دی اکسید کربن جهان کجا می‌رود؟ دانشمندان سال‌ها به این معمای بوم‌شناختی (اکولوژیک) اندیشیده‌اند. انسان با سوزاندن سوخت‌های قسیلی، میلیاردها تُن کربن به صورت دی اکسید کربن در جو رها ساخته است. اگر همه‌ی این گاز در هوا می‌ماند دردسرهای فراوان به بار می‌آورد که از جمله‌ی آن‌ها حبس گرما و سرعت بخشیدن فراوان به روند گرم شدن سیاره است که قبلاً مسئولیتش را به دوش آن انداخته‌اند.
اما واقعیت این است که بخش عمده‌ای از این گاز به صورت مرموزی ناپدید شده است. لی کلینجر (از مرکز ملی پژوهش جو در کلرادوی امریکا) گفت: «وضع دی اکسید کربن، سخت نامتعادل است، و خیلی بیش از آن‌چه می‌توان حساب کرد رها می‌شود.» دانشمندان، کیفیت ناشناخته‌ای را که بیش‌ترین بخش ناپدید شدن را در بر می‌گیرد «نهانگاه» کربن می‌نامند که جستجوی آن چیزی بیش از کنجکاوی صرف است.
هم‌پای شکل گرفتن فشار بین‌المللی در جانب‌داری از برقراری محدودیت جهانی بر پراکندن دی اکسید کربن، از دانشمندان خواسته شده است مقادیر آینده‌ی این گاز را پیش‌بینی کنند. پیش‌بینی‌های قابل اعتماد اهمیتی حیاتی دارند، زیرا محدودیت‌های یاد شده به هزینه‌ی گزاف و نیروی انسانی زیادی نیاز خواهند داشت. دانشمندان می‌گویند تا نهانگاه کربن یافت نشود ، چنین دقتی امکان نخواهد داشت.
فرضیه‌ای که بیش‌تر هشدار دهنده است وجود انباری از مقداری فراوان از دی اکسید کربن در جایی از سیاره است که امکان دارد در پی روی‌دادِ محرکی ناگهان آزاد شود و خطرهای بالقوه سهمگینی را به دنبال داشته باشد. کریتس مور، تحلیل کننده‌ی محیط زیست، می‌گفت: «اگر نمی‌دانید آن سرِ طناب چیست نباید آن را بکشید.» او خاطر نشان ساخت که این‌گونه نیست که همه‌ی روی‌دادهای طبیعی تدریجی باشند، برای مثال آب که از نقطه‌ی بحرانی گذشت بخار می‌شود، یا بهمن، آرام نمی‌لغزد بلکه ناگهان همه چیز را به هم می‌ریزد، و برق، هوا را آنی می‌شکافد نه به تدریج.
یکی از جاهای رهایی ناگهایی دی اکسید کربن، اقیانوس است که سال‌ها کربن را در ژرفای خود حل کرده است. دیوید گلاور (از مؤسسه‌ی اقیانوس نگاری وودز هول امریکا) خاطرنشان کرد: «من میل ندارم هشدار دهنده باشم، ولی اگر اقیانوش شروع به گرم شدن کند ممکن است این کربن آلی حل شده تجزیه شود و مقدار فراوانی دی اکسید کربن رها سازد. وجود این امکان کاملاً مشخص است اما به پژوهش بیش‌تری نیاز دارد زیرا خوب شناخته نشده است.»
چنین فورانی فرضی، فاجعه‌ی جهانی دامنه‌داری را تداعی می‌کند که در مقیاسی بسیار کوچک‌تر در سال 1986 میلادی در دریاچه‌ی نیوس کامِرون رخ داد. در آن واقعه معلوم نشد پس از چه روی‌داد شدیدی، مانند احتمالاً فوران آتش‌فشان یا لغزش لایه‌ی زمین، یا زمین لرزه، دریاچه، دی اکسید کربنی را که در ته خود انبار کرده بود «بالا آورد»، گویی درِ شیشه‌ی نوشابه‌ی گازدارِ گرم شده‌ای را باز کرده باشند. ابر ناپیدایی از گاز، زمین را فراگرفت و هزار و هفت‌صد نفر را کشت. فوران مشابهی در سال 1984 در دریاچه‌ی مونون (در همان نزدیکی) سی و هفت نفر را کشت.
دانشمندان برآورد می‌کنند در دهه‌های گذشته انسان سالانه به طور متوسط در حدود پنج و نیم میلیارد تُن کربن با سوزاندن سوخت‌های فسیلی به جو فرستاده است، در حالی که اسباب‌های اندازه‌گیری تنها میانگین کمی بیش از سه میلیارد تُن در سال را ثبت کرده‌اند. پی‌یترتنس (از اداره‌ی ملی اقیانوس نگاری و جو امریکا) بیان داشت: «افزایش واقعی کربن را با دقت فراوان می‌دانیم. بنا براین دو و نیم میلیارد تن کربن هر سال جایی می‌رود اما نمی‌دانیم کجا.»
اقیانوس مدت هاست نهانگاه عمده فرض شده است. فیتوپلانکتون‌ها (پلانکتون‌های گیاهی یا گیاهان ریزِ آبی) با فوتوسنتز، دی اکسید کربن را مصرف می‌کنند. (پلانکتون موجود خاصی نیست بلکه مجموعه‌ای است از گیاهان و جانوران ریزِ شناور در آبِ سطحی، که برای مثال، پاره‌ای از جلبک‌ها و پاره‌ای از آمیب‌ها را در بر می‌گیرد. فیتوپلانکتون، پلانکتون گیاهی است، در برابرِ زوئوپلانکتون که پلانکتون جانوری است.) پس از مرگ، پوسته‌ی فیتوپلانکتون ته‌نشین می‌شود و مقدار کمی کربن را به خود به ته می‌برد.
اما بررسی‌هایی هم وجود دارند که نشان داده‌اند که اقیانوس‌ها نمی‌توانند میزان دی اکسید کربن ناپدید شده را توجیه کنند. تنس گفت: «اکنون به نظر می‌رسد که آن‌چه به اقیانوس‌ها می‌رود بسیار اندک است که بیش‌تر آن به سرزمین‌های معتدل نیم‌کُره‌ی شمالی می‌رود. ولی چنین نیست که ما به جای معینی پی برده باشیم. هنوز درست نمی‌دانیم کجا می‌رود.»
گیاهان خشکی نیز با فوتوسنتز، دی اکسید کربن را جذب می‌کنند. ولی دانشمندان می‌گویند مشکل می‌توان گیاهان به‌خصوص یا ناحیه‌هایی از سیاره را مشخص کرد که مقدار هنگفتی گاز را به خود بگیرند.
یکی از جاهای در مظان اتهام، مانداب‌های گندیده است. گنداب و جنگل‌های گندابی مقدار فراوانی دی اکسید کربن جذب می‌کنند. باران اسیدی رویش خزه و گیاهان گندابی را تحریک می‌کند. کلینجر گمان داشت که این رویش باید جذب کلی گاز را در بیش از نیم قرن گذشته افزوده باشد. او گفت: «زمین‌های گندابی، نیروهای بوم‌شناختی مؤثری هستند و تردیدی نیست در چرخه‌ی کربن نقشی عمده دارند.»
توضیح شکل: گیاهان ریز زنده به نام فیتوپلانکتون، دی اکسید کربن را جذب می‌کنند و ماهی‌ها پاره‌ای از این گیاهان را می‌خورند. دی اکسید کربن در اثر دم زدن و گندیدگی رها می‌شود تا دوباره به کار رود. فیتوپلانکنون‌های مرده‌ی دیگر به ته دریا می‌روند و کربن در آن‌جا حل می‌شود. پاره‌ای از این کربن دوباره بر اثر بادهای سخت و حرکت آب به هوا راه می‌یابد.