تاریخ نگاری خلیج فارس در روزگار ما

چکیده

با گسترش مطالعات و تحقیقات در زمینه ی خلیج فارس در ایران، حجم گسترده ای از متون در این حوزه شکل گرفت؛ اما تاکنون تحلیل و بررسی کاملی در مورد این آثار برای شناخت نیازها و ضرورت ها در زمینه ی تاریخ نگاری خلیج فارس صورت نگرفته است. بنابراین، با توجه به رشد آگاهی ایرانیان نسبت به اهمیت خلیج فارس و حفظ منافع ایران در این خطه تلاش شد در پژوهشی به بررسی«تاریخ نگاری خلیج فارس در قرن بیستم میلادی در ایران»پرداخته شود تا با اطلاع از میزان مطالعات صورت گرفته در طی قرن مذکور، نیازمندی ها و ضرورت های این زمینه روشن شود.
واژه های کلیدی: تاریخ نگاری، خلیج فارس، ‌مطالعات و تحقیقات، متون.

مقدمه

امروزه اهمیت خلیج فارس به عنوان یکی از مناطق استراتژیک جهان، بر کسی پوشیده نیست. این اهمیت اگرچه عمری هزاران ساله دارد، ولی از شناخت ایرانیان نسبت به آن، به دلیل عدم توجه لازم از سوی حکومت های ایرانی در چند قرن گذشته، مدت زمان زیادی نمی گذرد. به تدریج با افزایش توجه به این منطقه در جهت حفظ منافع ملّی و هم چنین با گسترش مطالعات و تحقیقات در پی عواملی چون، تلاش بیگانگان برای توسعه ی نفوذ و قدرت در منطقه ی خلیج فارس، کشف ذخایر عظیم نفتی، افزایش تعداد دانشگاه ها و دانشگاهیان و ایجاد رشته ی تخصصی مطالعات خلیج فارس، متون تخصصی تر و دقیق تری در این زمینه به وجود آمدند که در تاریخ نگاری این منطقه اهمیت ویژه ای دارند. این پژوهش در پی یافتن پاسخ برای چنین پرسش هایی است: رشد تاریخ نگاری خلیج فارس در طی قرن بیستم میلادی در ایران چگونه بوده است؟ و این متون بیش تر در چه زمینه هایی تألیف شده اند؟

تاریخ نگاری خلیج فارس

در پژوهشی در زمینه ی تاریخ نگاری خلیج فارس، حدود 950 اثر ایرانی شامل کتاب، مقاله و پایان نامه، در سه دوره ی؛ اواخر قاجار و پهلوی اول، پهلوی دوم، و جمهوری اسلامی، دسته بندی شد و به لحاظ محتوایی مورد بررسی قرار گرفت. حجم گسترده ی آثار و تألیفات سبب شد تا برای سهولت کار تحلیل و بررسی تاریخ نگاری خلیج فارس، ‌این متون به چهار دسته ی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی تقسیم شود و مهم ترین موضوعات در هر زمینه مشخص گردد. به عنوان مثال، در زمینه ی سیاسی مباحثی چون تاریخ سیاسی و جغرافیای سیاسی خلیج فارس، مسأله ی جزایر سه گانه، بحرین، اختلافات ارضی و مرزی، امنیت و بیگانگان در خلیج فارس؛ در زمینه ی اقتصادی؛ تاریخ اقتصادی خلیج فارس(کشاورزی و دامداری، تجارت و بازرگانی، صید ماهی و میگو، نفت و گاز و. . . )، فعالیت تجاری بیگانگان در این منطقه، و روابط اقتصادی کشورهای حوزه ی خلیج فارس؛ در زمینه ی اجتماعی، مهاجرت، جمعیت، دین و مذهب، آداب و رسوم، ویژگی های قومی، بهداشت و درمان؛ و در زمینه ی نظامی، جنگ های جهانی و خلیج فارس، جنگ های رخ داده در منطقه ی خلیج فارس و موقعیت نظامی مناطق مختلف آن، موردتوجه و بررسی قرار گرفتند.
ذکر این نکته ضروری است که برخی از متون تمام جنبه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی یا تعدادی از آن ها را به طور هم زمان مورد بررسی قرار داده اند که این امر سبب شده تا شمار موضوعات به بیش از تعداد اصلی متون برسد. تاریخ نگاری مدرن خلیج فارس و انجام تحقیقات و مطالعات جدید در این زمینه، به اواخر دوران قاجار باز می گردد. بنیان گذار این شیوه محمدعلی خان کبابی ملقّب به سدیدالسلطنه بود. وی با خلق آثار ارزشمند و کم نظیر در زمینه ی خلیج فارس، باب خلیج فارس نویسی را گشود. پس از آن، هرچند در ابتدا تعداد منابع چندان چشمگیر نبود، اما نشان از تبدیل خلیج فارس و مسائل مربوط به آن به یک دغدغه ی ملی داشت. از عوامل این امر می توان به حضور استعمارگران در خلیج فارس، حفظ و حراست از منافع ملّی و مسأله ی جدایی بحرین از ایران، اشاره نمود. از دهه ی 1330شمسی به بعد، علاوه بر عوامل مذکور عواملی چون کشف ذخایر عظیم نفتی در مناطق مختلف، افزایش تعداد دانشگاه ها و دانشگاهیان، و شناخت بیش تر امکانات اقتصادی خلیج فارس سبب شد تا تعداد تحقیقات و مطالعات در زمینه ی خلیج فارس به شکل قابل توجهی افزایش یابد. البته این مسأله در طی این سال ها با فراز و فرودهایی همراه بود. از سال های دهه ی شصت تألیفات رو به افزایش نهاد تا جایی که از این زمان، نگارش در حوزه ی خلیج فارس به امری رایج و معمول تبدیل شد. می توان گفت، بیش از نیمی از آثار مورد بررسی در این پژوهش مربوط به سه دهه ی اخیر قرن حاضر هستند.
جدول زیر، تعداد متون فارسی زبانی را که در دهه های پایانی قرن گذشته و در طی قرن حاضر به رشته ی نگارش درآمده اند، نشان می دهد:

مجموع متون	80-91	70-80	57-70	50-57	40-50	30-40	20-30	اواخر قاجار و پهلوی اول
189	65	40	35	14	18	6	3	8	کتاب
573	402	82	67	-	22	-	-	-	مقاله
184	105	36	12	17	5	6	1	2	پایان نامه
946	572	158	114	31	45	12	4	10	مجموع متون

بر اساس نتایج به دست آمده از بررسی های صورت گرفته، اغلب متون تاریخی خلیج فارس در ایران، به دلیل اهمیت استراتژیک و جهانی این منطقه، تاریخ سیاسی و اقتصادی آن را بیش از مباحث اجتماعی، فرهنگی و موضوعاتی چون جغرافیای تاریخی خلیج فارس مورد بررسی قرار داده اند. این مسأله باعث شده تا بسیاری از زوایای زندگی اجتماعی و مسائل نظامی در منطقه ی خلیج فارس مورد غفلت قرار گیرد. در زمینه ی بررسی تاریخ اجتماعی و فرهنگی خلیج فارس، تحقیقات و مطالعات صورت گرفته برای شناخت همه جانبه، صحیح و دقیق این حوزه کافی به نظر نمی رسد و کارهای تحقیقی گسترده تری را می طلبد. برای نمونه بر اساس بررسی های انجام شده در زمینه ی تاریخ اجتماعی و فرهنگی، مباحثی مانند مهاجرت، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، ویژگی های قومی و خدمات فرهنگی، ارقام ناچیزی را به خود اختصاص می دهند. توجه به اهمیت این مسائل و بررسی همه جانبه ی آن ها، امکان ارائه راهکارهای بهبود اوضاع این مناطق را برای استفاده ی سیاستمداران کشوری و محلی فراهم می آورد.
البته باید توجه داشت که در همان حیطه ی تاریخ سیاسی و اقتصادی خلیج فارس نیز برخی مسائل با وجود اهمیت و تأثیرگذاری با کم توجهی مواجه هستند و اگر هم به آن ها پرداخته شده باشد، بیش تر به تکرار مکررات پرداخته اند؛ با توجه به وجود اسناد و مدارک در این زمینه ها، این موضوعات از زوایای گوناگون قابل بحث و بررسی هستند. حضور بیگانگان در خلیج فارس و اقدامات استعمارجویانه ی آنان، جدایی بحرین از ایران، مسأله ی جزایر سه گانه ی ایرانی و ادعای کشور امارات متحده ی عربی بر این جزایر، از جمله مسائل مهمی هستند که می توان به آن ها اشاره کرد.
جدول زیر، در یک نمای کلی تعداد موضوعات بررسی شده در متون خلیج فارس در طی قرن بیستم میلادی را نشان می دهد:

نظامی	اجتماعی	اقتصادی	سیاسی	موضوعات
85	164	250	660	تعداد

از آن جا که کار پژوهش«تاریخ نگاری خلیج فارس در ایران» برای اولین بار انجام گرفت، به بخشی از آثار و تولیدات در این زمینه پرداخته شد؛ برای تکمیل کار لازم است تا منابع بررسی نشده نیز از این حوزه دور نمانند. هم چنین باید گفت که، در کار تاریخ نگاری صحیح و علمی خلیج فارس، «تاریخ نگاری موضوعی» جایگاه برجسته ای دارد. تاریخ نگاری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خلیج فارس، به بررسی موشکافانه تر و دقیق تر این مباحث، برای یافتن راهکارهای مناسب در جهت شناخت نیازها و ضرورت ها و هم چنین حراست و حمایت از منافع ملی در این منطقه می پردازد تا کم و کاستی های موجود در این زمینه ها را نمایان سازد. بنابراین توجه به این مسأله در حیطه ی مطالعات خلیج فارس ضروری به نظر می رسد.
از آن جا که خلیج فارس یکی از مهم ترین آبراهه های جهان به شمار می رود، از دیرباز سهم بزرگی در تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی مشرق زمین داشته است. نام خلیج فارس از گذشته های دور در آثار مکتوب به چشم می خورد که اهمیت و تأثیرگذاری آن را نشان می دهد. با ورود اروپاییان به منطقه ی خلیج فارس، به تدریج آثاری توسط خارجیان در این زمینه به نگارش درآمد که از نظر تاریخی ارزش ویژه ای در تحقیقات مربوط به خلیج فارس پیدا کرده اند. نگارش این گونه متون تا زمان ما ادامه یافته و بنابراین می توان به «تاریخ نگاری متون غیرایرانی در زمینه ی خلیج فارس» نیز پرداخت. تحقیق و تفحص در این آثار، علاوه بر این که سیاست کشورهایی را نشان می دهد که خلیج فارس نویسان غیرایرانی بر اساس آن دست به قلم می شوند، مباحثی را مطرح می کند که خواسته یا ناخواسته تداوم حاکمیت تاریخی ایران بر منطقه ی خلیج فارس را ثابت می کند. بنابراین برخی از این آثار، با نکته سنجی و نکته بینی خلیج فارس نویسان ایرانی در بررسی مسائل، می توانند به عنوان مکمل متون فارسی زبان مورد استفاده قرار گیرد. هم چنین با پرداختن به این آثار می توان به مهم ترین موضوعات بررسی شده و علل عوامل آن نیز دست پیدا کرد.

نتیجه

برای تاریخ نگاری مدرن خلیج فارس عمری بیش از صد سال نمی توان در نظر گرفت، چرا که آگاهی ایرانیان نسبت به اهمیت خلیج فارس و منافع آن برای کشور ایران بسیار دیر شکل گرفت. اما با پیدایش این شناخت، به تدریج آثار و تألیفاتی در قالب کتاب، مقاله و پایان نامه به وجود آمد که در بررسی تاریخ نگاری خلیج فارس جایگاه ویژه ای یافته اند. با انجام پژوهش در خصوص متون خلیج فارس، این نتایج به دست آمد: رشد چشمگیر این متون در دو دهه ی آخر قرن بیستم و دهه ی اول قرن بیست و یکم در ایران، نیاز به مطالعات و تحقیقات بیش تر در حوزه ی مسائل اجتماعی و نظامی منطقه ی خلیج فارس در جهت رفع کمبودهای شناختی، و موضوع یابی برای بررسی های صحیح و دقیق در تمامی زمینه ها. از آن جا که تحلیل متون خلیج فارس به این شیوه برای اولین بار صورت گرفته است، خود این موضوع امکان تحقیق و بررسی بیش تر را از جنبه های گوناگون فراهم می کند.
. انگلیسیان در ایران، پیشین، ص 94.
27. گزارش ویلاک به کایینگ، مارس 1823 به نقل از عیسوی، همان.
28. رایت، همان: 94.
29. بروگش، هینریش(1367) . سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه ی مهندس کردبچه، تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات، ج1، ص 344. راه ترابوزان- ارزالروم- تبریز با قرارداد ادرنه امکانات تجاری انگلیس را افزایش داد، زیرا این راه به انگلیسی ها امکان می داد بتوانند در گرجستان، ارمنستان و آذربایجان نیز با روس ها رقابت کنند و حبل المتین (شماره ی 38، سال هشتم، ص 21) نیز آورده است که حتی بازارهای دورافتاده ای مانند سیستان نیز توسط کالاهای تجّار انگلیسی انباشته شده است.
30. در زمان محمدشاه با تیره شدن روابط ایران و انگلیس، کالاهای انگلیسی تحریم شد ولی سودی نداشت. نامه ی الیس به پالمرستون 1836 آورده است، شاه(محمدشاه) به همه چیز مشتبث می شود تا از مصرف تولیدات اروپایی جلوگیری کند و تولید ایران را مورد تشویق قرار دهد( به نقل از عیسوی، همان:‌118) .
31. بروگش، همان: 2/ 727.
منبع مقاله: نشریه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 179