استفاده‌ی بهینه از مواد زائد

در نمایشگاه بین‌المللی اتوموبیل سال 1991 میلادی که در شهر فرانکفورت آلمان برگزار شد دو شرکت مهم اتوموبیل‌سازی آلمان، یعنی فولکس واگن و اُپل، تصمیم خود را مبنی بر جمع‌آوری حدود دو میلیون اتوموبیل قدیمی طی یک سال، به منظور به‌کارگیری مجدد مواد خام ارزشمند آن‌ها اعلام کردند. این مطلب عین واقعیت بود نه گزافه‌گویی و ژست تبلیغاتی. بازگردانی مواد، جای خود را هرچه بیش‌تر در جامعه‌ی آلمان باز کرده و مرسوم شده است. بازگردانی مواد در حقیقت تلاشی برای بازیابی مقادیر قابل توجهی ماده‌ی خام از زباله و فضولات و بازگرداندن آن‌ها به چرخه‌ی تولید است. اگرچه آلمان یکی از موفق‌ترین کشورهای صنعتی جهان شناخته شده است اما این کشور در رأس کشورهای تولید کننده‌ی زباله قرار دارد. طبق آمارهای موجود، مردم آلمان سالانه تقریباً دویست و پنجاه میلیون تن زباله و مواد زاید صنعتی تولید می‌کنند که باید در محل‌های خاصی تلنبار شوند و بازیابی یا سوزانده شوند. اما با این همه، میزان تولید زباله رو به افزایش است. افراد بدبین اکنون اضمحلال جامعه‌ی بریزوبپاش آلمان را که انبوهی از زباله آن را فرا گرفته است، به سبب خفگی تدریجی در میان سیلی از مواد زاید که توسط مردم این کشور به راه افتاده است، پیش‌بینی می‌کنند. اما تحول مهمی درحال شکل‌گیری است و بسیاری از مردم آلمان کم‌کم متوجه می‌شوند که همه‌ی آن‌ها مشترکاً مسئول ایجاد محیطی هستند که دیگر قابل زیست و بهره‌برداری نیست. آن‌ها بدون آینده‌نگری، این محیط را آلوده ساخته‌اند. امروزه با باری تحقیقات و تکنولوژی مدرن، منتهای کوشش برای غلبه بر این معضل به عمل می‌آید.
توضیح تصویر: در آلمان از هر دو ظرف شیشه‌ای، یکی از مواد اولیه‌ی حاصل از شیشه‌های زایدِ بازیافت شده درست می‌شود.
شرط اصلی برای غلبه بر معضل آلودگی محیط زیست، پیروی از عقل سلیم است. دولت آلمان گوشزد می‌کند که نیازمند تجدید نظر کلی در هر دو بخش تولید صنعتی و مصرف است. در جریان طرح‌ریزی تولید یک فراورده نه تنها باید دفع یا بازگردانی مواد خام از مواد زاید را که در خلال مرحله‌ی تولید ایجاد شده است مورد توجه قرار داد، بلکه باید محصول نهایی استفاده شده را نیز به منظور ایجاد چرخه‌ی بسته‌ی مواد مورد بررسی قرار داد.
پسمانده‌ها یا زباله‌ی قابل استفاده را می‌توان و لازم است جمع‌آوری و بازگردان کرد، حتی اگر تلاشی که بدین منظور صورت می‌گیرد در ابتدا چندان ارزشمند تلقی نشود و نتیجه‌ی رضایت‌بخشی نداشته باشد. در سالیان گذشته وزارت تحقیقات و تکنولوژی آلمان مبالغ هنگفتی را بر روی صدها پروژه‌ی بازگردانی مواد خام در بخش خصوصی سرمایه‌گذاری کرد، و بخش خصوصی نیز به سهم خود به همان میزان بر روی پروژه‌های فوق سرمایه‌گذاری نمود. این تنها بخشی از برنامه‌ی تحقیقات زیست محیطی و تکنولوژی آن بود که هدف آن توجه به ترتیب اولویت‌های مدون در قانون مربوط به مواد زاید است که در اواخر قرن گذشته به تصویب رسید: جلوگیری از تولید مواد زاید و زباله پیش از بازگردانی، و بازگردانی پیش از دورریزی.
این مطلب که برنامه‌ی فوق تا چه حدود مورد توجه قرار گرفته، توسط فهرست بلند بالایی که آژانس محیط زیست آلمان تهیه کرد مشخص می‌شود. این فهرست از تمامی شوراهای محلی که از مدت‌ها پیش فعالیت خود را در زمینه‌ی تبدیل زایدات زیستی به کود شروع کرده‌اند نام برده است. این نوع فعالیت در جاهایی از شهر آخن گرفته تا روستای کوچک تسورندینگ اجرا می‌شد و نشان داد که جمع‌آوری جداگانه‌ی مواد زاید آلی ناشی از تهیه‌ی مواد غذایی در آشپزخانه و فعالیت‌های کشاورزی هم‌چون پسمانده‌های غذایی، تفاله‌ی قهوه، و گل‌های خشکیده، کاملاً امکان‌پذیر است و اقشار مردم به انجام چنین کاری رغبت بسیار دارند. نتیجه‌ی معرفی و اجرای چنین طرح و برنامه‌ای بدین معناست که چهل درصد از فضولات خانگی موجود (مجموعاً در حدود هشت‌صد هزار تن) را دیگر نباید در تل زباله انباشت و به جای این کار می‌توان آن‌ها را به گیاخاک تبدیل کرد.
مسأله‌ی ‌دیگر مقادیر انبوه شیشه، کاغذ و مقواست که می‌توان مواد خام آن‌ها را طی فرایندی باصرفه بازیافت کرد. می‌دانیم که نیاز مبرمی به بسته‌بندی (کاغذ برای بسته‌بندی محصولات) وجود دارد و بازیابی کاغذ روزنامه‌ها و مجلات نیز نسبت به شیشه راحت‌تر به نظر می‌رسد. اکنون تقریباً از هر دو ظرف شیشه‌ای که در آلمان تولید می‌شود، یکی از مواد بازگردان شده ساخته می‌شود.
بدیهی است که می‌توان در هنگام خرید کالا نیز از تولید مواد زاید اجتناب کرد. مثلاً می‌توان از خرید مواد غذایی و سایر کالاها در ظرف‌های یک بار مصرف خودداری کرد. درواقع امروزه وقتی مردم آلمان به فروشگاه‌ها می‌روند به این موضوع بیش‌تر توجه دارند.
تکنیک‌های ویژه‌ی بازگردانی مواد اولیه در مورد تلویزیون، کامپیوتر، خوراک‌پز برقی، و یخچال بسیار پیچیده‌تر از تکنیک‌های بازگردانی‌ای است که در مورد شیشه و کاغذ به کار می‌رود. اغلب این کالاها حاوی مواد مرکب (ترکیبات شیمیایی) هستند که تجزیه و جدا کرد آن‌ها مشکل است و در عین حال مواد شیمیایی خطرناکی چون کلروفلوروکربن (CFC) دارند. بنابراین چون این دسته از مواد را اصطلاحاً مواد زاید ویژه تلقی می‌کنند باید آن‌ها را تحت فرایندهای خاصی قرار داد و به اجزای ساده تجزیه کرد، و سپس در محل‌های خاص تلنبار نمود. اما فرصت‌هایی نیز برای صدور کارخانه‌های قابل اطمینان و کارا در بازگردانی مواد زاید در اختیار طراحان و تولید کنندگان قرار گرفته است. این فرصت برای کارخانه‌هایی که بتوانند مواد پلاستیکی را بازگردانی کنند بسیار مغتنم است.
وقتی در سال سه هزار میلادی باستان شناسان برای یافتن آثار و بقایای تمدن عصر ما دست به حفاری بزنند، بدون شک با یافته‌های ساخته شده از پلاستیک برخورد خواهند کرد که کاملاً سالم و دست نخورده باقی مانده‌اند. صنایع شیمیایی آلمان همگام با تلاش برای حفاظت از محیط زیست و بازگردانی مواد زاید، به منظور کاهش میزان رو به افزایش مواد زاید در ابداع مواد اولیه‌ی جدید و کارآمد کوشیده است.
توضیح تصویر: زرورق ویژه‌ی ساخته شده از نشاسته، به عنوان جایگزینی برای مواد پلاستیکی مرسوم ابداع شده است. این نوع زرورق به هیچ وجه آلوده کننده نیست و به راحتی می‌توان دورریز آن را به کود تبدیل کرد.
در تحلیل نهایی مشخص می‌شود که مواد زاید غیر قابل استفاده را می‌توان به جای تلنبار کردن سوزانید. از این روش دفع مواد زاید می‌توان برای تولید برق و گرما استفاده کرد. هم اکنون نزدیک به یک سوم از مواد زاید در بیش از پنجاه کارخانه‌ی زباله سوزی سوزانده می‌شوند و از بین می‌روند. با وجود این، هزینه‌های جاری چنین عملیاتی بسیار بالاست و هزینه ی احداث کارخانه‌ی مدرن زباله سوزی که بتواند مواد زاید و پسماندها را کاملاً از بین ببرد به میلیون‌ها یورو می‌رسد. از طرف دیگر ارزش گرمایی مواد پلاستیکی از نفت یا زغال سنگ بیش‌تر است و تکنولوژی جدید می‌تواند تأسیسات زباله سوزی را از لحاظ اقتصادی با صرفه کند. به عنوان مثال، شهر بن در آلمان مواد زاید و زباله‌ی خود را با چنین فرایندی از بین می‌برد و به همین سبب نیز در دفع اصولی مواد زاید به عنوان پیش‌گام شناخته شده است. احداث تأسیسات آزمایشی برای زباله سوزی، جلوگیری از نشر مواد آلوده کننده، پردازش پسمانده‌ها، و تصفیه‌ی آب آلوده در مرکز تحقیقات هسته‌ای کارلروهه (در آلمان) می‌تواند از عهده‌ی حل مسأله‌ی نشر ماده‌ی زیان‌بخش کلروفلوئوروکربن که نابود کننده‌ی لایه‌ی اُزُن جو زمین است برآید. در گذشته هنگامی که عایق‌های یخچال‌های کهنه را می‌سوزاندند، این ماده آزاد و وارد جو زمین می‌شد.
این تحول مهم در جامعه‌ی مصرف‌گرای مدرن از سوی تمام احزاب و گروه‌های مردمی آلمان حمایت می‌شود. هر آلمانی اکنون به خوبی درک می‌کند که وفور نعمت و پیش‌رفت را نمی‌توان با از دست دادن محیط زیست طبیعی خود به دست آورد. با این حال هنوز هر یک از ساکنان آلمان نسبت به اوایل دهه‌ی 1950 دو برابر یا بیش‌تر مواد زاید تولید می‌کند. اکنون چشم‌اندازهای نویدبخشی وجود دارد مبنی بر این که در آینده‌ی نه چندان دور راه حل‌هایی برای کاهش زایدات، با گردش مواد خام به منزله‌ی آخرین امید دفع مواد زاید پیدا خواهد شد.