نویسنده: اسماعیل شفیعی سروستانی
«ایران» به معنی سرزمین قوم آریاست. آریاییان اقوام سفیدپوستی بودند که حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح (علیه السلام) از سرزمین اصلی خود به «آسیای مرکزی» مهاجرت کردند و طیّ هزار و پانصد سال، اندک اندک از آنجا به سوی غرب و جنوب گسترش یافتند. دسته ای از آنان در درّه «رود سِند» و بخشی در «هندوستان» جای گرفتند و گروهی دیگر با گذشتن از «کوه های قفقاز» راه خود را تا «اروپا» ادامه دادند. در این میان، طوایفی از آریاییان نیز از گذرگاه هایی در دو سوی «دریای خزر» به سرزمین های جنوبی راه جستند و در پهنه ایران سکونت گزیدند.
پیش از آریاییان در نواحی غرب و جنوب غرب ایرانِ کنونی، مردمی متمدن می زیستند که برخی آثار باستانی از ایشان به دست آمده است؛ اما مهاجران آریایی توانستند تمدّن و فرهنگ بومیان را جذب کنند و به قدرتی بزرگ و یک پارچه تبدیل شوند. از آن پس جایگاه آریاییان، ایران خوانده شد.
نام ایران در دوره های مختلف تاریخ اندک تغییرهایی کرده است. ساسانیان به آن، «ایرانشهر» می گفتند. اروپاییان نیز به تقلید از نوشته های یونانی که بیشتر مربوط به زمان هخامنشیان است، ایران را پرس (1) یا پرشیا (2) می نامیدند که نام بخشی از ایران، یعنی «فارس» است؛ اما از سال 1935م. به درخواست دولت وقت، نام کشور، در نوشته ها، مکاتبات و اسناد بین المللی همه جا ایران ذکر شده است.
1- فلات ایران
فلات (نَجد) «ایران» بزرگ، سرزمین وسیعی به مساحت حدود دو میلیون و ششصد هزار کیلومتر مرّبع در «آسیای جنوب غربی» است. این فلات بین رودهای «جیحون» (آمودریا) در شمال شرقی، «کورا»در شمال غربی، «سِند» در جنوب شرقی و «دجله» در جنوب غربی قرار دارد. «فلات پامیر» در مشرق، «فلات ارمنستان» و «آسیای صغیر» (ترکیه) و «دشت بین النهرین» (سرزمین میان دو رود دجله و فُرات) در مغرب، کوه های «قفقاز» و «دریای خزر» و «جلگه فرارود» یا «ماوراءالنهر» (سرزمین های میان رود جیحون و سیحون یا سیر دریا) در شمال و شمال شرق و «خلیج فارس» و «دریای عُمّان» در جنوب، محدوده طبیعی فلات ایران را مشخّص می کند. ایرانِ امروز با مساحتی نزدیک به یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربّع، بخشی از این فلات است.سرتاسر شمال فلات ایران را رشته «کوه های البرز» فراگرفته است که از «آرارات» در کوه های قفقاز در غرب ایران، تا «هندوکُش» در شمال «افغانستان» و از آنجا تا «هندوستان» ادامه دارد.
2- موقعیّت و وسعت
سرزمین ایران با مساحتی حدود یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربّع در نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی در قاره آسیا، بین مدارهای 25/3 و 39/47 شمالی و 44/5 تا 63/18 شرقی از نصف النّهار «گرینویچ»، واقع شده است. جنوبی ترین نقطه ایران «بندر گَواتِر» در کرانه شمالی «دریای عُمّان» و شمالی ترین نقطه آن دامنه «کوه های آرارات» است. در شرقی ترین نقطه ایران «کوهَک» در مرز«پاکستان» و در غربی ترین آن «بازرگان» در مرز «ترکیه» قرار دارد. ایران در مقایسه با کشورهایی مانند: «روسیه»، «ایالات متّحده آمریکا»، «برزیل»، «کانادا»، «استرالیا» و «هندوستان» سرزمینی کوچک است؛ امّا در برابر کشورهای «اروپای غربی» و شرقی و کناره شرقی «مدیترانه»، کشوری بزرگ به شمار می رود.«ایران» در منطقه «خاورمیانه» واقع شده است. این منطقه در جهان امروز دارای اهمیّت سیاسی، نظامی و اقتصادی خاصّی است؛ زیرا نه تنها میان سه قارّه «آسیا»، «اروپا» و «آفریقا» قرار دارد؛ بلکه بزرگ ترین دارنده و تولیدکننده نفت در جهان است. راه های عمده آبی این منطقه عبارتند از: «دریای سرخ» (بحر اَحْمَر) که دریای مدیترانه را به «اقیانوس هند» مربوط می کند، «تنگه هرمز»، میان «خلیج فارس» و دریای عُمّان، که از آن راه، نفتکش های بزرگ، نفت منطقه را به «ژاپن»، اروپای غربی، «آمریکا» و بسیاری کشورهای دیگر می برند.
در میان کشورهای خاورمیانه، ایران به سبب موقعیّت جغرافیایی، جمعیّت، معادن و منابع طبیعی خود، اهمیّت ویژه ای داشته و نیز، به عنوان راهی برای دست یابی به آب های گرم و راه های بازرگانی، سالیان درازی آماج تهاجم روسیه تزاری و «اتّحاد جماهیر شوروی» سابق بوده است.
3- مرزها
ایران به سبب موقعیّت جغرافیایی خود، در گذشته غالباً آماج تاخت و تاز همسایه های خویش بوده است. در این برخوردها ایران گاه بر اقوام مهاجم پیروز شده و وسعت یافته و گاه مغلوب آنها شده و پاره پاره گردیده است. نخستین فرمانروایی یکپارچه در تاریخ ایران، پادشاهی مادهاست که شامل: «همدان»، «آذربایجان»، «کردستان» و «کرمانشاه» فعلی بود. در زمان پادشاهی هووَخشَتَرَه (سده ششم پیش از میلاد) مرزهای ماد تا «رودخانه هالیس» (قِزِل ایرماق) گسترش یافت و از مشرق به «باختر» (بَلْخ) و «جیحون» رسید.هخامنشیان، وسیع ترین شاهنشاهی و گسترده ترین مرزهای تاریخی ایران را پدید آوردند. قلمرو ایشان بخش بزرگی از سرزمین های متمدّن آن زمان را در برمی گرفت. فرمانروایی هخامنشیان از «اقیانوس هند» تا «دریای اِژِه» و از شمال «رودخانه سِیحون» تا «مصر» در «آفریقا» گسترش داشت. با حمله اسکندر، در 334 سال پیش از میلاد، مصر از خاک «ایران» جدا شد؛ اما با تشکیل دولت اشکانیان دگر بار ایران قدرت و وسعت گذشته را باز یافت. حدود قلمرو اشکانیان را نمی توان با دقت مشخّص کرد؛ زیرا جنگ های پی در پی موجب تغییر همیشگی مرزها بود. با این همه، در دوران عظمت اشکانیان ایران در شمال به رود سِیحون و «دریای خزر» تا «کوه های قفقاز»، از مشرق به «کوه های هندوکُش» و حدود «پَنجاب» و از جنوب به «دریای عُمّان» و «خلیج فارس» محدود می شده است. مرز غربی اشکانیان به سبب جنگ های دائمی با امپراتوری «روم» پیوسته در تغییر بود؛ امّا کم و بیش تا آن سوی «رود فرات» کشیده می شد.
ساسانیان اغلب با امپراتوری روم در نبرد بودند و پیوسته مناطقی در شمال غرب کشور بین آنها دست به دست می گردید. حدود قطعی مرزها در عصر ساسانی شامل تمام «ماوراءالنهر» تا شمال شرقی باختر (بَلخ) و «سیستان» و «افغانستان» امروز بود. «کوه های سلیمان» و هندوکُش در این زمان مرز ایران به شمار می رفت. در جنوب، خلیج فارس و دریای عُمّان قرار داشت. در شمال، «ارمنستان» و «حیره» جزو ایران بود و تمام «قفقاز» و «گرجستان» و «اَران» در درون مرزهای شاهنشاهی قرار داشت.
اسناد و مدارک به دست آمده، نشان می دهد که قلمرو ایران، در زمان ساسانیان، در بعضی نواحی هندوستان، یعنی درّه «رود سِند» و پَنجاب، تا دروازه «دِهلی» و تا حوالی «بَمبَئی» نیز گسترش داشته است. در زمان شاپور دوم به علت هجوم اقوام بیابانگرد شمالی مانند هون ها این سرزمین ها از تصرّف ایران خارج گردید؛ اما بار دیگر خسرو انوشیروان با سرکوب این اقوام توانست وسعت «ایران» را به حدّ پیشین برساند.
با حمله اعرابِ مسلمان و سقوط شاهنشاهی ساسانیان و تشکیل خلافت، ایران دیگر از خود حکومت مستقلّی نداشت تا آنکه از آغاز قرن سوم هجری (نهم میلادی) به تدریج خلافت بنی عبّاس ضعیف شد و حکومت های ایرانی با اعلام مرزهای مستقلّ سیاسی در ایران پا گرفتند.
4- مرزهای کنونی
امروزه «ایران» در شمال با کشورهای «ارمنستان»، «آذربایجان» (اَران سابق) و «ترکمنستان»، که در گذشته از جمهوری های «اتّحاد جماهیر شوروی» سابق بودند، هم مرز است. بخشی از مرز شمالی ایران را «دریای خزر» و «رودخانه ارس» تشکیل می دهد. بخشی از این مرز که در مشرق دریای خزر قرار گرفته تا نقطه مرزی مشترک میان ایران و «افغانستان» و «ترکمنستان» ادامه می یابد. مرز شمالی ایران در حدود 2643 کیلومتر است. از سمت شرق، ایران با کشورهای افغانستان و «پاکستان» هم مرز است. خطّ مرزی ایران و افغانستان در حدود 945 کیلومتر است و مرز ایران و پاکستان در حدود 987 کیلومتر طول دارد. از سوی غرب، ایران با کشورهای «ترکیه» و «عراق» همسایه است. طول خطّ مرزی ایران با ترکیه در حدود 486 کیلومتر و با عراق در حدود 1609 کیلومتر است. خطّ مرزی ایران و عراق، بخشی از مرز قدیمی ایران و «عثمانی» است که در جنوب از میان «اَروَندرود» آغاز می شود، از «دِهلُران» و «قصرشیرین» می گذرد و به نقطه مرزی ایران، عراق و ترکیه می پیوندد. بین ایران و عراق درباره این مرز همیشه اختلافاتی وجود داشته است که اکنون بنابر قرارداد سال 1975م. با تعیین خطّ میانی اروندرود حل شده است. خطّ ساحلی جنوب ایران به طول 1880 کیلومتر از «خلیج گَواتِر» در «دریای عمّان» آغاز می شود، از کرانه های شمالی این دریا و خلیج فارس می گذرد و بخشی از اَروَندرود را در برمی گیرد.پی نوشت ها :
1. Perse
2. Persia
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم
