اسباب زوال و بقای دولت

 دیدگاه محقّق سبزواری

مقدّمه

اصلاحگری، دغدغه اصلی و اساسی سبزواری است و یک مصلح بیش از هر چیز به انحطاط و راه های خروج از آن می اندیشد، از این رو، در این مقاله نشان خواهیم داد که سبزواریِ مصلح چگونه درصدد ارائه راهکارهایی برای حفظ دولت صفوی است. برای دستیابی به این امر، دو راه وجود دارد: یکی بررسی هدف اصلی از تدوین روضةالانوار عباسی و دوم بررسی محتوای آن.

راه اوّل: بررسی هدف اصلی از تدوین روضة الانوار عباسی

روضة الانوار عباسی از یک مقدّمه و دو قسم تشکیل شده است. در توضیح مطالب مقدّمه آمده است:
مقدّمه در بیان حکمت و تدبیر الهی در وجود پادشاهان و فوایدی که بر آن مترتّب می شود و ذکر آن که علت دوام و ثبات ملک و پادشاهی چیست و تفصیل بعضی از اسباب زوال و اختلال ملک تا مباشر امور سلطنت، اسباب بقا و ثبات دولت را ملتزم باشد و از دواعی زوال احتراز لازم داند.
در ابتدای قسم اوّل کتاب و در توضیح محتوای آن می نویسد:
قسم اوّل، در آن چه در پادشاهان جهت رستگاری و نجات آخرت و ربط به جناب احدیت لازم است تا تحصیل آن موجب ثواب و رفع درجات و نجات از عذاب و انتقام الهی بوده باشد و امور مذکوره به حسب دنیا نیز موجب انتظام امور ملک و دوام ایام سلطنت است و اهمال آن موجب اختلال امور ملک و دین.
همچنین در ابتدای قسم دوم می خوانیم:
قسم دویم، در مراعات قواعد و آدابی که پادشاه را در امور ملک و ضبط مراتب سلطنت و حفظ معاقد دولت و استحکام اساس پادشاهی و تأسیس مراسم جهانداری لازم است، سوای آن چه در قسم اوّل مذکور شد.
همان گونه که ملاحظه می شود، دغدغه ی اصلی سبزواری تدوین اصولی است که در دوام و بقای پادشاهی به کار آید و از زوال آن جلوگیری کند.

راه دوم: بررسی محتوایی کتاب

با بررسی محتوایی کتاب و ارائه طبقه بندیی از آن چه که تحت عنوان «اسباب زوال و بقا و اختلال مملکت» می گنجد. می توان به اثبات هدف مورد نظر یعنی اصلاحگری سبزواری و جهت گیری آن در راستای دوام و بقای دولت صفوی پرداخت. در این جا از همین طریق ره خواهیم پیمود.

اسباب زوال و اختلال مملکت

1-اقتصادی

اسباب اقتصادی شامل موارد ذیل است:
1-بخل و خسّت پادشاه. وقتی پادشاه بخل ورزد، طبع ها از او رمیده شود و دوستی او از دل ها برود و لشکریان به طوع و رغبت جهت او کوشش و جانفشانی نکنند؛
2- بخشش ها و خرج هایی بی جای پادشاه. اگر پادشاه طریقه ی اسراف و تبذیر پیش گیرد و درآمد به هزینه وفا نکند و این مسأله سبب شود که حقوق لشکریان به موقع پرداخت نشود و... باعث شورش سپاه شود و بالأخره به زوال دولت منتهی گردد و از این قبیل است هرگاه در خزانه مالی نباشد و دشمنی قوی به مملکت شاه حمله کند. پس بر پادشاه لازم است که خرج خود را کم کرده و بذل بی جا نکند و در آبادانی مملکت بکوشد.(1)

2-سیاسی، اجتماعی و اخلاقی

این اسباب به این شرح هستند:
1- خرابی مملکت و بی سرانجامی و تفرق رعیت؛
2- اعظم اسباب زوال مملکت، خصومت و عداوت و منازعه میان امرا و خواص پادشاه است، که حکما گفته اند: اعظم اسباب بقای ملک توافق احبّا و تنازع اعداست؛ چرا که در این صورت توان کارگزاران پادشاه مصروف حذف یکدیگر خواهد شد و نه انجام کارهای مملکتی؛
3-ظلم شاه. چون ظلم باعث خرابی مملکت می شود و خرابی مملکت باعث پراکندگی رعیّت می گردد و چون ملک و رعیت خراب شود خزانه و لشکر نیز خراب می شود، در این صورت کشور در معرض تهاجم دشمنان قاهر و استیلای آنان خواهد بود؛
4- ظلم عمّال دولت:
5- تندخویی و درشت گویی پادشاه به ویژه با امرا و خواص: تندخویی پادشاه با خواص سبب تنفّر خواص از پادشاه می شود و در نتیجه ممکن است که تصمیم به قتل پادشاه بگیرند؛
6- پادشاه اعمال خیر خویش را در جهت بدی تغییر دهد یا خیرات خود را قطع کند؛
7-«آن است که هرگاه معاملات کلی در میان باشد و هنوز فیصل تمام نیافته باشد و اصلاح ها و مرمّت ها جهت انتظام امور در کار باشد، پادشاه تدارک و اصلاح آن مهمات و اتمام امر، چنان چه باید، امور را در هم گذاشته، خود از پی شهوتی از شهوت ها و یا فراغتی از فراغت ها رود... عاقل باید تا از جمیع مهمات ملکی فارغ نشود و سرانجام امور چنان که باید نکند، از پی فراغت و تحصیل شهوت و لذت نرود»؛
8- بسیاری اشتغال پادشاه به شرب و لهو و لذات و غفلت از امور ملک.(2)

3- دینی

اسباب دینی زوال مملکت از این قرار است:
1- ترک شکر نعمت های الهی، شکر هر نعمت به تناسب آن نعمت است و هر چه نعمت و احساس خدای بر بنده زیاد باشد شکر بیشتری باید کرد، از این رو «چون خدای عز و جل را بر پادشاهان انواع نعمت های عظیم است به ازای هر نعمتی از آنها شکری عظیم باید کرد».
شکر نعمت قدرت و استیلا آن است که ضعیفان را تقویت کند و دست تعدی و ظلم توانگران را از ضعفا کوتاه گرداند و دادرسی مظلومان بکند و از ایشان غافل نباشد. تقویت دین حق کند. بدعت ها را نابود سازد، و تواضع و فروتنی نماید. شکر نعمت اموال رسیدگی به حال فقرا و مساکین است و...،
2- غرور و خودبینی، چون باعث فراموشی قدرت اصل یعنی خدا می شود و همچنین سبب دست کم گرفتن دشمن و در نتیجه شکست می شود؛
3- پادشاه در فسوق و معاصی جری باشد و متابعت احکام الهی ننماید و علم طغیان و عصیان برافرازد.(3)

4- اداری

تفویض کارها به کسانی که اهل آن کار نباشند، اعم از این که ظالم باشند یا متخصص نباشند( بی وقوف باشند) یا امین نباشند یا دنی باشند.(4)
سبزواری برای احراز مناصب شرایطی را لازم می داند که این شرایط را در بخش دیگری ذکر کردیم.

5- نظامی

از دیگر عوامل زوال دولت، بی سرانجامی و کمی لشکر است که از مقدار نیاز کمتر باشند، یا آن چه باشد، بی سرانجام باشند و مقرری ایشان به ایشان نرسد و یا هزینه های ایشان را حقوق ایشان کفایت نکند و یا پادشاه به امور لشکر بی اعتنا باشد و... و یا سپاهیان از ورزش سپاهیگری بیفتند و به شغل های دیگر بپردازند و...(5)

اسباب دوام و ثبات مملکت

سبزوای علاوه بر این که اجتناب از عوامل زوال را لازم می داند، برخی راهکارهای عملی برای ثبات و دوام مملکت را نیز ارائه می دهد که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:
1- ضرورت وجود نیروی نظامی قوی: از آن جا که آرمیدگی و ثبات، طبیعی و مزاج این جهان نیست و بنای عالم بر تغییر و انقلاب است، شرط عقل نیست که اگر وقتی چند جهان ساکن باشد و از هیچ سویی شورش و فتنه ای نباشد، ملک غافل گردد و در تنظیم امور سپاه و اعداد آن جهت وقت نیاز نکوشد... چه این خیال، وهمی است ضعیف و موافق قانون حکمت و عقل نیست؛(6)
2- توسعه تجارت در داخل و خارج؛ سبزواری در این باره می گوید:
هرگاه سلوک پادشاه و اتباع او با متردّدان بر وجه نیکو باشد، تردد مردم از اطراف و جوانب زیاد می شود و مردم بسیار در ملک آن پادشاه متوطّن می شوند و باعت زیادتی معموری ملک می گردد... و اخبار بیگانگان و دشمنان معلوم و مفهوم می گردد... و پادشاهانی که دشمنند، دوست می شوند ...شرط تدبیر تجّار آن است که پادشاه نسبت به ایشان طریقه ی معدلت و احسان و نیکوکاری معمول دارد و در اموال و مقرراتی که ازایشان گرفته می شود نهایت تخفیف به جا آورد و آن چه بدعت و بد باشد زایل گرداند و چنان کند که حسن سلوک پادشاه و عمّال دیوان و حکّام نسبت به ایشان معروف و مشهور گردد و در ضمن این، چندین فایده است ... از جمله دوام نعمت و بقای دولت.
البته شریطی برای تحقق این امر لازم است، از جمله وفاداری شاه به تعهدات، تأمین امنیت برای تجّار بیگانه، هر چند غیر مسلمان باشند، انتصاب نیروهای کاردان و قوی در مناصب اداری و به ویژه در سرحدات و...(7)
3- کاستن پادشاه و هیأت حاکمه از اوقات فراغت و التذاذ؛
4- داشتن سیستم اطلاعاتی قوی و حفاظت از اسرار؛
5- داشتن دیپلماسی قوی؛
6- ضرورت مشورت در امور؛
7- وجود امر به معروف و نهی از منکر؛
8- عدل؛ «پادشاهانی که به صفت عدل آراسته بودند. ایام دولت ایشان ممتد بود».(8)
سبزواری نُه فایده برای عدل پادشاه بر شمرده است که یکی از این فواید، معموری و آبادانی مملکت است.

نتیجه

سبزواری به طور مختصر عوامل بقای دولت را در سه گروه طبقه بندی کرده است:
1- مواردی که باطناً در حفظ دولت و ملک دخالت دارد و آن عبارت است از این که پادشاه در سرّ و باطن، رابطه ی خود را با خدای عز و جل درست کرده باشد، به نحوی که خدای عز و جل از او راضی باشد؛
2- آن چه به ظاهر در حفظ ملک و دولت دخیل است. اینها عبارتند از:
الف) محافظت رعیت؛ ب)محافظت خزانه؛ ج)محافظت لشکر؛ د)نصب مردم کاردان و صاحب کفایت در مناصب اداری، نظامی و...
3- آن چه در ظاهر و باطن، هر دو، در حفظ دولت و ملک دخالت دارد و آن عبارت است از:
الف) عدل و احساس کردن؛
ب) کوتاه کردن دست تعدی ظالمان و ستمکاران.(9)

پی نوشت ها :

1-روضه، مقدّمه، فصل دوم.
2و3- همان.
4و5- همان.
6-
7-همان، قسم دوم، باب سوم، فصل چهارم.
8- همان، قسم اوّل، باب پنجم، فصل اوّل.
9- همان.

منبع مقاله :
لک زایی، نجف، (1380)، اندیشه سیاسی محقّق سبزواری، قم: انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم)، چاپ اول