شیخ علی خان زنگنه(1)( 1020-1100 ق)(2) از وزرای مصلح دوران صفویه است. از جزئیات زندگی وی، به ویژه قبل از دوره وزارت، اطلاع دقیقی در دست نیست. او در سال 1064 قمری از سوی شاه عباس دوم به عنوان حاکم کرمانشاه منصوب شد، همزمان به عنوان یک فرمانده نظامی موفق نیز شهرت پیدا کرد. در مورد سال انتصاب وی به وزارت میان مورخان اجماع نظری وجود ندارد؛ از سال 1079تا 1080 و حتی 1084 قمری نیز گفته شده است. علت انتخاب شیخ علی خان به وزارت، آشفتگی اوضاع و ناامنی در همه جای مملکت بود. این ناامنی و خرابی اوضاع به قدری شدت داشت که منجمان به هنگام انتصاب شیخ علی خان به وزارت عظما دوره وزارت وی را یک سال بیشتر پیش بینی نکردند.(3)
شیخ علی خان پس از رسیدن به وزارت، تمام کوشش خود را صرف اصلاح و انتظام امور کرد؛ اما پس از دو سال وزارت، از سوی شاه سلیمان معزول و خانه نشین شد. در مورد علت عزل وی اقوال مختلفی است: در یکی از منابع مخالفت وی با شرابخواری شاه یا حداقل عدم همراهی با شاه در نوشیدن شراب علت عزل ذکر شده است. در نقلی دیگر، نماینده کمپانی انگلیس آورده است که شاه سلیمان در حالت مستی به کور کردن یکی از برادرانش فرمان داد ملکه ی مادر با نظر او مخالفت می کند. این عمل مادر، خشم شاه را برمی انگیزد، به طوری که شاه شمشیر کشیده، مادرش را زخمی می کند و دستور می دهد که کسی او را درمان نکند. مادر شاه نیز با پرت کردن خود از بالای بام اقدام به خودکشی می کند. شیخ علی خان به رفتار شاه اعتراض می کند، شاه خشمگین شده، وی را از وزارت عزل می کند.(4) به هر حال، پس از مدتی در سال 1083 قمری مجدداً به وزارت منصوب می شود، بدون این که در دوره ی فترت کسی به وزارت نصب شده باشد. در مجموع شیخ علی خان بیست سال وزارت کرد که یکی از طولانی ترین ادوار وزارت در دوره صفویه است.(5)
درباره ی ویژگی های شیخ علی خان گفته شده که وی شخصیتی بسیار عاقل، با هوش و مدّبر بود؛ مردی دین دار و خداترس، پرهیزکار و فسادناپذیر بود؛ زیر بار هیچ گونه توصیه، تحفه، هدیه و رشوه ای نمی رفت. از ویژگی های دیگر وی که همه منابع بر آن تأکید کرده اند، خودداری شدید او از نوشیدن شراب بود.
1- در نظام اداری ایران تمرکز قوا ایجاد و آن را تقویت کرد و فساد اداری نظیر ارتشا را از آن پاک نمود؛
2- در نظام اقتصادی ایران اصلاحاتی به عمل آورد و دخل و خرج کشور را کنترل کرد. به سبب تلاش وی کشور از یک بحران اقتصادی که گرفتار آن شده بود نجات یافت، خزانه سلطنتی مجدداً انباشته گردید، کیفیت پول اصلاح گردید، درآمد کشور از مخارج آن فزونی گرفت و تولید برخی کالاها نظیر محصولات کشاورزی افزایش یافت؛
3- به سبب تلاش او وضع سپاه اصلاح گردید. پرداخت مواجب سپاهیان شکل بهتری پیدا کرد. افراد سپاهی شمارشان فزونی یافت. توپخانه احیا و تقویت شد و سرانجام با همین ارتش اصلاح شده توانست آشوب ها و حملات متعدد اقوام ساکن و مجاور ایران را سرکوب کرده، سقوط صفویه را به تأخیر اندازد؛
4- توانست خط مشی بسیار عاقلانه و دوراندیشانه ای را در سیاست خارجی ایران به ویژه در برابر کشورهای اروپایی و سپس کشورهای آسیایی اتخاذ کند که در نتیجه آن، نوعی موازنه در میزان نفوذ دولت های اروپایی در ایران برقرار شد و در نتیجه منافع ایران تأمین گردید.(6)
پی نوشت ها :
1- درباره شیخ علی خانه زنگنه تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. تنها مطلب منتشر شده، مقاله ای است با عنوان «پژوهشی درباره شیخ علی خان زنگنه» که در فصلنامه ی حکومت اسلامی منتشر شده است. این مقاله در واقع چکیده ای از پایان نامه ای است که نویسنده آن برای دریافت دانشنامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ در دانشگاه تربیت مدرس تهران ارائه کرده است. نگارنده از دو مأخذ مذکور استفاده برده است. مشخصات کتاب شناسی این اثر در کتاب نامه آمده است.
2و3- علیرضا کریمی، «پژوهش درباره شیخ علی خان زنگنه، فصلنامه حکومت اسلامی، ص 151 و 164.
4و5- همان.
6- علیرضا کریمی پژوهشی درباره ی عملکرد شیخ علی خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی در طول وزارتش، چکیده رساله.
7- خوشبختانه عملکرد شیخ علی خان زنگنه را به طور مفصل آقای علیرضا کریمی تبیین کرده است.
لک زایی، نجف، (1380)، اندیشه سیاسی محقّق سبزواری، قم: انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم)، چاپ اول
