اندیشه ی سیاسی در ایران پیش از اسلام

اندیشه ی سیاسی در ایران پیش از اسلام را می توان با سه مرحله و سه دسته از مضامین و منابع مشخص کرد: مرحله ی اسطوره های پیش از زردشت 2-حماسه ها و دوره ی تاریخی کیانیان و هخامنشیان 3-اسطوره های زردشتی و آیین های دینی دوره ی ساسانیان. مرحله ی نخست که از سالهای پیش از مهاجرت آریاییان به فلات ایران شروع می شود و تا اصلاحات دینی زردشت ادامه می یابد دوره ی شکل گیری پایه های اعتقادی آیینهای هند و ایرانی است که در اسطوره های آن دوران تجسم یافته است. در این دوره نظام فکری چند خدایی و تشخص دادن به نیروهای طبیعت از مشخصات اصلی آیین و اعتقاد قبایل آریایی و هند و ایرانی بوده است. در دوره ی دوم زردشت اصلاحاتی در آیینهای پیشین ایجاد می کند. به نظر می رسد که این اصلاحات انعکاس چرخش از زندگی دامداری و دوره گردی به زندگی کشاورزی و یکجانشینی بوده است. اما آیین زردشت در زمان ساسانیان به صورت یک دین رسمی و دارای نظام اعتقادی و آیینی منسجم درآمد. در میانه ی دوره ای که از ظهور زردشت تا دوره ی ساسانی را دربرمی گیرد عناصر چندی از آیین مزداپرستی به صورت کمتر یا بیشتر رواج می یابد اما نمی توان گفت که دین زردشت به صورت دین رسمی و حکومتی دارای نفوذی فراگیر و دستگاه سلسله مراتبی منسجمی می شود. در دوره ی سوم، یعنی زمان ساسانیان است که زردشتی گری شکل مکتبی به خود می گیرد و دارای نظام اعتقادات جزمی می شود.

منابع اندیشه ی سیاسی در ایران پیش از اسلام

آیین های قبیله ای و اسطوره ها نخستین منابعی هستند که اعتقادات و شکل آگاهی بشر اولیه را انعکاس می دهند. برای کشف اعتقادات و اندیشه های بشر اولیه باید به این آیین ها و اسطوره ها رجوع کرد. اسطوره ها که بسیاری از آنها به صورت گنجینه ای تا امروز برای ما باقی مانده اند به شکلی کنایی و تمثیلی پنداشت های مردمان نخستین را در خود دارند. اسطوره ها ساخته ی فرد خاصی نیستند بلکه نوعی آگاهی جمعی هستند. اسطوره ها انعکاس تلاش انسان برای توضیح محیط زندگی خود و آیینه ای از درک انسان اولیه نسبت به خود هستند. آیین ها و اسطوره ها همزاد زندگی نخستین جماعت های انسانی هستند و تاریخ خاصی نمی توان برای آنها پیدا کرد. در اسطوره های ایرانی می توان دو دسته از اسطوره های پیش از اوستا و اسطوره های اوستایی را از یکدیگر بازشناخت. با این حال مرز بین اینها و رویهمرفته مرز سیالی است و بین این دو دوره رابطه ی گسست و پیوست وجود دارد، به این معنی که برخی از بن مایه های اسطوره های متقدم تر به صورت تغییر یافته و با کارکردی تازه در اسطوره های متأخر وارد شده است.
با این حال زردشت پیامهای جدیدی با خود آورده است و اسطوره های زردشتی نسبت به اسطوره های کهن تر تحولی را در خود دارد. اسطوره های آغازین بیشتر با تشخص نیروهای طبیعت مشخص می شوند. به این معنی که در آنها هریک از عناصر طبیعت که در زندگی جماعت های اولیه مؤثر بوده است به صورت یک خدا یا اهریمن تجسم، شخصیت و هویت پیدا کرده است. اما در اسطوره های زردشتی با نظام فکری انتزاعی تر و پیچیده تری سروکار داریم. بخشی از اوستا که کاتا یا گاهان نام دارد نیز به تشخیص بسیاری از دانشوران متعلق به دوره های پیش از زردشت است. کاتاها یا گاهان از نوع سرودهای آیینی هستند.
از متون مقدس هند باستان نیز می توان برای دستیابی به اندیشه ی ایرانی، پیش از عصر زردشت، استفاده کرد. اقوام هند و ایرانی پیش از جدا شدن از یکدیگر اعتقادات، آیین ها و اسطوره های مشترکی داشتند. یکی از آثار برجای مانده از این دوره سرودهای معروف به «ریگ ودا» است که می توان در آنها اشاراتی در انعکاس اندیشه ی آریایی ها و هند و ایرانیها استخراج کرد. شاهنامه ی فردوسی نیز یکی از منابع مهم درباره ی اسطوره ها، اعتقادات و اندیشه های اقوام ایرانی است.
منابع دوره ی بعد از زردشت متنوع تر است. این منابع از جمله بازمانده ها و بازنوشته های اوستا، اسطوره های زردشتی، کتیبه ها، نوشته های کلامی زردشتی و اندرزنامه های دوره ی ساسانی را دربرمی گیرد. از مجموع اینها می توان اندیشه ی سیاسی در ایران پیش از اسلام را بازسازی کرد.
منبع مقاله :
پولادی، کمال؛ (1387)، تاریخ اندیشه ی سیاسی در ایران و اسلام، تهران: نشر مرکز