کاروانسراهای اصفهان در عصر صفوی

چکیده

یکی از جلوه های معماری ایران، کاروانسراها است که در ادوار مختلف تاریخی ساخته شد. پررونق ترین دوره ساخت و مرمت کاروانسراها متعلق به عصر صفوی است. ایران عصر صفوی حلقه ارتباطی مهمی در ترددهای بین المللی بود. مسافران زیادی از نقاط مختلف به ایران می آمدند. بعضی نمایندگان سیاسی و برخی بازرگانانی بودند که به دلایل گوناگون از کشورهای مختلف به ایران سفر می کردند. لذا ساخت کاروانسراها که همچون مهمانخانه برای مسافران داخلی و خارجی بود در عصر صفوی امری ضروری به نظر می رسید. چنانکه سلاطین این دودمان این امر مهم را دریافته و دست به ساخت کاروانسراها زدند. در این عهد به ویژه در زمان شاه عباس اول به موازات ساخت و تعمیر راه ها و جاده ها به امر ساخت و ساز کاروانسراها نیز پرداخته شد. در مقاله حاضر برای بررسی کاروانسراهای اصفهان در عهد صفوی ابتدا به تعریف و پیشینه کاروانسرا، ویژگی های معماری آن، وضع کاروانسراها در حکومت صفوی و انواع کاروانسراها به صورت جداگانه پرداخته می شود و سپس مهمترین کاروانسراهای اصفهان در عصر صفوی معرفی و تبیین می گردد.
واژگان کلیدی
کاروانسرا، صفوی، ایران

مقدمه

امروزه وجود وسایل نقلیه امر سفر را برای مسافران راحت تر کرده است. در گذشته سفرها به راحتی انجام نمی گرفت. مسافرت ها و زیارت ها به وسیله چهار پایان انجام می گرفت و زمان زیادی طول می کشید تا مسافران به مقصد خود برسند.تجار هم کالاهای بازرگانی خود را به وسیله چهار پایان حمل می کردند. از این رو وجود استراحتگاه در بین جاده ها امری ضروری بود تا مسافران بتوانند در آنجا استراحت کرده و برای ادامه سفر آماده شوند. به همین دلیل سلاطین قدیم ایران به فکر ساختن کاروانسراهای مجهز، میان شهرهای مهم تجاری یا اماکن مقدس زیارتی افتادند. هر چند ساخت کاروانسراها در ایران به زمان های بسیار دور باز می گردد اما بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراها در ایران متعلق به عصر صفوی و به ویژه شاه عباس اول می باشد. کاروانسراها بهترین محل برای آسایش مسافران، حفظ کالا، امنیت راه، تأمین آذوقه و ایجاد ارتباطات محسوب می شد. بسیاری از جهانگردانی که در آن زمان به ایران آمده اند این کاروانسراها را نام برده و مدت ها در آنجا زندگی کرده اند و توصیف جالبی را درباره‌ی آنها ارائه کرده اند. «تعداد کاروانسراهای اصفهان در عهد صفویه را 182 باب ذکر کرده اند.» (شرفی، www.jamejamonline.ir)

تعریف کاروانسرا و تاریخچه آن

کاروانسرا بنایی است که کاروانی را در خود جای می دهد و ترکیبی است از کاروان به معنی گروهی مسافر که دسته جمعی سفر می کنند و سرای به معنی خانه و مکان است. در گذشته کاروانسرا عملکردهای گوناگونی داشت. به همین دلیل نام های متفاوتی مانند رباط، ساباط، کاربات، خان که وظایف مشابهی مانند کاروانسراها داشتند اما از نظر خصوصیات و معماری با یکدیگر متفاوت بودند در فرهنگ لغت وجود دارد. (کیانی:265:1379) کاروانسرا مکانی بود که مسافران می توانستند لوازم و کالاهای خود را در آنجا قرار دهند و با چهارپایان خود، در این محل های امن و راحت، اندکی استراحت کنند و برای ادامه سفر آماده شوند. فقدان وسایل لازم برای تهیه آب و غذا بین راه های ایران و عدم تجانس مردم آن روزگار از دلایل ساخت کاروانسراها بودند. پس از مدتی، کاروانسراها به علت رفت و آمد سوداگران و بازرگانان دوره گرد، به موضع تعلیم و آموزشی مهمی در تبادل اطلاعات و کسب اخبار داد و ستد برای مسافران تبدیل شد. آنان در این محل، یکدیگر را از اخبار تجارت و خرید و فروش کالاها در محل خود، با خبر و بهره مند می ساختند. هم چنین هنگام استراحت در این مکان ها و تبادل اطلاعات بین مسافران مسائل مذهبی و مباحث دینی هم مورد بحث و گفتگو قرار می گرفت و حاضران از مشاهدات و رویدادهای محل خود، یکدیگر را آگاه می نمودند. بدین جهت در سرزمین ایران که در عصر کهن، فاقد حکومت مرکزی بود، این بناهای کاروانی، بی تردید نقش مؤثری در ایجاد یگانگی و اتحاد بین ایرانیان و همبستگی شهرها و ایالات ایران داشت. (احسانی:36:1380) هخامنشیان پایه گذار کاروانسراها بودند. در آن زمان نیاز وافری به ایستگاه های بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان احساس می شد. در دوره اشکانی هم توسعه راه ها و ایجاد ایستگاه های بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در اغلب مسیر جاده ها کاروانسرا ایجاد گردید. در دوره پیش از اسلام،عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم در ساخت کاروانسراها دانست. زیرا در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده اهمیت بسیاری به ایجاد راه ها و همچنین امنیت کاروانیان می دادند و در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده ها و گذرهای اصلی بنا گردید. کاروانسراهایی چون دیرگچین در جاده تهران- قم، رباط انوشیروان بین جاده سمنان – دامغان و دروازه گچ از آن جمله اند. نقشه های کاروانسراها در این دوره بیشتر به صورت چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموماً لاشه، سنگ،آهک و گچ بود. (کیانی:266:1379)

معماری کاروانسراهای ایران

معمولاً کاروانسراها به شکل مربع و یا مستطیل بود. یک سر در بزرگ با ارتفاعی چشم گیر داشت. معمولاً ساده و بدون نقش و نگار بودند. یک دالان با طاق قوسی بین ورودی و حیاط داخلی وجود داشت که وسعتش به حدی بود که نزدیک چهارصد حیوان بارکش را در خود جای می داد. روی سکوهای بالا آمده که دور تا دور حیاط کاروانسرا را می پوشاند،ایوان هایی که نمای داخلی حیاط را تقسیم می کرد وجود داشت. در پس این ایوان ها، حجره های کوچکی برای اقامت مسافران ساخته شده بود. حیوانات را یا در طویله هایی جای می دادند که در گوشه های حیاط وجود داشت، یا این که آنها را در حیاط نگهداری می کردند. آب مورد لزوم از چاه یا از آب انبار مرکز حیاط تأمین می شد. (براند:331:1380) کاروانسراهائی که در دشت ساخته می شدند عموماً یک طبقه و کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموماً دو طبقه بودند. در تعدادی از کاروانسراها برای رفع نیازمندی های مسافرین، حتی نانوائی،قصابی،آسیاب،نمازگاه و یک سری دکان جهت خرید و فروش کالاهای کاروانی وجود داشت. کاروانسراهای حاشیه کویر و نواحی مرکزی ایران دارای بادگیر بود که در فصل تابستان هوای خنک را به اطاق های کاروانسرا می رساند. بادگیرها عموماً در جبهه مقابل دروازه ورودی روی ایوان ها ساخته می شدند. در بسیاری از کاروانسراها به خصوص از دوره صفویه به بعد، بخاری دیواری یا مکانی برای برافروختن آتش تعبیه شد. در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بود که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب می کردند. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بود. سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفت. در بعضی موارد سنگ ها استادانه تراش داده می شد و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ های نتراشیده استفاده می کردند. نمای خارجی و داخلی عموماً از آجر بود. در برخی از کاروانسراها از خشت و یا بلوک های خشتی استفاده می شد. پشت بام ها اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته می شدند و در قسمت هائی که اطاق های بزرگ وجود داشت سقف ها شکل قوسی داشتند. تزئینات عموماً در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی، طاق نماها و ایوان ها به کار می رفت. از نظر معماری کاروانسراهای ایران متنوع بوده و معماران ایران از طرح ها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده می کردند. (کیانی، کلایس:9:1362)

وضع کاروانسراها در حکومت صفوی

شاهان صفوی بناهای زیادی از قبیل کاروانسراها، مقابر، مساجد، راه ها و پل ها را در ایران احداث کردند. از جمله کاروانسراهای بزرگی که در عهد شاه اسماعیل ساخته شد، کاروانسرای مهیار در 40 کیلومتری راه اصفهان به تهران بود. شاه عباس اول نیز کاروانسراهای زیادی را در سراسر کشور بنا نمود، یا به تعمیر و بازسازی آنها پرداخت؛ به طوری که به علت تعداد زیاد ساختمان کاروانسراها در عصر این پادشاه، وی مقام پدری یافته بود؛ کاروانسراهایی که در عهد این پادشاه ساخته شد براساس ساختمان های پیشین بود. با این تقاوت که در بیشتر موارد ساختمان سر درها، توسعه یافته و بر ابهت و عظمت بنا افزوده شد. در این زمان به علت این که شاه عباس اول در فکر آبادانی تمام نقاط کشور بود، هنرمندان و معماران از همه جا به سوی اصفهان می آمدند. در عصر او، روابط ایران با کشور های اروپایی وسعت یافت؛ در نتیجه رفت و آمد هیئت های سیاسی و بازرگانی به ایران شدت گرفت و نوآوری های تازه ای از هنر و معماری خارجی، در صحنه های ساختمانی ایران راه پیدا کرد. شاه پیوسته درصدد توسعه تجارت خارجی کشور بود و از این نظر سعی داشت تا رضایت مسافران و کاروانیان داخلی و خارجی را فراهم سازد؛ به همین منظور دستور داد این بناها را در گوشه و کنار کشور و بر سر راه ها ایجاد کنند. (احسانی:49:1380) بازرگانان و مالکان و ثروتمندان شهرستان ها وظیفه داشتند در بین راه ها کاروانسرا بسازند و به علت این که ساخت کاروانسراها با نقشه و طرح صحیح دنباله دار فراهم می شد، یکباره در عرض مدت کوتاهی در تمام ایران کاروانسراهای متعددی به وجود آمده بود. (باستانی پاریزی:103:1357) در زمان صفویه کاروانسراهای درون شهری نیز توسعه یافت تا جایی که در هر یک از کاروانسراها کالای به خصوصی مورد معامله قرار می گرفت و تجار در ارتباط با مال التجاره خود می توانستند در کاروانسراها رفت و آمد کنند و به داد و ستد بپردازند. در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها به وجود آمد. علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی و ...با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل ساخته شد. (کیانی:269:1379) در اواخر حکومت خاندان صفوی و پس از دوران پرشکوه سلطنت شاه عباس اول، سازمان های لشگری و کشوری رو به زوال نهادند. از رونق بازرگانی کشور کاسته شد. راه ها و کاروانسراها مورد مرمت قرار نگرفتند. راهداران در استقرار امنیت در شاهراه ها، وظایف محوّله را انجام نمی دادند و اجرای سبک های سنتی در هنرهای معماری و ساختمانی، به فراموشی سپرده شد. در نهایت آخرین پادشاهان صفوی قدرت آن را نداشتند تا مانند شاهان اولیه این سلسله، دست به ساختمان های بناهای بزرگ بزنند. حمله قبایل افغانی به اصفهان موجب فقدان امنیت در راه ها شد. نیازی به وجود کاروانسراهای بزرگ نبود و کاروانسراهای جدیدی هم ساخته نشد؛ حتی بناهای میان راه ها، به علت عدم تردد مسافران، متروک ماندند. (احسانی:115:1381) در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه در ایجاد کاروانسراها تغییرات چندانی به وجود نیامد و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه، کاروانسراهای دوره های یاد شده عموماً از نوع چهار ایوانی بود. همچنین تعداد بسیاری از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد.

انواع کاروانسراها

در درجه اول کاروانسراهای ایران را به گروه های زیر تقسیم بندی کرده اند:
1- کاروانسراهای کاملا" پوشیده منطقه کوهستانی: نمونه ساده این نوع کاروانسراها عبارت از اتاق های گنبددار مرکزی با تعدادی اصطبل در همان ردیف بود. اکثر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا بودند. این نوع کاروانسراها از هر طرف پوشیده و بسته بود تا جلو بادهای مداوم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را بگیرد و کاروانیان را از این گونه آسیب ها در امان نگه دارد. ساخت این نوع کاروانسراها بیشتر در دوره صفوی معمول بود. از نمونه های این گروه از کاروانسراها می توان کاروانسرای شبلی در آذربایجان، امام زاده هاشم در گردنه امام زاده هاشم جاده آبعلی و کاروانسرای گدوک در جاده فیروزکوه را نام برد. (کیانی، کلایس:10:1362)
2-کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس: کاروانسراهای این منطقه به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی، معماری ویژه ای داشت. این کاروانسراها عموماً حیاط مرکزی نداشت. دارای بنایی چهار گوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی بود. یک سکوی سنگی دور تا دور ساختمان را گرفته و همه اتاق ها به خارج بنا راه داشتند. دروازه های ورودی کاروانسرا به گونه ای بود که باد خنک ساحلی را به داخل ساختمان می رساند. کاروانسراهای این دسته به دلیل این که در دوران آرامش سیاسی عهد صفوی ساخته شد، هیچ کدام جنبه دفاعی نداشت. این نوع کاروانسراها از نظر معماری تنوع بسیاری داشت. از نمونه های این نوع کاروانسراها، می توان کاروانسرای قلعه پهلو را نام برد که در غرب جاده بندر عباس قرار داشت. در این کاروانسرا یک حیاط کوچک هم وجود داشت. پس از دوره صفویه تغییراتی در معماری این نوع کاروانسراها به وجود آمد؛ مثلا" در چهارگوشه بنا برج های دفاعی ساخته شد یا راه دالان ها به خارج مسدود گشت. (کیانی:274:1379)
3-کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران: این نوع از کاروانسراها، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران بودند. این گروه از کاروانسراها را نیز از نظر معماری به انواع مختلف دسته بندی کرده اند: کاروانسراهای مدور، کاروانسراهای چندضلعی حیاط دار، کاروانسراهای دو ایوانی، کاروانسراها با تالار ستون دار، کاروانسراهای چهار ایوانی کاروانسراها با طرح متفرقه. (کیانی:275:1379)

کاروانسراهای اصفهان در عصر صفوی

کاروانسرای امین آباد (هشت ضلعی):کاروانسرای امین آباد در بین جاده اصفهان- شیراز بنا شد. دارای 8 برج دایره ای شکل در اطراف اضلاع هشتگانه است. در اطراف حیاط 8 ضلعی ساختمان،26 اطاق با ابعاد مساوی برای کاروانیان بنا گردید. کاروانسرای امین آباد همانند بسیاری از کاروانسراهای راه اصفهان – شیراز مورد بازدید و اقامت جهانگردان بود. (کیانی، کلایس:53:1362)
کاروانسرای ونداده (چهار ایوانی): این کاروانسرا بین راه کاشان و اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول بنا گردید. از آنجا که این راه، پر رفت و آمد ترین راه های آن دوره بود، درنتیجه کاروانسرای مزبور، کاروانهای زیادی را پذیرا می شد. این کاروانسرا در ژرفای دره ای بر سر شاهراه شیراز– اصفهان قرار گرفته است. در عین حال، خاک بختیاری را به یزد متصل می سازد؛ بنابراین کاروانسرا در یک چهار راه مهم ساخته شده بود. در صحن بنا، هر اصطبل دو مدخل دارد. اتاق ها چهار گوشند. نگهبانان اصطبل ها در اتاق های کوچکی که در طرفین دالان ها قرار داشت، جای می گرفتند. در این بنا تسهیلات بیشتری نیز در محل سکونت کاروانیان در نظر گرفته شد. هم چنین هفت برج در چهار طرف حصارهای کاروانسرا، برای دفاع در مقابل دستبرد راهزنان ساخته شد. (احسانی:52:1381)
کاروانسرای یزدخواست (چهار ایوانی): این کاروانسرا که پس از خروج از اصفهان،بر سر راه شیراز قرار دارد در زمان سلطنت شاه عباس ساخته شد. کتیبه ای ازکاشی آبی در این کاروانسرا وجود دارد که به قلم محمد رضا عباسی – معاصر شاه عباس اول- می باشد. (احسانی:54:1381) شکل کاروانسرا مربع و پلان آن چهار ایوانی است. کاروانسرای یزد خواست مورد بازدید و استفاده بسیاری از جهانگردان مانند تاورنیه و موریر قرار گرفت و محققانی چون اسمیت – باستان شناس معروف - و اتینگهاوزن کتیبه ها را مورد بررسی قرار دادند. کاروانسرای یزدخواست در دوره قاجاریه مورد مرمت قرار گرفت و چهارده طاقنما در طرفین ورودی آن اضافه گردید. (کیانی، کلایس:95:1362)
کاروانسرای مهیار (چهار ایوانی): این بنا در 52 کیلومتری جنوب اصفهان واقع است. این قریه در دوره صفویه یکی از آبادی های مهم محسوب می شد. بسیاری از جهانگردان خارجی، مانند دیولافوا و فلاندن، شاردن و موریر طرح های زیبایی از این کاروانسرا همراه با توصیف آن ارائه داده اند. (کیانی:1374: 128) کاروانسرای مهیار از قدیمیترین بناهایی است که در عهد شاه اسماعیل اول «930-907 هجری» ساخته شد. این کاروانسرا در عصر شاه سلیمان صفوی باز پیرایی شد. در همین زمان بازاری در سمت جنوب بنا به آن اضافه کردند. در داخل بازار، دکان هایی در طرفین آن بنا شد که یک طرف آن، دکان نانوایی و قهوه خانه قرار داشت و سمت دیگر، به مسجدی منتهی می شد. سر در بنا از سادگی ویژه ای برخوردار است. از لحاظ اصول ساختمانی، طرح کاروانسرای مهیار، مانند کاروانسرای معمولی می باشد؛ بازسازی بنا در عهد شاه سلیمان، به وسیله آجرهای قالب کوچک تراش دار و کاشی های معرق انجام گردید. تمام بنا بر روی پایه سنگی استوار شد و به همین علت با گذشت زمان باقی مانده است. شایان توجه است که این کاروانسرا در حقیقت یک توقفگاه اصلی کاروانی، در موقع عزیمت از اصفهان بود و کاروان ها در این محل به وسیله سر کاروان ها تشکیل می شدند. بسیاری از خانواده های مسافران برای بدرود و مشایعت نزدیکان و دوستان خود، تا موقع حرکت کاروان، در اینجا حاضر می شدند و به انتظار وداع می ماندند. مهیار همچنین مسافرانی را که از راه های دور با قافله ها به اصفهان می رسیدند، پذیرا می شد. موقعی که مردم در انتظار بازگشت و رسیدن دوستان و نزدیکان خود، از سفرهای دور و دراز بودند و در این محل برای استقبال حاضر می شدند، ازدحام و جمعیت زیادی به وقوع می پیوست. به همین علت در عهد شاه سلیمان و هنگام مرمت بنا، بر خلاف سنت های پیشین، اتاق های وسیعی به صورت تالار جهت استراحت مستقبلین در این کاروانسرا پیش بینی کردند. همچنین این بنا از امنیت کامل برخوردار بود؛ بنابراین نیازی به وسایل دفاعی نداشت و برج و بارویی بر حصارهای بنا ساخته نشد. (احسانی:57:1381)
کاروانسرای تاریخی گز (چهار ایوانی): یکی از کاروانسراهای تاریخی که در دوره شاه عباس اول، در 18 کیلومتری شمال اصفهان بنا گردید، کاروانسرای گز است؛ که محل تراکم جمعیت و مانند کاروانسرای مهیار، محل تشکیل کاروانها بود. این کاروانسرا در دهکده گز واقع شده و به صورت چهار ایوانی است. شکل بنا مستطیل می باشد که در چهار گوشه آن چهار برج آجری بنا گردید. حیاط داخلی کاروانسرا مستطیل است و اطاق های متعددی در اطراف حیاط داخلی ساخته شد. از جهانگردان خارجی موریر در فوریه 1808 میلادی در این کاروانسرا توقف نمود و شرح جالب توجهی از بنا به یادگار گذاشت. (کیانی، کلایس:130:1362)
کاروانسرای شیخ علی خان یا چاه سیاه نو (چهار ایوانی): این کاروانسرا که در 50 کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد یکی از کاروانسراهای معروف و زیبای دوره صفوی است که در سال 1098 هجری در عهد شاه سلیمان صفوی توسط وزیرش شیخ علی خان زنگنه برای توقف رجال و دیپلمات های خارجی ساخته شد. شکل بنا مربع و به سبک چهار ایوانی است. جمعاً 22 اتاق در اطراف آن قرار دارد. غیر از اتاق های اطراف حیاط،بناهای دیگر شامل انبار و محل مخصوص پذیرایی،به شکل هشت ضلعی ساخته شد. (کیانی:130:1374) کتیبه ای از سنگ در پیشانی بنا قرار دارد که حاکی از ساختمان بنا توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی می باشد.
کاروانسرای مادرشاه (چهار ایوانی): این کاروانسرا که در 41 کیلومتری شمال اصفهان قرار دارد احتمالاً در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. (کیانی، کلایس:161:1362) کاروانسرای مادرشاه به صورت 4 ایوانی بنا گردید و دارای دو طبقه ساختمان و در حدود 140 اتاق است. شکل کاروانسرا مستطیل است. این کاروانسرا با تغییرات و نوسازی هایی که در آن انجام داده اند، اکنون به "مهماسرای عباسی" نامگذاری شده و کلیه حجره های آن نیز به اتاق های هتل تبدیل شده است.
کاروانسرای زواره (چهار ایوانی): این کاروانسرا به شکل مستطیل و به فرم چهار ایوانی است. دو برج دایره ای شکل در دو طرف ورودی بنا ساخته شد و با آجر تزئین گردید. راه ورودی اصطبل ها در چهار گوشه بنا است و اطاق های مسافران در اطراف حیاط مرکزی قرار دارد. این کاروانسرا سه طاقنما در هر ضلع ورودی بنا دارد که از آجر ساخته شده است. هشتی ورودی آن زیباترین قسمت کاروانسرا است که به صورت 8 ضلعی بنا گردیده و از دو طرف به وسیله پلکان به قسمت فوقانی کاروانسرا می رسد. (کیانی، کلایس:195:1362)
کاروانسرای برسیان (دو ایوانی): این کاروانسرا که درعهد صفوی ساخته شد در 44 کیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد. این کاروانسرا در کنار مسجدی به همین نام و در کنار ساحل شمالی زاینده رود بنا شد. در گوشه شمالی کاروانسرا دو برج وجود دارد. هم چنین تمام بنا از آجر ساخته شد. (کیانی، کلایس:76:1362)
کاروانسرای دو دهک (چهار ایوانی): این کاروانسرا در 70 کیلومتری جنوب قم و در 2 کیلومتری غرب جاده قم به اصفهان قرار گرفته است. در هر یک از دیوارهای شمالی و شرقی و غربی سه برج تعبیه گردید که نشان می دهد این کاروانسرا یک قلعه نظامی محسوب می شد. پس از دروازه ورودی ایوانی وجود دارد که در انتهای آن پله هائی است که عابر را به حیاط می رساند. در سمت راست ایوان 2 اطاق ساخته شد که اولی مربع شکل و دارای پوشش گنبدی است و در قدیم به وسیله یک در بزرگ به اطاق جنبی مربوط می شد. این اطاق نمازگاه کاروان سرا بود. ایوان های جنوبی و غربی که بعد از ایجاد بنا ساخته شده اند دارای فرو رفتگی هائی در دیوار هستند.ایوان شرقی روی یک آب انبار زیر زمینی بنا گردید.4 گوشه کاروانسرا مشابه یکدیگر نیستند. گوشه های شمال شرقی و جنوب غربی برای استفاده بار و دو گوشه دیگر به عنوان اصطبل مورد استفاده بودند. این کاروانسرا هنوز هم سالم و قابل استفاده است. (کیانی، کلایس:122:1362)
کاروانسرای شورجستان (چهار ایوانی): این کاروانسرا در جاده اصفهان – شیراز در 40 کیلومتری یزدخواست واقع شده است. پلان آن چهار ایوانی است و از نظر نقشه شباهت زیادی به کاروانسرای یزد خواست دارد. (کیانی، کلایس:160:1362)

نتیجه

کاروانسراها بناهائی بودند که جهت اسکان موقت و استراحت کاروانیان در مسیر راه ها ایجاد می شدند. این بناها تحت تاثیر تحولات اخیر در عرصه حمل و نقل و ارتباطات کارایی خود را از دست داده و به ویرانه هایی بدل شده اند. احداث کاروانسراها با ورود وسایل حمل و نقل نوین متوقف شد. برخی از این کاروانسراها به خوبی حفاظت شده است ولی امروزه اغلبشان وضعیت اسفباری دارند. از این رو بر ماست تا اولا" با پژوهش بیشتر درباره اینگونه بناهای تاریخی که دارای ارزش فراوانی هستند، آنها را بیشتر بشناسیم و ثانیا" در حفظ گنجینه آثار ملی خود کوشا باشیم.
منابع :
-احسانی، محمد تقی (1380)؛ یادی از کاروانسراها، رباط ها و کاروانها در ایران، تهران: انتشارت امیر کبیر.
-باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1357)؛ سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
-هیلن براند، رابرت (1380)؛ معماری اسلامی، ترجمه دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران: انتشارات روزنه.
-شرفی، محمد حسن، (1392)، عصر طلایی کاروانسراها www.jamejamonline.ir/papertext.aspx?newsnum=100825202988
کیانی، محمد یوسف، ولفرام،کلایس (1362)؛ فهرست کاروانسراهای ایران، بی جا: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
-کیانی، محمد یوسف (1374)؛ تاریخ هنر و معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
-کیانی، محمد یوسف (1379) معماری ایران (دوره اسلامی)، تهران: انتشارات سمت.