نویسنده: دکتر امیرمسعود احمدی
اضطراب چیست؟
اضطراب، نوعی احساس ترس، خطر و حالت بیمناکی است. کسی که دچار اضطراب شده، معمولاً دلیل منطقی برای این خوف و بی قراری ندارد و اگر هم دلیلی داشته باشد تناسبی با حال او ندارد.اضطراب در توضیحی ساده بخشی از دنیای درون ماست. دستگاهی است که ما را از خطر آگاه می کند و نیز در مواجهه با خطر به ما قدرت و توان می دهد؛ یعنی از یک سو در برابر عامل ترسناک به ما آماده باش می دهد و از سوی دیگر با فعال کردن غدد درون ریز و آزاد کردن مقدار زیادی از مواد حیاتی مثل نوراپی نوین و کورتیزول، قدرت و آمادگی بیش تری برای مقابله با عامل تهدید کننده می دهد. بدین معنی که اضطراب نه تنها بد نیست بلکه پدیده ای دفاعی و ضامن بقای موجودات است که بدون آن نمی توان زندگی کرد، به همین دلیل اضطراب عامل انطباقی ( Adaptive) محسوب می شود.
اما وقتی عامل ترساننده ای در کار نیست و آدمی از سایه ی خود نیز می هراسد دیگر اضطراب به کار انطباق نمی آید، بلکه به عاملی آزار دهنده و مخرب تبدیل می شود.
اضطراب انواع و اقسامی دارد که مهم ترین آن ها عبارت است از: اختلالاتی مثل وسواس، ترس از مکان های شلوغ، ترس از مکان های بسته مثل آسانسور، ترس از ارتفاع، ترس از حیوانات، هم چنین خجالت های اجتماعی مثل اضطراب از روبه رو شدن با دیگران، حرف زدن و مورد سوال قرار گرفتن و ... .
احساس اضطراب شدید معمولا با تپش قلب و احساس خفگی همراه است که به وحشت ( Panic) و اضطراب های مداوم، منتشر و نوسان دار منجر می شود.
برای اضطراب معنا و مفاهیم متعددی ارائه شده است، ولی می توان آن را عامل مزاحم یا آزاردهنده ی جسم یا ذهن دانست.
برخی از انسان ها گاهی در وضعیت های ناخوشایندی مثل امتحان، مصاحبه، مسابقه و حتی رو به رو شدن با بعضی افراد در موقعیت و مکان های خاص مثل اداره یا حتی مهمانی دچار اضطراب می شوند.
اضطراب وقتی ایجاد می شود که فرد به موقعیتی خاص، وابسته و حساس شده باشد. به عنوان مثال وقتی فرد احساس می کند شکست خورده، ناکام شده، تحقیر شده، نادیده گرفته شده و وقتی اعتماد به نفس او به شدت کاهش می یابد، دچار اضطراب می شود. به این نوع اضطراب، « اضطراب موقعیتی» گفته می شود.
چنان که گفته شد گاه اضطراب و ترس به دلیل رو به رو شدن با عامل خاصی مثل ترس از جانوران رخ می دهد، چنین ترس هایی بسیار شایع و شخصی است. در ضمن گاهی ترس ها درون مایه های نمادین دارد و به خاطرات بسیار دور مثل رخدادهای زمان کودکی باز می گردد.
علت اضطراب چیست؟
اضطراب زمینه ی وراثتی دارد و دلیل آن ترشح آدرنالین در ناحیه ی خاصی از مغز به نام لوکوس سرولئوس است. اضطراب باعثکم شدن ظرفیت روانی فرد برای تعامل با دیگران، حل تعارضات بین فردی و حل مشکلات ناشی از آن می شود.
افراد بسته به ذهنیت شان از زندگی و معنایی که برای زندگی قایل هستند، ممکن است منتظر خطر قریب الوقوعی باشند و دچار دلشوره شوند. افراد مضطرب همیشه دلیل خاصی برای ترس از آینده ی مبهم دارند، مثلاً در هنگام سفر به طور مداوم منتظر حادثه و مرگ هستند و به قول خودشان وقتی به خانه می رسند، آرام می گیرند.
اصولاً اضطراب ها علت خاصی ندارد و اگر دلیلی هم ارائه شود تناسبی با شدت اضطراب ندارد.
در مواردی مثل از دست دادن عزیزان، بی کار شدن، بروز مشکلات مالی، درگیری های خانوادگی و پیامدهای آن، مسافرت، غریب و بیماری خود یا اطرافیان اضطراب داشتن طبیعی است و در اغلب موارد نیازی به مداخله ی درمانی نیست و خود به خود پس از طی دوره ی طبیعی رو به کاهش می رود.
اضطراب با افسردگی و روان پریشی چه رابطه ای دارد؟
شاید بتوان اضطراب را علامت همراه یا گاهی علامت محوری همه ی اختلالات روانی دانست. برخی از افراد می گویند که از دیوانه شدن می ترسند؛ این ترس بخشی از علایم اضطراب است و ربطی به پسیکوز ندارد، اضطراب این قبیل بیماران به دیوانه شدن یا پسیکوز منجر نمی شود.بیش از 60 درصد بیماران مضطرب از افسردگی نیز رنج می برند و اغلب بیماران مبتلا به افسردگی به اضطراب دچار هستند.
اختلالات اضطرابی چه انواع و علائمی دارد؟
از شایع ترین علایم اضطراب می توان به افزایش تعداد و شدت ضربان قلب، احساس درد و فشار در قفسه ی سینه، تنگی نفس، حالت تهوع، احساس پیچش شکم، خشکی دهان و ... اشاره کرد. اضطراب گاهی با احساس ریزش قلب یا دل آشوبه بیان می شود.این علایم ربطی به بیماری های قلبی ندارد. در صورت احساس درد در ناحیه ی سینه، معاینه ی بیمار ضروری است ولی این علایم، خطر ایجاد بیماری قلبی را به همراه ندارد. به طور کلی اضطراب به خودی خود باعث مرگ نمی شود.
اضطراب انواع مختلفی دارد که به چند دسته ی عمده تقسیم می شود:
- اختلال وحشت ( Panic Disorder)
- اختلال هراس ( Phobic Disorder)
- اختلال وسواسی اجباری ( Disorder Obsessive - Compulsive)
- اختلال اضطراب بعد از حادثه ( PTSD)
- اختلال اضطراب منتشر ( Generalized Anxiety Disorder)
اختلال وحشت ( Panic)
این اختلال از حمله ی وحشت شدید و نیز ترس از رخ دادن دوباره ی آن به وجود می آید. در موارد حمله ی وحشت، بیمار احساس مرگ می کند و به همین دلیل دچار وحشت، بی قراری، احساس خفگی و گاهی غش و ضعف می شود که در اغلب موارد نیاز به بستری شدن دارد. این بیماران پس از معاینات لازم بالینی و گرفتن نوار قلب اندکی آرام می شوند، ولی ترس از بازگشت این حالت آن ها را رها نمی کند.این ترس های شدید اغلب با تنها ماندن تشدید می شود. به همین دلیل این بیماران به تنهایی از منزل خارج نمی شوند، از رفتن به مکان های شلوغ اجتناب می کنند و همواره از بازگشت این حملات نگرانند.
اختلال هراس ( Phobia)
« هراس» نوعی ترس غیرمنطقی است، به طوری که حتی خود بیمار هم می داند ترس او از چیزهایی مثل تنهایی، تاریکی، مکان های بسته، ارتفاع، حیوانات و ... غیرمنطقی و بی دلیل است، اما نمی تواند آن را از خود دور کند.نوعی از « هراس» مثل ترس از مصاحبه، ترس از صحبت کردن و غذا خوردن در حضور دیگران و ... را جزء ترس های اجتماعی طبقه بندی می کنند که ریشه ی آن احساس ترس از تحقیر شدن است.
ترس از مکان های شلوغ ( Agora Phobia) معمولاً با احساس مرگ و حملات وحشت همراه است.
اختلال وسواسی اجباری
وسواس، فکر یا احساس تکرار شونده و مزاحمی است که بیمار توان خارج کردن آن را از دنیای ذهن خود ندارند، ولی برای کاستن از شدت آن به اعمال بیهوده ای تحت عنوان اجبارها دست می زند. اجبارهای رایج عبارتند از:1. شست و شوی مکرر، آب کشیدن، تکرار غسل و وضو و ...
2. وارسی کردن قفل، شیرگاز، در اتومبیل و ...
3. ردیف و منظم کردن افراطی وسایل و اصرار به این که هر چیز سر جای خودش قرار بگیرد، به طوری که اگر وسایل نظم مورد نظر فرد را نداشته باشد یا دیگران به خصوص کودکان وسایل را به طور نامنظم در جاهای مختلف قرار بدهند باعث ناراحتی شدید بیمار می شود.
4. تکرار و به اصطلاح نشخوار افکار، یعنی مرور دایمی یک سلسله از افکار بی نتیجه در ذهن بیمار.
5. افکار کفرآمیز که باعث احساس گناه شدید بیمار می شود و معمولاً این افکار یا جنبه ی جنسی دارد، مثل زنا با محارم، یا جنبه کفرآمیز و الحادی دارد، مثل دروغ انگاشتن اعتقادات مذهبی فرد.
اختلال اضطراب بعد از حادثه ( PTSD)
معمولاً بعد از حوادث بسیار شدید، افرادی که به آن ها آسیب های جدی وارد شده است دچار این نوع اختلال اضطرابی می شوند. این حالت با عصبانیت، افسردگی، تکرار خاطرات حادثه ی بد، چه در طولروز و چه در طی کابوس های شبانه همراه است.
روز این اختلال در میان قربانیان حوادثی مثل جنگ، تصادفات، حوادث تلخ طبیعی مثل زلزله و سیل و نیز قربانیان تجاوز به عنف شایع است.
حملات اضطراب منتشر
به حملات اضطرابی ای گفته می شود که به طور مداوم یا نوسان دار و در تمام اوقات فرد را آزار می دهد.اضطراب با چه داروهایی درمان می شود؟
داروهای متعددی برای درمان انواع اضطراب استفاده می شود که از آن جمله می توان به داروهای ضد وحشت، داروهای ضد وسواس، بنزودیازپین ها، باسپیرون، آنتی هیستامین ها، SSRIها، سه حلقه ای های ضد افسردگی، پروپرانولول و داروهای ضد پسیکوز با مقادیر بسیار کم اشاره کرد.داروهای ضد وحشت ( Antipanic Drugs)
داروهای مهار کننده ی جذب مجدد سروتونین، سله حلقه ای های ضد افسردگی، مهارگرهای ضد آمین اکسیداز، سدیم والپرات و داروهای بنزودیازپینی.داروهای ضد وسواس
داروهای موسوم به SSRIs و سه حلقه ای های ضد افسردگی، به خصوص کلومی پرامین، کربنات لیتیوم، کارمابازپین، سدیم والپرات، کلونازپام و باسپیرون.بنزودیازپین ها
این دسته از داروها با اتصال به مجموعه ی گاما آمینوبوتریک اسید سبب جریان یافتن یونِ کلر به درون سلول های عصبی و جلوگیری از تحریک پذیری آن ها می شوند و براساس نیمه ی عمرشان به دو دسته ی « طولانی اثر» و « کوتاه اثر» تقسیم می شوند.
نیمه ی عمر داروهای کوتاه اثر مثل لورازپام و کلونازپام و الپرازولام بین 6 تا 15 ساعت است. داروهای طولانی اثر مثل دیازپام، فلورازپام و کلردیازپوکساید نیمه ی عمر بین 30 تا 120 ساعت دارند.
مهم ترین عارضه ی این داروها، وابستگی ( Dependency) و تحمل ( Tolerance) است؛ یعنی در طولانی مدت، بیمار به مقادیر زیاد این داروها وابسته می شود و مصرف زیاد آن ها را به آسانی تحمل می کند و در صورت عدم مصرف یا قطع دارو دچار تغییرات شدیدی مثل بی خوابی، بی قراری، عصبانیت و حتی تشنج می شود، که این مجموعه را عوارض ترک دارو ( Withdrawal Syndromoe) می نامند.
از عوارض دیگر این داروها به اختلال حافظه ی کوتاه مدت نیز می توان اشاره کرد.
با هر دارویی مسمومیت ایجاد می شود و مسمومیت ناشی از این داروها باعث ایجاد حالاتی مثل گیجی، منگی، عدم تعادل، تنگی نفس و خواب آلودگی های شدید می شود. در صورت مصرف هم زمان این داروها با داروهای ضد افسردگی، مواد مخدر، الکل و بعضی داروهای ضد تشنج خطرات جدی به وجود می آید.
برای مصرف بنزودیازپین ها باید به نکات زیر توجه کرد:
خانم های باردار نباید از این داروها مصرف کنند. موارد متعددی از شکافِ کام و لب شکری شدن در
جنین مادرانِ تحت درمان با داروهای ضد اضطراب مشاهده و گزارش شده است، بنابراین مصرف این داروها در زمان بارداری ممنوع است. درباره ی دوران شیردهی نیز چون داروها از طریق شیر دفع می شوند و نوزادان را خواب آلوده یا تحریک پذیر می کنند، مادران شیرده از مصرف این داروها منع شده اند. در صورتی که مادر به دارو نیاز مبرم داشته باشد نباید از شیر خود به نوزاد بدهد.
سالمندان معمولاً دچار ضعف حافظه یا فراموشی هستند، بنابراین بایستی داروهای آن ها را به نحوی علامت گذاری کنند که آن ها را به طور مکرر و منظم و طبق دستور پزشک مصرف کنند. سالمندان گاهی با مصرف مکرر این داروها دچار حواس پرتی شدید، رخوت، سرگیجه و خواب آلودگی می شوند.
درباره ی کودکان و نوجوانان بهتر است تا جایی که امکان دارد از طریق روان درمانی و جلسات مشاوره به علل و ریشه های اضطراب آنان پی برد و آن ها را برطرف کرد. البته اگر روان پزشک صلاح بداند، مصرف
دارو منعی ندارد و حتی در مواردی مثل اختلالات تشنجی و بعضی از انواع اختلالات خواب تجویز آن ها ضروری است.
بنزودیازپین های موجود در بازار دارویی ایران عبارتند از:
- دیازپام ( Diazepam) قرص 2 و 5 و 10 میلی گرمی
- کلردیازپوکساید ( Chlordiazopoxide) قرص 5 و 10 میلی گرمی
- فلورازپام ( Flurazepam) قرص 15 میلی گرمی
- الپرازولام ( Alprazolam) قرص 0/5 و 1 میلی گرمی
- اگزازپام ( Oxazepam) قرص 10 میلی گرمی
- لورازپام ( Lorazepam) قرص 1 و 2 میلی گرمی
- کلونازپام ( Clonazepam) قرص 1 و 2 میلی گرمی
- کلورازپات ( Clorazepate) قرص 10 میلی گرمی
برای جلوگیری از وابسته شدن به بنزودیازپین ها تجویز داروهایی مثل کارمابازپین با بنزودیازپین ها توصیه می شود. با این روش مقدار کم تری از داروی بنزودیازپینی استفاده می شود و از سوی دیگر عوارض ترک کاهش می یابد.
باسپیرون
طرز اثر باسپیرون برگیرنده های سروتونینی با بنزودیازپین ها متفاوت است. این دارو فاقد عوارض وابستگی و تحمل است، اثرات ضد تشنج و شل کنندگی عضلات دارد، وقفه ی اثر ( Lag) آن 7 تا 10 روز است ( یعنی حدود یک هفته طول می کشد تا اثر مناسب خود را نشانبدهد) و در اغلب موارد باعث خواب آلودگی نمی شود.
از عوارض جانبی آن می توان به سردرد، تهوع، سرگیجه و گاهی بی خوابی اشاره کرد.
آنتی هیستامین ها
همان طور که از نام آن ها بر می آید این داروها بر گیرنده های هیستامین نوع اول اثر می گذارند و باعث خواب آلودگی می شوند، اثرات ضد اضطرابی و خواب آلودگی دارند، سفتی عضلات را کاهش می دهند و مانع لرزش اندام ها می شوند. این داروها گاهی اشتها آوری خوبی هستند و در رفع بعضی از اختلالات جنسی نیز کاربردهای جانبی دارند. انواع این داروها که در برگیرنده های هیستامینی نوع اول، تأثیر می گذارند عبارتند از:- دیفن هید رامین ( Diphenhydramine)
- پرومتازین ( Promethazine)
- هیدروکسی زین ( Hydroxyzine)
- سیپروهپتادین ( Cyproheptadine)
انواع دیگری از آن ها هم وجود دارد که برای کاستن از سرگیجه، وزوز گوش، تهوع و استفراغ نیز به کار می رود و به همین دلیل برای درمان اختلالاتی مثل ماشین گرفتگی یا دریازدگی استفاده می شود.
جالب است بدانید که داروهایی مثل لوراتادین ( Loratadine) که برای درمان سرماخوردگی به کار می رود، ضد هیستامین نوع اول و
داروهایی مثل رانیتیدین ( Ranitidine)، سایمتادین ( Cimetidine) و فاموتیدین ( Famotidine) که در بیماری های گوارشی کاربرد دارند بر گیرنده های هیستامین نوع دوم اثر دارد.
در اثر مصرف این داروها گاهی ممکن است سرگیجه، افت فشار خون وضعیتی و خواب آلودگی رخ دهد، در ضمن مصرف این داروها در بارداری و شیردهی توصیه نمی شود.
بعضی از این داروها را به علت کم بودن عوارض جانبی می توان برای نوجوان تجویز کرد، که مهم ترین آن ها دیفن هیدرامین، هیدروکسی زین و پرومتازین هستند، البته باید دانست که عوارض این دسته از داروها در خردسالان بیش تر از نوجوانان است.
ترکیبات مهارگر گیرنده ی بتا ( Beta.Blocker Agents)
از انواع این داروها می توان پروپرانولول ( Propranolol) ، متوپرولول ( Metoprolol) ، نادولول ( Nadolol) ، آتنولول ( Atenolol) و پیندولول ( Pindolol) را نام برد.این داروها علاوه بر درمان فشار خون بالا، تپش قلب، رفع بعضی علایم سمی بیماری تیروئید، گلوکوم ( آب سیاه) و ... برای بیماری های روان پزشکی نیز استفاده می شوند. رایج ترین داروی این گروه پروپرانولول است که به صورت قرص های 10، 20 و 40 میلی گرمی در دسترس است.
موارد تجویز این دارو در روان پزشکی عبارت است از:
1. اضطراب هنگام امتحان، مصاحبه، سخنرانی و غیره
2. رعشه ی دست ها به علت مصرف لیتیوم
3. بی قراری ناشی از مصرف داروهای ضد پسیکوز
4. بازگیلری از الکل به همراه ترکیبات بنزودیازپینی
5. حملات خشونت به علت اختلالات عضوی مغزی مثل سکته، ضربه ی مغزی و غیره.
6. اضطراب موقعیتی که سبب کاهش کارآیی فرد در هنگام امتحان، مصاحبه، سخنرانی و غیره می شود و اغلب با ترس های اجتماعی ( Social Phobia) رابطه ی نزدیکی دارد. تجویز 10 تا 40 میلی گرم پروپرانولول 20 تا 30 دقیقه قبل از حاضر شدن فرد در موقعیت اضطراب آور می تواند مفید باشد، ولی در هر حال استفاده از هر دارویی همواره منوط به اجازه ی پزشک است. بهتر است این دارو را به صورت آزمایشی چند روز قبل از روز مورد نظر استفاده کرد تا از عوارض احتمالی دارو، آگاهی حاصل شود.
برای مصرف داروهای ضد اضطراب باید به چه نکاتی توجه کرد؟
خطرناک ترین کار درباره ی مصرف داروهای ضد اضطراب این است که بیمار خودسرانه و بدون مشورت با پزشک و در درازمدت از این داروها استفاده کند.قطع کردن ناگهانی این داروها نیز بسیار خطرناک است و عوارض بدی در پی دارد. برای قطع کردن این داروها باید به طور متوسط هر هفته یک چهارم از مقدار داروی اصلی کاست تا به مرور مصرف دارو به صفر برسد.
منبع مقاله: احمدی سرتختی، امیرمسعود، (1388)؛ دارو درمانی در روان پزشکی، (آشنایی با داروهای روان پزشکی)، تهران: نشر قطره، چاپ اول.
/ج
