نویسنده: فریده فرهمندزاده

مقدمه

ایران پس از صفویان حکومتهای گذرا و ناپایداری را تجربه کرد که به تمامی مشغول جنگهای خارجی و یا خانگی شد و هرگز فرصت ثبات و دوام نیافت. افشاریان و زندیان دوره کوتاهی از تاریخ حکومتهای ایران را به نام خود ثبت کردند که هرگز به استقرار سلسله ای با دوام و متمرکز نینجامید که قدرتهای محلی را کاملاً تابع خود کند و یا این تابعیت را استمرار بخشد. در این زمان، ایران کشوری بحران زده و نیمه ویران بر اثر جای گزینی پی در پی حکومتها و ناامن بر اثر جنگهای داخلی و تجاوزهای خارجی است. ژنرال گاردان فرانسوی، سفیر ناپلئون در ایران می نویسد که ایران مملکتی است کم جمعیت و فقیر که بر اثر جنگهای داخلی، کشاورزی آن دچار نقصان است؛ توجهی به تجارت نیست و معادن آن استخراج نمی شود و داد و ستد و معاملات در حکم صفر است.(1)
قاجارها در چنین شرایطی، موقعیت خود را به عنوان ایل مدعی قدرت در پناه درایت آقا محمدخان قاجار مستحکم کردند. جنگهای داخلی آقا محمدخان سپس لشکرکشیهای خارجی او، ایل قاجار را در موقعیت جدیدی در طبقه بندی قدرت قرار داد.
این زمان، ایران در میان کشورهایی قرار گرفته بود که قدرتهای نوپا یا کهن استعماری هر روز به شیوه ای برای نفوذ هر چه بیشتر در دیگر کشورها و کسب قدرت و البته ثروت بیش از پیش می کوشیدند. در این بین موقعیت خاص جغرافیایی و تاریخی ایران، آن را در معرض توجه بیشتر قرار داده بود. ایران که به نوعی چهار راه ارتباط شرق و غرب و به تعبیر آن زمان دروازه هندوستان بود، تحت تأثیر همین موقعیت، قدرتهای استعماری را متوجه خود کرد. پس از پیروزی انقلاب بزرگ فرانسه در 1204 ق/ 178789 م ناپلئون به عنوان امپراتور تاجگذاری کرد و به دنبال آن در پی کسب جایگاه ویژه ای در عرصه مناسبات جهانی برآمد که مشخصه بارز آن داشتن مناطق استعماری و قوای نظامی برتر بود؛ و صد البته بورژوازی نوظهور فرانسه نیز خواهان کسب این جایگاه و افتخارات و بهره های حاصل از آن بود.(2) ناپلئون نیز با درک این نیازها تنها راه دستیابی به همه این خواسته ها را رسیدن به هند می دانست.
پیشینه استعمار انگلیس بیش از سابقه حضور آنها در سرزمین ماست. در حقیقت انگلیس از نخستین دولتهایی بود که راه پیشرفت و توسعه خود را در مدخلات نظامی و سیاسی و اقتصادی در دیگر ممالک جستجو می کرد. سابقه حضور آنان در ایران به دوران صفویه باز می گردد که البته قدرت سیاسی و نظامی ایران آن عصر، تا حد زیادی مانع از مداخله های انگلیس در ایران می شد؛ و اگر در مواردی مانند آنچه در جریان بیرون راندن پرتغالیها از بندر گمبرون پیش آمد از نیروی نظامی انگلیس، به عنوان متحد، یاری نیز گرفته می شد؛ ولی این هرگز به معنای نفوذ با تسلط انگلیسی ها بر امور داخلی ایران نبود. در زمان افشاریه و زندیه نیز به جز دوره ای کوتاه از قدرت نمایی نادرشاه افشار و کریم خان زند، بی کفایتی جانشینان این دو، کوتاهی عمر سلسله های آنان، مداخلات و تجاوزهای همسایگان و دولتهای مترصد فرصت را باعث شد. آنچه برای انگلیس قابل توجه می نمود، حفظ هندوستان و جلوگیری از نفوذ سایر رقبا در ایران و هندوستان بویژه روسیه و فرانسه بود.
سال 1221 ق/ 1806 م ناپلئون به کشورهای تابع فرانسه دستور داد تا بنادرشان را به روی تجارت با انگلیس ببندند.(3) سال بعد ناپلئون برای یافتن جای پایی در نزدیکی هندوستان با ایران پیمان اتحاد- «فین کنشتاین»- بست که در آن وعده می داد تا از منافع ایران در برابر روسیه و هر کشور دیگری حمایت کند.(4) در همین حین برای به انزوا کشیدن انگلستان در عرصه مناسبات بین الملل و همچنین یافتن متحدی در برابر انگلستان، با روسیه، تزار الکساندر اول، پیمان اتحاد امضا می کند.(5) این در واقع همان «پیمان تیلسیت» بود که ایران امید داشت مسائلی درباره الحاق گرجستان به قلمرو این کشور در آن مطرح شود که هرگز چنین نشد.(6) ولی چند سال بعد، از سوی دیگر میدان دادن به فرانسه، کینه انگلیس علیه ایران را بر می انگیخت.(7) ولی چند سال بعد، زمانی که فرانسه خود را به اندازه کافی نیرومند یافت، با حمله به روسیه مسکو را تصرف کرد. (1227 ق/ 1812) گو اینکه این خطای بزرگی بود و فرانسه به دلیل نبود آذوقه و سرمای شدید شکست خورد.(8) ولی فرانسه با این کار تصمیم به حذف مانع بزرگی در راه رسیدن به هندوستان گرفته بود. همچنین با تصرف روسیه، در حقیقت شرق اروپا را به دست می آورد که خود اهرم مناسبی برای بی رقیب شدن فرانسه در صحنه قدرت جهانی بود. به هر صورت شکست ناپلئون در واترلو بلژیک پس از عقب نشینی از روسیه (9-1228 ق/ 1814 م) به دنبال آن کنگره وین (1230 ق/ 1815 م) و تبعید ناپلئون به جزیره سنت هلن(9)، منجر به خالی شدن عرصه قدرت برای انگلیس و روسیه شد. این درست همان هدفی بود که انگلیس دنبال می کرد و به این منظور ترجیح داده بود به صورت موقت صلحی میان ایران و روسیه برقرار شود تا کار فرانسه با استفاده از به کارگیری تمام قدرت روسیه در اروپا یکسره شود.(10)
با نگاهی به اوضاع ایران و روسیه مقارن تحولات اروپا، تأثیرپذیری مستقیم فراز و فرودهای جنگ از این تحولات را به روشنی می بینیم. پس از معاهده تیلسیت و نزدیکی فرانسه و روسیه، انگلستان با احساس خطر از جانب این اتحاد، سعی کرد با تشویق ایران به جنگ با روسیه، باعث تفکیک و در نتیجه تضعیف نیروهای مخالفانش شود. ولی پس از حمله فرانسه به روسیه در اتحاد جدید علیه فرانسه می اندیشید و بنابراین مایل بود که جنگ ایران و روسیه هر چه زودتر پایان پذیرد. انعکاس اتحادها و پیمان شکنی ها و جبهه بندیهای اروپا، که با تغییر سیاستهای دول درگیر همراه بود، در این ارتباط به روشی هویداست.
حضور انگلیس در خلیج فارس، سابقه ای طولانی تر از عمر سلسله قاجار داشت. توجه انگلیس به همه راههایی که به نحوی به هندوستان ختم می شد، پیش از این آغاز شده بود و اکنون نیز ادامه داشت. اشتغال آقا محمدخان به جنگهای داخلی و عمر کوتاه حکمروایی او سپس بی خبری و بی توجهی فتحعلی شاه به آبهای جنوب، این حضور را استمرار و پایداری بیشتری بخشید.
نگرانی های انگلیس از حضور روسیه، دانستن مقصود نهایی آنها یعنی رسیدن به آبهای گرم، سپس هندوستان بود.
گذشته از آن، ایران خود نیز منافع و امتیازهای فراوانی داشت که در جلب توجه انگلیس یا هر دولت استعماری دیگری مؤثر بود. بازار سودآور ایران و موقعیت استراتژیک آن، از نظر انگلیس که به سوی انقلاب صنعتی پیش می رفت، دور نمی ماند. هر چند که ایران بیش از هر چیز به عنوان دروازه هند مورد توجه انگلیس بود. از این رو انگلیس و در واقع شرکت هند شرقی مصمم شد که راه نفوذ بیشتری در ایران بیابد.
اواخر ربیع الاول 1214 / اوت 1799 نماینده شرکت هند شرقی با عنوان ارباب مهدیقلی خان از هند در تهران به حضور فتحعلی شاه رسید و درخواستهای دولت متبوعش مبنی بر سرکوب افغانها را به شاه عرضه کرد.(11) گویا این شخص مقیم بوشهر بود و اصل مطلب او هم استمداد از شاه برای مقابله با حکام افغانی بود که قصد حمله به هند داشتند.(12)
توجه به حضور روسها و مراقبت از فعالیتهای آنها و همچنین ترس از نفوذ آرام فرانسویها در منطقه (13) را نیز باید به انگیزه های شرکت هند شرقی از فرستادن این سفیر به ایران، اضافه کرد.
سال 1215 ق/ 1800 م جان مالکوم به ایران آمد.(14) هدف او نیز شخصاً تفاوتی با اهداف- مهدیقلی خان- نداشت. او موظف بود شاه ایران را علیه زمانشاه افغانی ترغیب کند و علاوه بر جلوگیری از نفوذ فرانسویان، سطح بازرگانی ایران و شرکت هند شرقی را ارتقا بخشد.(15) این تلاش به انعقاد قرارداد بازرگانی میان مالکوم به نمایندگی از شرکت هند شرقی و حاج ابراهیم خان کلانتر به نمایندگی از دربار ایران منجر شد.(16) در بند مربوط به همکاریهای نظامی، ایران متعهد شده بود که « با زمانشاه قراردادی نبندد مگر آنکه زمانشاه ادعایی راجع به متعلقات بریتانیا در هند نداشته باشد»؛ در مقابل شرکت هند شرقی وعده داد در صورت تجاوز افعانیها یا فرانسویها به ایران، مهمات جنگی بفرستند.(17) نیز گمرک و مالیات ایران از بازرگانان هندی و انگلیسی برداشته شود.(18) در پیش نویس پیمان بازرگانی با ایران، مالکوم درخواست واگذاری جزایر قشم، هنگام و خارک در خلیج پارس به انگلستان را مطرح کرد و اجازه خواست که انگلیس نیرو و استحکامات نظامی در این جزایر برپا کند.(19) این درخواست که از سوی شاه ایران رد شد، خواست انگلیس مبنی بر کنترل اوضاع ایران را آشکار می سازد. اما تلاش انگلیس در این پیمان نامه ها منجر به گرفتن نوعی حق کاپیتولاسیون از ایران شد: « استقلال قضایی، تا جایی که مجازاتها منجر به قتل یا جرح نشود.»(20)
فعالیتهای سیاسی نمایندگان و سفرای انگلیس در ایران منجر به فرستادن ملک التجار ایران، حاج خلیل خان قزوینی از سوی دربار ایران به شرکت هند شرقی در پاسخ به سفارت مالکو (1215 ق/ 1800 م(21)) شد که با عهدنامه ای به مهر سلیمان خان نظام الدوله به همراهی مالکوم صورت گرفت.(22) انتخاب یک بازرگان به عنوان نماینده به دلیل ارتباط بیشتر آنان با مسائل خارج از مرزها بود. پس از قتل حاج خلیل خان، اولیاء شرکت هند شرقی با نگرانی از نارضایتی دربار ایران و قطع رابطه با انگلیس، از لحاض مالی به خوبی نظر مساعد شاه و باقیماندگان حاج خلیل خان را جلب کردند.(23) سه سال پس از آن آقانبی خان برادر زاده حاج خلیل خان به سفارت هند رفت. ولی سفیر، بی گرفتن نتیجه رضایت بخشی، به ایران بازگشت.(24) تلاشهای این سفیر در اضافه کردن ماده ای به قرارداد 1800 م، مبنی بر کمک نظامی انگلیس به ایران در صورت جمله روسها به ایران با بی اعتنایی و مخالفت فرمانروای هندوستان، لرد مینتو، مواجه شد. زیرا این زمان علاوه بر شکست فرانسه در سوریه و مصر(25)، روسیه نیز با انگلیس طرح دوستی ریخته بود و در افغانستان نیز فعلاً نیازی به کمک ایران نبود.(26)
هم زمان با تغییر اوضاع بین المللی، سطح روابط ایران و انگلیس نیز تغییر می یافت و در عین حال میزان اهمیت این روابط نیز متغیر بود. زمزمه های آغاز روابط میان فرانسه و ایران؛ نامه ها و نمایندگانی که یکی پس از دیگری از دربار فرانسه خود را به حضور شاه ایران می رساندند؛ و رقابت شدید فرانسه و انگلیس و چشمداشت فرانسه به هندوستان، بار دیگر توجه انگلیسی ها را به ایران جلب کرد. بویژه که ژنرال گاردان فرانسوی پس از عقد معاهده فین کنشتاین بین ایران و فرانسه (1222 ق/ 1807 م) و با همراهی سفیر ایران، به تهران وارد شد.
هم زمان دو نماینده از سوی شرکت هند شرقی و دولت بریتانیا، جان مالکوم و هارفورد جونز در 1223 ق/ 1808 م(27) وارد خلیج پارس شدند. البته این دو نماینده وارد تهران نشدند؛ چرا که یکی از شروط گاردان برای سفارتش از سوی فرانسه در ایران، قطع هرگونه رابطه ایران با انگلیس بود. سرهارفورد جوزن- با اینکه تحت تابعیت فرمانروای قلمرو شرکت هند شرقی- لرد مینتو بود، از سوی دولت بریتانیا مأمور سفارت در ایران گردید؛ ولی لرد مینتو، جان مالکوم را خود به خلیج پارس فرستاد. جونز در اجرای مأموریتش موفق تر عمل کرد. با اینکه مالکوم همه گونه ترفندی به کار بست- تهدید به تصرف خارک(28) و یا ادعای همراه داشتن یکی از شاهزادگان زند در کشتی اش (29) و یا پیشنهاد پرداخت پانصد هزار تومان پیشکش به دربار ایران و جنگ با دشمنان ایران در صورت پذیرفته شدن سفیر(30)- اما موفق نشد.
چون گاردان در ایران توفیقی نیافت، حکومت ایران تصمیم گرفت سفیر انگلیسی را بپذیرد. وسوسه ها و وعده های سفرای انگلیس در آن شرایط بحرانی برای ایران، علاوه بر بدقولی های فرانسویان و سردرگمی و ناتوانی گاردان در حل و فصل مسائل مربوط به جنگ و صلح ایران و روس و عمل نکردن فرانسویان به تعهداتشان، نتیجه ای جز جلب توجه ایرانیان نداشت. به عنوان مثال مالکم نامه ای به دربار ایران فرستاد که در آن بر دوستی انگلیس با روسیه و نفوذ انگلیس بر روسیه و استفاده ای که می تواند از این دوستی به نفع ایران و برای برگرداندن گرجستان به ایران، به عمل آورد، تأکید کرده است. همچنین یادآور شده که ادعای فرانسویان در این باب بی پایه است و پیشنهاد کرده دولت ایران مهلتی به فرانسه و انگلیس برای این موضوع بدهد تا هر کدام توانایی و درستی گفتار خود را ثابت کنند.(31) ظاهر نامه در جلب توجه مثبت دربار ایران نسبت به انگلیسی ها و سلب اطمینان ایرانیان از فرانسویان مؤثر بود.
با فرستادن میرزا ابوالحسن خان شیرازی به لندن، تکلیف سفارت مالکوم و جونز نیز مشخص شد.(32) مالکوم پس از ورود به بوشهر و تقدیر هدایایی به حضور شاه در چمن سلطانیه، باید به هند باز می گشت و جونز به سفارت انگلیس در ایران منصوب شد (1224 ق/ 1809 م(33)). جونز بی فوت وقت، عهدنامه مجمل را- در 25 محرم 1224 / 19 مارس 1809 میان ایران و انگلیس منعقد کرد.(34) با این حال باید اهداف دیگری از جمله آماده کردن زندیان برای شورش در صورت مقاومت و مخالفت دربار ایران را نیز به سایر اهداف جونز در ایران افزود.(35) همچنین، جونز پیشنهاد داد که دولت انگلیس تا زمانی که با دولت روسیه در جنگ است، سالیانه مبلغ 160 هزار تومان یا 120 هزار لیره به ایران بپردازد و افسران انگلیسی را برای تربیت قشون ایران به کار گیرد. شاید این امیدواری بود که شاه ایران را ترغیب کرد که با دادن گذرنامه به گاردان برای خروج از ایران موافقت کند.(36)
با وجود خدمات جونز برای انگلیس، تعارض میان شرکت هند شرقی و دولت لندن به تعویض جونز و جای گزینی مالکوم در ربیع الثانی 1225 ق/ 1810 م به جای وی و فرستادن مالکوم به بوشهر به همراه لیندسی، افسر توپخانه و کریستی، افسر پیاده نظام برای تعلیم سپاه عباس میرزا، منجر شد.(37)
پس از مالکوم، سرگوراوزلی به عنوان سفیر انگلستان به ایران آمد. جونز و مالکوم، و پس از آنها سرگوراوزلی و هنری الیس(38) که به ترتیب باعث بستن قراردادهایی چون پیمان نامه های مجمل (25 محرم 1224 ق/ 12 مارس 1809- سرهارفورد جونز از انگلیس و میرزا محمدشفیع از ایران)، مفصل (29 صفر 1227/ 14 مارس 1812- سرگوراوزلی از سوی انگلیس و میرزا محمدشفیع صدر اعظم از سوی ایران) و پیمان نامه تهران (12ذی حجه 1229/ 25 نوامبر 1814- هانری الیس از طرف انگلیس و میرزا شفیع از طرف ایران) شدند، سالها در ایران حضوری فعال داشتند و در آچه که حین جنگهای ایران و روس بر ایران رفت، دست داشته اند.
به عنوان مثال، با در نظر گرفتن این حقیقت که جنگ روسیه با عثمانی و ایران، این کشور را از فکر حمله به اتریش بازخواهد داشت و بر مبنای این فکر که از سوی رابرت ادیر سفیر انگلیس در استانبول مطرح می شد، جونز در سال 1224 ق/ 1809 م به عباس میرزا گفت که در صورت ادامه جنگ ایران و روس، انگلیس کمک هزینه ای شش ماهه به ایران پرداخت می کند.(39) اگر چه نه این هزینه ها پرداخت شد و نه کمک چندانی صورت گرفت.
زمانی که انگلیسی ها با روسیه علیه فرانسه متحد شدند (1227 ق/ 1812 م) درصدد تحمیل صلح به ایران برآمدند.(40) روسیه، به اوزلی متوسل شد و او میرزا شفیع صدراعظم را با خود همراه ساخت و علی رغم میل عباس میرزا، صلح برقرار شد.(41) مذاکرات صلح در گلستان قراباغ، میان نمایندگان ایران- میرزا ابوالحسن خان شیرازی، وزیر دول خارجه و سرگوراوزلی وزیر مختار انگلیس در ایران- و ژنرال رویشچوف نماینده روسیه آغاز شد.(42) همان گونه که پرسی سایکس گفته است، سرگوراوزلی «مساعی جمیله» خود را به کار برد تا این قرارداد بسته شود.(43) اگر چه قرار بود میرزا بزرگ عیسی خان فراخانی قائم مقام از سوی ایران در مذاکرات شرکت کند، ولی هم به دلیل سعی اوزلی در جای گزین کردن میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به ایلچی (هواخواه و تابع سیاست های انگلیس) به جای میرزا بزرگ(44) و هم به دلیل مذاکرات بی نتیجه قبلی با روسها که طی آن هیچ گاه میرزا بزرگ در موضع ضعف قرار نمی گرفت و از مصالح و منافع ایران چشم نمی پوشید و شاید عدم تمایل روسها به مذاکره با او، در نهایت میرزا ابوالحسن ایلچی و سرگوراوزلی به عنوان نمایندگان ایران در مذاکرات شرکت کردند.
پس از معاهده صلح گلستان نیز حتی مانع از اصرار ایران برای بازپس گیری سرزمینهای اشغالی شدند، به این بهانه که روسیه به دلیل شکست دادن ناپلئون، مغرور شده است و صلاح نیست که ایران اصرار کند.(45) هر چند که در آن اوضاع، موقعیت ایران بدتر از آنکه بود، نمی شد. چرا که به هر حال انگلیس با در نظر گرفتن منافع خود نیز، اجازه پیشرفت بیشتر در ایران را به روسها نمی داد و روسها نیز خود را در آن وهله دارای موقعیت مناسب برای پیشروی نمی دیدند.
زمانی که قرار شد پیمان نامه گلستان را که به امضای شاه ایران رسیده بود، برای تأیید و امضای تزار به روسیه ببرند، اوزلی پس از گذاشتن جیمز موریه به نیابت خود در ایران و بدون همراهی با میرزا ابوالحسن خان ایلچی و زودتر از او به سوی پترزبورگ رفت. در حالی که به عنوان یکی از نمایندگان ایران در بستن قرارداد موظف بود میرزا ابوالحسن خان ایلچی را در بردن عهدنامه به پترزبورگ همراهی کند.(46) اگر چه در حقایق الاخبار ناصری ذکر شده که این دو« به اتفاق» روانه روسیه شدند(47)، ولی منابع دیگر، از عدم همراهی این دو سخن گفته اند.
در جریان دوره دوم جنگهای ایران و روس که به شکست دوباره ایران و پیمان نامه ترکمانچای انجامید، نیز دست پیدا و پنهان انگلیس دیده می شود. از طرف ایران مک نیل انگلیسی، پزشک همراه مک دونالد، سفیر مختار انگلیس در ایران و منوچهر خان ایشیک آقاسی و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و میرزا ابوالحسن خان شیرازی و اللهیارخان آصف الدوله و نایب السلطنه حضور داشتند و از سوی روسها پاسکویچ و همراهان روسی اش.(48)
از مهم ترین شرایط پیمان نامه، الحاق ایروان و نخجوان و اردوباد و طالش و موغان به روسیه و قرار دادن ارس به عنوان سر حد دو کشور روسیه و ایران بود.(49) در این بین، شاه از پرداخت همه غرامت سر باز زد و پرداخت بخشی از غرامت را بر عهده ولیعهد گذاشت. نایب السلطنه که پول کافی نداشت، به ناچار پیشنهاد انگلیسی ها را پذیرفت، که در ازای پرداخت دویست هزار تومان کمک مالی به ایران، بند 3 و 4 قرارداد مبتنی بر کمک سالیانه انگلیس به ایران، حذف شود.(50)
دولت بریتانیا، هم به دلیل حفاظت از هندوستان و هم به دلیل یافتن منابع تازه تر برای اقتصاد استعماریش و هم به دلیل حفظ موازنه قدرت در اروپا، هرگز ایران را به حال خود رها نمی کرد. کمپل یکی از مشاورین جان مالکوم درباره پیوندهای اقتصادی هند و انگلیس و ایران می نویسد؛ بسیاری از کالاهای اروپایی و یا هندی در ایران پیش فروش می شوند.(51) مسلم است که چنین بازاری را هرگز از دست نمی دادند. اوزلی در نامه ای به تاریخ 1229 ق/ 25 اکتبر 1814 به لرد کاسلری می نویسد:
باور صادقانه من آن است اکنون که صرفاً ایمنی سرزمینهای [تحت اشغال انگلیس] در هندوستان مورد توجه است، برگزیدن سیاست واگذاری ایران در ناتوانی وحشیگری کنونی اش از دنبال کردن برنامه ای ناسازگار با این سیاست بهتر است.(52)

پی نوشت ها :

1. دو گاردان، کنت آلفرد، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران، انتشارات نگاه، 1362، ص 167.
2. حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، انتشارات امیرکبیر، فروردین 1365، ص 243.
3. نصر، سیدتقی، ایران در برخورد با استعمارگران از آغاز قاجاریه تا مشروطیت، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، بهار 1363، ص 33.
4. ترنزیو، پیوکارلو، رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان، ترجمه عباس آذرین، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359، ص 14.
5. ایران در برخورد، ص 33.
6. رقابت روس و انگلیس؛ ص 14.
7. نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، انتشارات بنیاد، 1368، ج1، ص 92.
8. ایران در برخورد، صص 33 و 34.
9. همان.
10. اشاره به صلح گلستان به ترایخ 29 شوال 1228 ق/ 12 اکتبر 1813 م در: هدایت، میرزا قلی خان، تاریخ روضه الصفای ناصری، به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ج نهم، صص 7650 و 7651؛ تاجبخش، احمد، سیاست های استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران در نیمه اول قرن نوزدهم، تهران، انتشارات اقبال، 1362، صص 213 و 214.
11. روضه الصفا، ج نهم، صص 7490 و 7491؛ خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، نشر نی، 1362، ص 12؛ « مهدیقلی خان»، در: نخستین رویارویی ها، ص 244.
12. بویژه زمانشاه افغانی که تعرضات گاه به گاه او به هندوستان باعث دردسرهایی برای شکست هند شرقی می شد، مورد نظر او بوده است. در: سیاستهای استعماری، ص 208.
13. نخستین رویارویی ها، ص 244.
15 روضه الصفا، ج نهم، ص 7498؛ حقایق الاخبار ناصری، ص 12.
16. سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه سیدمحمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، نشر دنیای کتاب، 1370، ج2، ص 437.
17. سیاستهای استعماری، ص 208.
18. همان.
19. نخستین رویارویی ها، ص 248.
20. قرارداد شعبان 1215/ ژانویه 1801 در: همان، ص 247؛ مازندرانی، وحید، مجموعه عهدنامه های تاریخی ایران، تهران، امور خارجه، 1350، ص 91.
21. روضه الصفا، ج نهم، ص 7500.
22. حقایق الاخبار ناصری، ص12.
23. شرح واقعه در: روضه الصفا، ج نهم، صص 7530 و 7531؛ تاریخ ایران، ج2، ص 438.
24. به دلیل شکست فرانسه در سوریه و مصر، موقعیت به نفع انگلیس بود، در: همان؛ سیاستهای استعماری، ص 209.
25. تاریخ ایران، ج2، ص 438.
26. سیاستهای استعماری، ص 209.
27. واسن، رابرت گرنت، تاریخ ایران در دوره قاجاریه، ترجمه ع. وحید مازندرانی، تهران، انتشارات کتاب های سیمرغ (وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر)، 1354، تاریخ ایران، صص 154 و 155.
28. سیاستهای استعماری، صص 209 و 210.
29. همان.
30. همان.
31. اشاره به درخواست ورود سرجان مالکوم و یا سرهارد فورد و جونز به ایران، نارضایتی و مخالفت گاردان و بازگشت مالکوم به هندوستان در: روضه الصفا، ج نهم، ص 7594 و 7595 و 7604؛ مأموریت گاردان، صص 139 و 140.
32. روضه الصفا، ج نهم، ص 7610.
33. همان، صص 7606 و 7623و 7622، حقایق الاخبار ناصری، ص 14.
34. نخستین رویارویی ها، ص 255.
35. همان، ص 253.
36. تاریخ ایران، ج2، ص 445.
37. همان، ص 446؛ سیاستهای استعماری، ص 212.
38. قرارداد هنری الیس در 12 ذی حجه 1229/ 25 نوامبر 1814 در: روضه الصفا، ج نهم، ص 7678؛ تاریخ ایران، ج2، صص 448 و 449؛ تاریخ ایران، ص 176.
39. نخستین رویارویی ها، ص 254.
40. این کار بر عهده سرگوراوزلی بود، در: همان، ص 260.
41. همان، ص 261.
42. روضه الصفا، ج 9، صص 7650 و 7651.
43. همان، به تاریخ 12 اکتبر 1813 در: تاریخ ایران، ج2، ص 455.
44. شیرازی خاوری، میرزا فضل الله، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، ج1، ص 360؛ مجموعه عهدنامه های تاریخی، صص 127 تا 130.
45. جیمز موریه اذعان می دارد که رفتار انگلیس در قبال ایران به عنوان هم پیمان، در ارتباط با جنگها و صلحهای ایران و روس، خیانت است، در: همان، ص 263.
46. مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه (تاریخ جنگهای ایران و روس)، به اهتمام غلامحسین صدری افشار، تهران، انتشارات ابن سینا، 1351، ص 313؛ محمدتقی لسان الملک سپهر، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1377، ج1، ص 247؛ روضه الصفا، ج 9، ص 7669.
47. حقایق الاخبار ناصری، ص 15.
48. ناسخ التواریخ، ج1، ص 393؛ روضه الصفا، ج نهم، ص 7880؛ تاریخ ذو القرنین، ج2، ص 669؛ علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه، اکسیر التواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1259 ق)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات ویسمن، 1370، ص 383؛ حقایق الاخبار ناصری، ص 19؛ تاریخ ایران، ص 224.
49. صورت عهدنامه در: ناسخ التواریخ، ج1، صص 393 تا 404؛ روضه الصفا، ج نهم، صص 7892-7881؛ تاریخ ذو القرنین، ج2، صص 671 تا 681؛ مختصری از عهدنامه در: تاریخ ایران، ج2، ص463 و 464.
50. قرارداد یاد شده در تاریخ 29 صفر 1227/ 14 مارس 1812 بین سرهارفورد جونز و میرزا ابوالحسن خان ایلچی منعقد شده بود، در: تاریخ ایران، ج2، ص 465؛ رایت، دنیس، نقش انگلیس در ایران، ترجمه فرامرز فرامرزی، تهران، انتشارات فرخی، 1361، صص 24 و 25.
51. همان، ص 232.
52. همان، صص 262 و263.