تربیت دینی مدارس و بحران های قرن بیست و یک (2)

بررسی نقش و جایگاه تربیت دینی مدارس در برون رفت دانش آموزان از بحران های مطرح در قرن بیست و یک

روش پژوهش

با عنایت به عنوان و سوال های مطرح شده، پژوهش به شیوه توصیفی و از نوع تحلیل اسنادی انجام شده است.

جامعه، نمونه و روش نمونه گیری

کلیه منابع و مراجع مرتبط با نقش و جایگاه تربیت دینی و چگونگی مواجهه با بحران های قرن بیست و یک، به مثابه جامعه پژوهش حاضر محسوب می شود؛ افزون بر اینکه در انجام پژوهش، نمونه گیری به عمل نیامده است و کلیه منابع و مراجع موجود و در دسترس، اعم از کتب، مقالات و گزارش های پژوهشی بررسی شده است.

ابزار گردآوری داده ها

ابزار پژوهش، فرم های فیش برداری از منابع و مراجع مذکور بوده است.

شیوه تجزیه و تحلیل داده ها

داده های حاصل از بررسی سه سوال اساسی پژوهش، از نوع کیفی است؛ بنابراین با ملاحظه ماهیت داده ها به طبقه بندی، تحلیل، استدلال و استنتاج منطقی آنها پرداخته شده است.

تجزیه و تحلیل یافته ها

در اینجا به بررسی پرسش های پژوهشی پرداخته شده است:

1. بررسی سوال اول پژوهش

تعلیم و تربیت (تربیت دینی) در جهت چه اهداف و وظایفی است؟
نظام آموزش و پرورش عظیم ترین سازمان و تشکیلات هر جامعه است، که رسالتی بسیار مهم در زمینه شکوفایی و بروز استعدادهای بالقوه دانش آموزان دارد. نقش شگفت انگیز تعلیم و تربیت در زندگی انسان، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست و تاکنون در ضرورت آن تردید نشده است؛ چرا که تعلیم و تربیت صحیح می تواند فرد را به اوج ارزش ها برساند و اگر غلط افتد، وی را به سقوط کشاند (پژوهشگاه حوزه و دانشگاه 1384).
نظام آموزش و پرورش، مهم ترین و اساسی ترین مکانی است که قادر است روحیه خلاقیت، ابتکار، خودباوری و اعتماد به نفس را در نسل جوان شکوفا سازد. اهداف تعلیم و تربیت که در جهت اجرا کردن احکام و قوانین اسلام و قرآن در جامعه اسلامی است، مسلماً با غایت و نهایتی که برای خود پیش بینی کرده است، اگر با ویژگی های اهداف (داشتن اختیار، انگیزش و انتخاب مسیر) همراه باشد موفق خواهد بود (پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385).
از نظر قرآن، انسانی سعادتمند است که خدا را عبادت کند و به او نزدیک شود، و انسان کامل کسی است که به قرب الهی دست یابد. محورهای کلی اهداف تربیتی در مورد خداوند، در معرفت خدا، ایمان به او، تقوای الهی، عبودیت و احساس تکلیف و شکرگزاری است. اسلام انسان را جانشین خدا در زمین می داند و در صدد ارائه نظامی است که با در نظر گرفتن تمام جوانب وجود او (عقل، جسم؛ ابعاد فردی و اجتماعی) انسان صالح و شایسته تربیت کند و جهت رسیدن به این اهداف، نیاز به نظام اسلامی است. آموزش و پرورش می تواند با توجه به ساختار وجودی انسان و با توجه به مبانی انسان شناختی، اهداف خود را ترسیم کند و در جهت تحقق آنها به تربیت متخصصان، تولید دانش و تربیت انسان های نقاد و متفکر بپردازد و آنها را تحویل جامعه دهد(همان).
تعلیم و تربیت، رشد همه جانبه شخصیت انسان را از طریق تربیت روح، عقل، نفس منطقی، عواطف و حواس هدف خود قرار می دهد و تمام جنبه های انسان را برای سعادت
و کمال بر می انگیزد. تحقق اهداف غایی تعلیم و تربیت در اسلام، در گرو تسلیم در برابر الله است (بهرام پور، 1377، ص96).
فهرستی از اهداف کلی تعلیم و تربیت اسلامی عبارت است از:

1. اهداف اعتقادی:

شامل مجموعه ای از اهداف جزیی چون: تقویت ایمان و اعتقاد به مبانی اسلامی و بسط بینش الهی بر اساس قرآن کریم و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصوم (علیه السّلام)، پرورش روحیه مبارزه با کفر و شرک و نفاق و همه مظاهر آنهاست.

2. اهداف اخلاقی:

در این زمینه می توان به اهداف جزیی چون: ایجاد زمینه لازم برای خودشناسی به منظور خداشناسی، تزکیه و تهذیب نفوس و رشد فضایل و مکارم اخلاقی براساس ایمان به خدا و تقوای اسلامی، پرورش احساس کرامت اخلاقی و برانگیختن عزت نفس، پرورش روحیه نظم و انضباط اشاره کرد.

3. اهداف علمی و آموزشی:

در این جهت، اهداف جزیی مانند: تقویت روحیه حقیقت جویی، تعقل و تفکر، مطالعه، بررسی، تعمق، تحقیق، نقادی و ابتکار در تمام زمینه های اسلامی، تقویت روحیه تعلیم و تعلم، تعمیم آموزش برای تمام افراد لازم التعلیم و محو بی سوادی، آموزش علوم و فنون و مهارت های مورد نیاز فرد و جامعه مورد توجه قرارمی گیرد.
4

. اهداف فرهنگی و هنری:

این اهداف شامل مواردی از جمله: شناخت، پرورش و هدایت ذوق و استعدادهای هنری و زیباشناختی، شناساندن زیبایی های جهان آفرینش، شناساندن هنر اسلامی و هنرهای ملی و جهانی سالم و پرورش روحیه حفظ میراث هنری و تاریخ، شناخت و شناساندن ادب فارسی، شناساندن فرهنگ و آداب و سنن مطلوب جامعه اسلامی ایران به منظور حفظ و ترویج آنها و دفع سنن و رسوم منحط و خرافی، شناساندن تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلام، ایران و کشورهای اسلامی است.

5. اهداف اجتماعی:

شامل اهداف جزیی چون: پرورش روحیه پاسداری از قداست و استواری بنیان و روابط خانواده و بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی، پرورش روحیه تحقق
بخشیدن به قسط و عدالت اجتماعی و اقتصادی اسلام و پاسداری از آن، پرورش روحیه اخوت ایمانی و تعاون اسلامی، هم بستگی ملی و فرهنگی و تقویت و تحکیم آن، پرورش روحیه احترام به قانون و التزام به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، تقویت روحیه گذشت، فداکاری و ایثار، پرورش روحیه مقاومت در برابر تبلیغات سوء از طریق دادن آگاهی درست و تامین رشد و استقلال فکری است.

6. اهداف سیاسی و نظامی:

در این زمینه می توان به مواردی از جمله: تربیت روحیه پذیرش حاکمیت مطلق خدا بر جهان و انسان و آشنایی با روش ها و شیوه های اعمال این حاکمیت در جامعه، براساس اصل ولایت فقیه، ایجاد روحیه اعتقاد به ائتلاف و اتحاد و تلاش در جهت تحقق الفت وحدت فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی مسلمین و تعهد برادرانه به همه مسلمانان و حمایت از مستضعفان جهان، آموزش فنون دفاع غیرنظامی و نظامی و ورزش های رزمی و پرورش سلحشوری اشاره کرد.

7. اهداف اقتصادی:

این اهداف شامل مواردی از جمله: توجه به اهمیت رشد اقتصادی، شناخت و شناسایی ارزش و قداست و معاش حلال و پرورش روحیه مبارزه با بیکاری، بطالت و مشاغل کاذب، ایجاد آمادگی و توانایی به تناسب سن، جنس، استعداد و علاقه در جهت اشتغال مولد در بخش های کشاورزی، صنعت و خدمات، شناخت و شناساندن احکام اقتصادی اسلام و پرورش روحیه عمل به آنهاست.

8 . اهداف زیستی:

در این زمینه می توان به مواردی از جمله: تامین سلامت جسم و روان از طریق فراهم ساختن لوازم، بستر و محیط مناسب برای تربیت بدنی، ورزش و تفریحات سالم؛ آموزش و مراعات بهداشت فردی و جمعی، پرورش روحیه توجه به ورزش و بهداشت جسم و روان به منزله زمینه ای برای رشد معنوی انسان اشاره کرد (شورای عالی آموزش و پرورش، 1380).
بنابراین در جمهوری اسلامی ایران، تربیت دینی با الهام از آموزه های تربیتی دین مبین اسلام در جهت اهداف و وظایفی همچون: اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی، هنری،
علمی، اقتصادی و زیستی است. هدف های پیشین نشان می دهد تربیت دینی یکپارچه، مورد نظر دست اندرکاران نظام تربیتی کشور بوده است. نظام تربیتی باید در مسیر تحقق اهداف مذکور حرکت کند، تا بتواند بر بسیاری از چالش ها و بحران های قرن بیست و یکم غلبه کند.

2. بررسی سوال دوم پژوهش

چالش های قرن حاضر برای دانش آموزان چیست؟
از پیامدهای منفی جهانی شدن، تحت فشار قرار گرفتن دین و اعقتادات بومی است. در جهانی شدن، دین و تفکر مردم، تحت فشار سکولاریزم و نسبیت گرایی واقع می شود (ولایتی، 1381)، که این پیامدها، تربیت دینی و اصول و ارزش های مطلق دینی را تحت فشار قرار می دهد. هجوم ضدارزش های فرهنگ غرب به کشورهای جنوب با هدف مسخ فرهنگ های محلی و در واقع بی هویتی فرهنگی آن کشورهاست. ارزش های سنتی و دینی جامعه ما نیز روز به روز دستخوش فرایند جهانی شدن قرار می گیرد که این وضعیت، تهدیدی برای برنامه های تربیت دینی در عصر جهانی شدن است (نادرپور، 1384).
سیاست جهانی شدن فرهنگ ها درصدد است با سیطره یک فرهنگ، مسئله پلورالیسم فرهنگی را از بین ببرد و یک فرهنگ را با مولفه هایی که از روابط جدید اجتماعی و سیاسی بهره می برد، بر همه افکار، فرهنگ ها و تمدن ها حاکم سازد و جهانی شدن سیاست، فرهنگ و اقتصاد، برخی ارزش ها و آموزه هایی با خود به همراه دارد که عمدتاً در تعارض با باورها و ارزش های دینی است. این امر آموزش مطلق دینی را با تهدید مواجه می سازد(سجادی، 1382).
جهانی شدن، رستگاری و سعادت بشر را با مفهوم قرارداد اجتماعی به منزله مبنای اساسی لیبرالیسم پیوند می زند، در حالی که سعادت و رستگاری فرد و جمع از نظر اسلام در چهارچوب ارزش ها و هنجارهای دینی مورد توجه قرارمی گیرند. جهانی شدن با ترویج
نظام ارزشی خاص، این مقوله دین را به چالش وا می دارد، و تهدیدی که از این جنبه متوجه تربیت دینی است، این است. از آنجا که بسیاری از آموزه های دینی مطلق است، در صورت غلبه تربیت لیبرالیسم از بین خواهد رفت (همان، ص427).
«علم گرایی» و «نسبیت گرایی» و «ناشکیبایی در برابر دین» از جنبه های دنیای معاصر است که هر یک از آنها برای دین مشکل آفرین است. باید در عصر جهانی شدن، در برنامه های تربیت دینی به این تهدیدها توجه کرد. استفاده افراد از انواع ابزارهای الکترونیکی مانند اینترنت، ماهواره و رایانه، باعث گسترش «الگوهای رفتاری» مشابه در سطح جهانی شده است که عموما از آن با عنوان «هویت مجازی» یاد می شود. فرهنگ فعلی حاکم بر انواع ابزارهای ارتباطی به ویژه اینترنت و ماهواره، برای کاربرانی که بنیه فکری قابل توجهی نداشته باشند؛ «هویت زا» است، نه «هویت ساز»؛ چرا که «ارزش های زندگی» که دین مطرح می کند بر آن حاکم نیست. «هویت انسانی»، قربانی «هویت ماشینی» شده است (عصمتی، 1381).
از آثار منفی جهانی سازی فرهنگی، فرایند «سکولاریزاسیون» است. این فرایند، کلیه شئون فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی یک جامعه اسلامی را دیانت زدایی می کند. اکنون جهانی سازی از طریق شبکه های ارتباطی خود، سکولاریزاسیون در جوامع اسلامی و غیراسلامی را تبلیغ می کند و عوارض و علائم سکولاریزاسیون، این است که ادبیات مردم عوض شود، مفاهیم دینی و قدسی کمتر استعمال شود و به جای آنها واژه ها و مفاهیم غیردینی و غیربومی را به کار برند.
بر اثر جهانی شدن، بسیاری از آموزش ها که پیامبران و مربیان و متفکران بزرگ الهی، فرمول بندی کرده بودند کم رنگ شده اند؛ زیرا زندگی بیش از پیش تابع تمایل مصرف گرایی است. مصرف گرایی، مدپرستی و شیء پرستی که با تجارت آزاد و جهانی شدن غربی افزایش یافته است، تمایل به ایمان معنوی و رشد فرهنگی و نیز بهسازی تفکر و آگاهی انسان را عمیقاً تضعیف کرده است (اسماعیل یصحانی، 1381).
گرایش و اتکای شدید و افراطی به رایانه و آموزش مجازی و نیز به کارگیری فناوری ارتباطی - اطلاعاتی، باعث بیگانگی انسان با خویشتن خویش که همانا فطرت خدایی اوست، می شود. این خودبیگانگی موجب جهان بیگانگی خواهد شد؛ بدین معنا که انسان از شناخت، درک و در نهایت سازگاری و هم نوایی با جهان هستی و طبیعت عاجز می ماند و جهان بیگانیگی نیز، نتیجه ای جز خدافرموشی و خدابیگانگی در پی نخواهد داشت (شمشیری، 1382).
پستمن(3) متفکر آمریکایی و متخصص رسانه ها معتقد است رایانه، در شکل کنونی ممکن است به حل بعضی از مسائل شخصی کمک کند، ولی ارزش های اخلاقی - اجتماعی را سست می کند و به حاشیه می راند. به نظر او الهه فناوری نمی تواند برخی مهارت ها چون مهارت های شهروندی را در دانش آموزان ایجاد کند، که این مسئله تهدیدی برای تربیت دینی است (عطاران، 1383). دانش آموزی که وقت خود را جلوی رایانه می گذراند، وقت کافی برای آموختن ارزش های انسانی نخواهد داشت؛ زیرا ارزش های انسانی در موقعیت های واقعی و در مواجهه با دیگران آموخته می شود؛ مانند موقعی که دانش آموز تصمیم می گیرد تقلب کند یا نکند، و به دوستن توجه کند یا به او التفاتی نداشته باشد. افزون براینکه استفاده از رایانه در مدرسه، توجه را بیشتر معطوف مسائل فنی خواهد کرد و جایی برای مسائل انسانی باقی نخواهد گذاشت و سبب فقر محتوایی - اخلاقی مدرسه خواهد شد. سرانجام رایانه تلویحاً ارزش هایی را آموزش خواهد داد که ما خواهان آموختن آن نیستیم. مثلا بازی با رایانه و موضوعات جدی، پیامدهایی خواهد داشت. مثلا بی دقتی و کاهش مسئولیت پذیری در مقابل نتایج واقعی اعمال خود، در نهایت بی توجهی به ارزش های اخلاقی و به خصوص ارزش هایی که از طریق برنامه پنهان انتقال می یابد، ارزش ها و تعالیم تربیت دینی را در معرض خطر قرار خواهد داد (همان، ص127).
جهانی شدن، موجب تضعیف هویت های ملی و تسلط هویت های دیگر می شود، به نحوی که تحمیل فرهنگ غرب، از خودبیگانگی فرهنگی، تشدید به هم ریختگی جوامع جهان سوم و... از نتایج این رویکرد است. در چنین اوضاعی شاهد نابودی ارزش های ایدئولوژیک فرهنگی و هویتی جوامع دیگر خواهیم بود (ایزدی، 1379).
در قرن حاضر، برای دانش آموزان چالش هایی وجود دارد که عمده ترین آنها بحران ارزش ها و بحران ارتباطات و رسانه هاست. وظیفه همه دست اندرکاران حوزه تعلیم و تربیت است که اولا دانش آموزان را با این چالش ها آشنا سازد و ثانیا راه حل های مقابله با آن را به دانش آموزان ارائه دهند تا بتوانند بر مشکلاتی که احتمالا در تاثیر پدیده جهانی شدن در تربیت دینی وجود دارد غلبه کنند. آموزش و پرورش با توجه به جایگاه والایی که دارد، می تواند با انجام فعالیت های مربوط به حوزه خود، براین بحران ها غلبه کند و دانش آموزان را از این وضعیت بحرانی نجات دهد.

3. بررسی سوال سوم پژوهش

تعلیم و تربیت (تربیت دینی) چگونه می تواند بحران های قرن بیست و یک را تحت پوشش قرار دهد؟
همان طور که قبلاً اشاره شد، عمده ترین بحران های قرن حاضر برای دانش آموزان شامل بحران ارزش ها و بحران ارتباطات و رسانه ای بودند، که به شدت دانش آموزان را با چالش جدی مواجه ساخته اند.
جهانی شدن با تحت فشار قرار دادن دین و اعتقادات بومی، دین و تفکر مردم را تحت فشار سکورلاریزم و نسبیت گرایی قرارداده و در پی مسخ فرهنگ های محلی و در واقع بی هویتی فرهنگی کشورهاست و ارزش های سنتی و دینی را تهدید می کند (نادرپور، 1384).
سیاست جهانی شدن فرهنگ ها در صدد است با سیطره یک فرهنگ، مسائله پلورالیسم فرهنگی را از بین ببرد و بر همه افکار، فرهنگ ها و تمدن ها حاکم شود، که نتیجه آن عمدتا در تعارض با باورها و ارزش های دینی است (سجادی، 1382). «علم گرایی» و «نسبیت گرایی» و «ناشکیبایی در برابر دین» از جنبه های دنیای معاصر است. به علاوه، این خصایص با استفاده از انواع ابزارهای الکترونیکی نظیر اینترنت، ماهواره و رایانه، باعث گسترش «الگوهای رفتاری» مشابه در سطح جهانی شده است که عموماً از آن با عنوان «هویت مجازی» یاد می شود.
فرهنگ فعلی حاکم بر اینترنت و ماهواره «هویت زا» است، نه «هویت ساز» و «هویت انسانی»، قربانی «هویت ماشینی» شده است (عصمتی، 1381). این امر آموزش تعالیم دینی را در نظام آموزشی رسمی تهدید می کند. سکولاریزاسیون ادبیات مردم را عوض کرده است و مفاهیم دینی و قدسی کمتر استعمال می شود به جای آنها واژه ها و مفاهیم غیر دینی و غیر بومی را به کار می برند و به جای «جامعه دینی» از «جامعه مدنی»، و به جای «عدالت» از «دموکراسی» و مشارکت غربی دم می زنند، و به جای اخلاق و اجرای احکام الهی، از تساهل و تسامح استفاده می شود. از آنجا که بسیاری از ارزش ها و آموزه های دینی مطلق است، در صورت ادامه این روند، بسیاری از این آموزه ها با دشواری همراه است، که این امر بسیاری از اصول اخلاقی را به چالش می کشد و آنها را تهدید می کند. گرایش و اتکای شدید و افراطی به رایانه و آموزش مجازی، و نیز به کارگیری فناوری ارتباطی - اطلاعاتی باعث بیگانگی انسان با خویشتن خویش که همانا فطرت خدایی اوست، می شود. این خود بیگانگی موجب جهان بیگانگی خواهد شد؛ بدین معنا که انسان از شناخت، درک و در نهایت سازگاری و هم نوایی با جهان هستی و طبیعت عاجز می ماند و جهان بیگانگی نیز، نتیجه ای جز خدافراموشی و خدابیگانگی در پی نخواهد داشت (شمشیری، 1382).
رایانه به شکل کنونی ممکن است به حل بعضی از مسائل شخصی کمک کند؛ ولی ارزش های اخلاقی - اجتماعی را سست می کند (عطاران، 1383). جهانی شدن، موجب تضعیف هویت های ملی و تسلط هویت های دیگر می شود، به نحوی که تحمیل فرهنگ
غرب، از خودبیگانگی فرهنگی، تشدید به هم ریختگی جوامع جهان سوم و... از نتایج این رویکرد است (ایزدی، 1379).
شوراهای دانش آموزی مدارس با کمیته های فرهنگی و مذهبی، سیاسی و اجتماعی، ورزشی، علمی و آموزشی، اداری و مالی، تبلیغات و مراسم، انضباطی و انتظامی، تعاون، امداد و بهداشت می تواند در جهت یاری رسانی به دانش آموزان در مواجهه مطلوب با این روندها مفید واقع شود.
کمیته علمی - آموزشی با طراحی و اجرای بازدیدها و اردوهای علمی، برگزاری نمایشگاه های علمی - آموزشی در مدرسه، تهیه و تولید وسایل کمک آموزشی، مواد آموزشگاهی، کمک درسی و خودآموز، برگزاری مسابقات علمی در زمینه های علمی و فنی، شناسایی مشکلات یادگیری و تحصیلی سایر دانش آموزان و انعکاس آن به معلمان و مدیریت مدرسه به منظور رفع آن، و راه اندازی و اداره انجمن های مختلف علمی می تواند در شناخت پدیده های مذکور و واکسینه کردن دانش آموزان مفید واقع شود.
کمیته فرهنگی - مذهبی، با طراحی و اجرای بازدیدهای فرهنگی - اجتماعی (بازدید از اماکن، مساجد و آثار فرهنگی و اجتماعی شهر، استان و کشور)، فعالیت در زمینه امور مختلف مرتبط با برگزاری نماز جماعت در مدرسه (تجهیز محل نمازخانه، تبلیغات، نظافت، برنامه های جانبی و...)، برگزاری مسابقات فرهنگی و مذهبی در مدرسه (عکاسی، مقاله نویسی، اجرای تئاتر، سرود در زمینه موضوعات فرهنگی و اجتماعی و همچنین مسابقات قرائت و تفسیر قرآن، حدیث و...)،فعالیت در انجمن های فرهنگی، هنری و مذهبی مدرسه، فعالیت در گروه های فرهنگی و هنری مدرسه (گروه تئاتر، سرود، روزنامه دیواری، نقاشی، پوستر و زیباسازی مدرسه)، فعالیت در گروه های دینی و مذهبی مدرسه (قرائت قرآن، تواشیح، حدیث خوانی و...) مفید خواهد بود.
کمیته سیاسی- اجتماعی، با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ در خصوص انواع مسائل سیاسی و اجتماعی با حضور کارشناسان، مشارکت دهی دانش آموزان در امور انجمن اسلامی مدرسه، مشارکت دهی دانش آموزان در امور بسیج دانش آموزی مدرسه، مشارکت دهی دانش آموزان در امور هلال احمر در بخش دانش آموزی، می تواند در این جهت اقدامات موثرتری انجام دهد.
کمیته ورزشی، با طراحی، اجرا و ارزیابی برگزاری انواع مسابقات ورزشی در زمینه های تیراندازی، راه پیمایی، کوه پیمایی، بسکتبال، پینگ پنگ، دو و میدانی، فوتبال، والیبال، شنا، شمشیربازی و سایر ورزش ها می تواند در این جهت مفید باشد.
کمیته اداری - مالی با ایجاد زمنیه فعالیت دانش آموزان در اداره امور کتابخانه مدرسه، برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با حضور اعضای شورای دانش آموزی، کادر اجرایی و مدیریت مدرسه، دانش آموزان و اولیای آنان در خصوص مسائل جاری مدرسه و نحوه اداره آن، گردآوری و انعکاس انتقادات و پیشنهادهای دانش آموزان به مدیریت مدرسه و بالعکس، می تواند در این جهت اقدامات اساسی انجام دهد.
کمیته تبلیغات و مراسم، با مشارکت دهی دانش آموزان در طراحی و اجرای مراسم صبحگاهی مدرسه، مشارکت دهی دانش آموزان در طراحی و برگزاری مراسم به مناسبت های خاص چون اعیاد و سوگواری ها، مشارکت دهی دانش آموزان در برگزاری مناسبت های دینی، مذهبی، ملی و بین المللی، انجام تبلیغات در زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در این حوزه و با کمک اولیای مدرسه، معلمان و دانش آموزان و حتی والدین آنها به نحوی مطلوب می توان در این عرصه دانش آموزان را یاری کند (دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش، 1378).
هر یک از کمیته ها دارای شرح وظایف خاصی هستند و اگر دست اندرکاران حوزه تعلیم و تربیت بتوانند به نحوی مطلوب، دانش آموزان را در کمیته های ذکر شده مشارکت دهند، و آنها را به فعالیت وادارند، می توانیم بر بحران های پیش روی دانش آموزان در قرن بیست و یکم غلبه کنیم.
در عصر جهانی شدن می توان وجدان ها و فطرت های انسانی را با بهره گیری از کلام و آموزه های وحیانی تحت تاثیر قرار داد. نه تنها مدارس و نظام رسمی آموزش، انتقال آموزه ها و تعالیم دینی را به عهده دارند، بلکه کانون این گونه فعالیت ها مساجد، کلیساها، پرستشگاه ها و نهادهای دینی هستند و این امکان وجود دارد تا با بهره گیری از لوازم و تجهیزات مدرن و استفاده از امکانات جمعی و رسانه های گروهی، با مخاطبان خود به ارتباط معنوی برخیزند (میردامادی، 1382).
در قرن حاضر تعلیم و تربیت باید بکوشد، با تمرین دادن انسان برای یک زندگی مشترک جهانی با همنوعان خود، او را به سوی ارزش ها و اخلاقیاتی سوق دهد که کلی و جهان شمول باشد تا انسان، جزمی و تک بعدی بار نیاید، دارای حس همدلی و همیاری بسیار باشد و توانایی تحمل دیگران و معاشرات با آنها را داشته باشد. معاشرت با دیگران یعنی نهراسیدن از تضارب آرا، تلاقی اندیشه ها و تقارن آرمان ها و خواسته ها(عطاران، 1384).
مشکل اصلی انسان مدرن، بی هویتی و نداشتن معانی و آرمان های متعالی در کنار تجربه مستقیم وحی از جهان است. استفاده از فضاهای مجازی آرمانی که ارزش تربیتی یا آموزشی دارند، نیز با هدف آگاه سازی از فضایلی چون زیبادوستی، صلح طلبی، و عدالت خواهی و نیز آشتی دادن دستاوردهای فنی با دستاوردهای انسان شناسانه، جهان شناسانه و دین شناسانه صورت می گیرد (قادری، 1383).
برای حاکم کردن اخلاق و ارزش های والای انسانی و توسعه مفهوم جامعه یادگیرنده در برنامه های تربیت دینی، لازم است در فضای یادگیری شبکه جهان گستر، مسائلی چون مهارت های نقد و تحلیل منابع اطلاعاتی و تحلیل مسائل اخلاقی در برنامه درسی مدارس گنجانده شود.
ما امروزه بهتر می توانیم تشخیص دهیم کدام مکتب انسان را به هدف می رساند و کدام یک او را در نیمه های راه به حال خود رها می کند. تربیت دینی به مفهوم فراگیر آن
که به معنای آموزش و پرورش دینی است، می تواند کلیدی ترین نقش را در توسعه معنوی و کمال جامعه دینی ایفا کند. هر گونه کاستی یا کوتاهی در این امر، موجب بروز اختلاف و نابهنجاری های جبران ناپذیر در پرورش نسل نو هر جامعه می شود. امور تربیتی مدارس برای حل این چالش ها می تواند با بهره گیری از رویکرد ایجابی، زمینه های هم گرایی را بیش از پیش به شکل جدی فراهم آورند، و بر گسترش ارتباطات، اطلاع رسانی کتابخانه الکترونیکی، دانشگاه های مجازی، پست الکترونیکی و ارتباط جمعی و... تاکید ورزند، و از پیامدها و آثار مثبت پدیده جهانی شدن در تعلیم و تربیت استفاده کنند. همچنین امور تربیتی در مدارس می توانند از مولفه هایی مانند مولفه عقلانیت، مولفه تقوای حضور، مولفه ارزیابی، گزینش و طرد برای حل این چالش ها استفاده کنند.

بحث و جمع بندی

تربیت، از مقوله های عام در نظام فرهنگی هر کشور است، ولی در جوامع اسلامی تربیت جایگاه ویژه ای دارد و جزء مباحث ارزشی فرهنگ هر کشور به شمار می آید؛ زیرا بستر و زمینه های اجرایی تربیت، در اذهان عمومی مسلمانان، هدف داری و مسیر خاصی از هدایت است که نمودی از تقدس یافته است.
تربیت مجموعه اعمالی است که فرد به عمد به منظور اثرگذاری بر شناخت ها، اعتقادات، احساسات، عواطف و رفتارهای انسان یا انسان های دیگر، براساس برنامه ای سنجیده، انجام می دهد.
تربیت دینی به معنای مجموعه اعمال عمدی و هدف دار است، به منظور آموزش گزاره های معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها متعهد و پایبند شوند.
دانش آموزان در مدارس با بحران های متعدد از جمله بحران ارزش ها و بحران ارتباطات ورسانه ای مواجه اند.
مهم ترین اهداف تربیت دینی در مدارس شامل اجرای مطلوب فعالیت های تربیتی در مدارس، بررسی و تایید برنامه های مربوط به بزرگداشت ایام الله، مناسبت های دینی، انقلابی و ملی، بررسی و تایید برنامه های مربوط به مسابقات علمی، فرهنگی و هنری مدرسه، بررسی و تایید برنامه ها و بازدیدهای دانش آموزان از مراکز علمی، فرهنگی، حرفه ای با رعایت ماده 107 آیین نامه اجرایی مدارس، ترویج و گسترش فعالیت های آموزشی و پرورشی و تقویت اعتقادات دینی، قرآنی و نماز و مکارم اخلاقی و فراهم آوردن امکانات و زمینه های برگزاری شایسته مراسم گوناگون عبادی - سیاسی و بررسی و اتخاذ تصمیم در مورد چگونگی ارتقای مهارت های زندگی و اجتماعی مورد نیاز دانش آموزان و... است.
از این رو آموزش و پرورش نهادی است که می تواند بین دانش آموزان تعامل ایجاد کند، همکاری جمعی می دهد، و اجازه خلاقیت، برنامه ریزی و تفکر می دهد. آموزش و پرورش اجازه هویت و ارائه ایده های جدید را به دانش آموزان می دهد و همچنین وقت را به صورت بهینه و مفید برای دانش آموزان پر می کند. با این دسته از فعالیت های تربیتی می تواند وارد عرصه مقابله با بحران های امروزی شود.
رسالت نظام تعلیم و تربیت، پرورش انسان پرسش جویی است که می خواهد خود را از قید و بندهای بسیار رها کند، راه تکامل خود را فراهم سازد و تا آنجا که ممکن است به رمز و راز فعالیت های فردی و اجتماعی خود و دنیای متغیری که در آن زندگی می کند آشنا شود. این فهم زمانی تحقق می یابد که مدارس ما برنامه ریزی های سالانه خود را متناسب با نیازهای گوناگون و با مشارکت دانش آموزان در فعالیت ها تدارک ببینند و نظام تعلیم و تربیت مدارس با توجه به شرح وظایف و اهداف از قبل تعیین شده، در جهت شکوفایی و پرورش استعدادهای دانش آموزان ایفای نقش کنند. اگر نظام تعلیم و تربیت مدارس به آن جایگاه رفیع خود نظر داشته باشد و در این جهت حرکت کند، مسلماً در برون رفت دانش آموزان از بحران های قرن بیست و یک کمک خواهد کرد وبه نتایج موفقیت آمیز دست پیدا خواهد کرد.
مهم ترین هدف آموزش و پرورش در ایران، پرورش عبد صالح است و برای تحقق این آرمان، هدف های اساسی چون: هدف های ایمانی و اخلاقی، هدف های فرهنگی، هدف های خانوادگی، هدف های اجتماعی، هدف های سیاسی، هدف های دفاعی و نظامی، و هدف های اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است.
هدف تشکیل نظام تعلیم و تربیت، حراست از مرزهای اعتقادی و حفظ دستاوردها و تبیین ارزش های انقلاب در مدارس است. فعالیت های تعلیم و تربیت باید همراه و هم قدم با نظام پرورشی باشد، تا بتواند به رسالت و نقش خویش و اهداف بنیادی این نهاد، جامعه عمل بپوشاند.
در ادامه به پدیده جهانی شدن و چالش های مطرح در این زمینه، نوع بحران های پیش روی دانش آموزان، و بحران های تعلیم و تربیت در مقطع کنونی پرداخته شد. همچنین به خصایص و ویژگی های دوره نوجوانی پرداخته شد و به کمیته های فعالیت های دانش آموزی نیز اشاره شد و راه حل های مواجهه با این چالش ها به بحث گذاشته شد. بخش عمده ای از بحران های جوانان را بحران هویت و بحران ارزش ها تشکیل می دهد.
در جمهوری اسلامی ایران تعلیم و تربیت با الهام از آموزه های تربیتی دین مبین اسلام، در جهت اهداف و وظایفی همچون: اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی، هنری، علمی، اقتصادی و زیستی است. نظام تربیتی باید در مسیر تحقق اهداف مذکور حرکت کند، تا بتواند بر بسیاری از چالش ها و بحران های قرن بیست و یکم غلبه کند.

پیشنهادهای عملی

دوران جوانی به منزله یکی از حیاتی ترین و سرنوشت سازترین مراحل زندگی انسان است. مهم ترین نیاز نسل جوان در هر عصر و نسل، مقوله هویت یابی و عبور موفق از بحران هویت و کسب هویت واقعی و اصیل خود است. در اینجا پیشنهادهایی جهت برون رفت دانش آموزان از بحران های مطرح در قرن بیست و یکم ارائه می شود:
1. پیشنهاد می شود مربیان تربیتی، برای جوانان کتاب های معتبر در دین شناسی را تهیه کنند و برای مطالعه آنها ارائه دهند، تا بتوانند جوانان را با معارف ناب دینی آشنا کنند و آگاهی های آنان را تعمیق بخشند.
2. پیشنهاد می شود برای تربیت دینی جوانان در مدارس، مربیان تربیتی، دین و دانش را توأمان به جوانان بیاموزند.
3. از موثرترین امور در تقویت تربیت دینی و ایمان جوانان، عبادت و نیایش است؛ بنابراین پیشنهاد می شود جهت برون رفت دانش آموزان از بحران های مطرح در قرن بیست و یکم، به انجام امور عبادی بیش از پیش اهمیت داده شود.
4. وقتی جوان قرآن تلاوت می کند و با آن مأنوس می شود، قرآن با گوشت و خونش می آمیزد و در همه وجودش اثر می گذارد؛ بنابراین پیشنهاد می شود در مدارس در جهت تربیت دینی و خروج از بحران مطرح در قرن بیست و یکم، محافل انس با قرآن برگزار شود و به آن اهمیت داده شود.
5. پیشنهاد می شود در هر مدرسه، برای هر دانش آموز پرونده ای تشکیل شود و برخی از ویژگی ها و خصوصیات فردی، خانوادگی و... در آن ثبت شود و آن را ابتدای سال در اختیار معلمان قرار دهند، تا معلمان افزون بر آشنایی با خصوصیات کلی سنین خاص مثل کودکی، نوجوانی و جوانی، با خصوصیات فردی دانش آموزان نیز بهتر آشنا شوند و با هر دانش آموز با توجه به ویژگی های شخصی او برخورد کنند.
6. پیشنهاد می شود مربیان دینی و قرآن و پرورشی به شخصیت دانش آموز بیشتر اهمیت دهند و اسباب تکریم شخصیت او را در گفتارها و کردارهای خود فراهم کنند؛ زیرا اگر دانش آموز احساس کند در نزد مربیان و معلمان از منزلت والایی برخوردار است، سعی می کند تخلف کمتری از او صادر شود تا قرب و منزلت خویش را از دست ندهد.
7. باید معلمان دینی و قرآن پرسش ها و شبهات دانش آموزان را در خصوص دین برطرف کنند.
8. با توجه به نقش مهم شیوه های هنری در ابلاغ پیام های دینی، پیشنهاد می شود بخش هنری در وزارت آموزش و پرورش، سازمان و نواحی مناطق تقویت شود تا از این طریق زمینه های آموزش شیوه های هنری برای دانش آموزان در مدارس بیشتر فراهم شود و به کمک دانش آموزان و با استفاده از شیوه های هنری بسیار تاثیرگذار مثل فیلم، تئاتر، نمایشنامه، شعر، موسیقی و... ارزش های اسلامی به دانش آموزان منتقل شود.
9. در تکالیف درسی به ویژه کتب درسی ابتدایی و راهنمایی، سعی شود از ابلاغ پیام ها به صورت غیر مستقیم مثل شعر، نقاشی، و... بیشتر استفاده شود و ارزش های اسلامی با زبان روز و قابل فهم بیان شود و زندگی بزرگان (پیامبران و ائمه) و... با شیوه های جذاب تر بیان شود.
10. بسیار پسندیده است در فضاهای مناسب در مدرسه مثل نمازخانه، حیاط مدرسه و ... آیات قرآن و احادیث... متناسب با فضای تعلیم و تربیت، با خط و نقاشی زیبا نوشته و به تصویر کشیده شود.
11. تبیین نقش تربیتی عوامل اجرایی مدرسه، از جمله دبیران در عصر جهانی شدن و قرن بیست و یک.
12. ارتقای علمی مربیان امور تربیتی، معلمان و مدیران متناسب با دانش روز هزاره سوم.
13. جذب و استخدام نیروهای مورد نیاز با عنایت به بررسی و مطالعه درباره توانایی و آگاهی آنان از جهان امروز و چالش ها و ظرافت های آن، به خصوص در عرصه فعالیت های تعلیم و تربیت.
14. مطالعه و بررسی درباره فعالیت های تعلیم و تربیت و جایگاه آن در مقابله با چالش های جهانی شدن.
15. برگزاری کارگاه های آموزشی، دوره های بازآموزی، برگزاری همایش های تخصصی، تالیف کتب، مقالات و جزوات و... در زمینه موضوعات چالش های پیش روی دانش آموزان برای دست اندرکاران حوزه تعلیم و تربیت.
16. تجدید نظر در اهداف تربیتی با توجه به نیازها و چالش های قرن بیست و یکم، در دوره های تحصیلی گوناگون.

پی نوشت ها :

1. کارشناس ارشد فلسفه تعلیم و تربیت.
2.زهرا جعفری(کارشناس علوم تربیتی.
3. Postman.

منابع تحقیق
1. قرآن کریم.
2. آذربایجانی، مسعود (1382)، آزمون جهت گیری مذهبی...، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم.
3. اسماعیل یصحانی، سعید (1381)، «جهانی سازی و استراتژی مقاومت»، فصلنامه کتاب نقد، ش24 و25.
4. احمدی، سید احمد (1373)؛ روان شناسی نوجوان و جوان، مشعل، اصفهان.
5. افلاطون (1335)، جمهور، ترجمه فؤاد روحانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
6. شورای عالی آموزش و پرورش، وزارت آموزش و پرورش (1380) اهداف کلی آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، تهران.
7. بخشی و همکاران (1382)، جهانی شدن؛ بیم ها و امیدها، حدیث امروز، قزوین.
8. باقری(1384)، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج2، مدرسه دانشگاهی، تهران،
9. باقری، خسرو (1379)، «تربیت دینی در برابر چالش قرن بیست و یکم»، مجموعه مقالات تربیت اسلامی، ج3، مرکز تحقیقات تربیت اسلامی، قم.
10. بهکیشن، محمدمهدی (1380)، اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن، نی، تهران.
11. بهرام پور، محسن (1377)، «افق های جدید در تعلیم و تربیت اسلامی»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش14 و 15.
12. پژوهشکده حوزه و دانشگاه (1381)، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام، سمت، تهران.
13. پروند، محمدحسن (1380)، مقدمات برنامه ریزی آموزشی و درسی، خورشید.
14. پاری، گلنیس (1375)، مقابله با بحران، ترجمه حمید مقدسی، واژه پرداز.
15. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1385)، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام، ج2، سمت، تهران.
16. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1384)، فلسفه تعلیم و تربیت، ج1، سمت، تهران.
17. داوودی، محمد (1387)، تربیت دینی، ج2، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
18. دهخدا، علی اکبر (1325-1334)، لغت نامه دهخدا، موسسه لغت نامه دهخدا، تهران.
19. دیلمقائی، میترا (1383)، «فناوری اطلاعات در برنامه های آموزشی کشورها»، تکنولوژی آموزشی رشد، دوره 19، ش154، دفتر کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش.
20. سجادی، سید عبدالقیوم (1382)، «استراتژی کلان جامعه دینی در برخورد با جهانی شدن»، نشریه پگاه، ش47.
21.ــــــــــــ (1383)، در آمدی براسلام و جهانی شدن، بوستان کتاب، قم.
22. شریعتمداری، علی (1374)، رسالت تربیتی علمی مراکز آموزشی، سمت.
23. شرفی، محمدرضا (1371)، مراحل رشد و تحول انسان، ارشاد اسلامی، تهران.
24. ــــــــــــ (1381)، جوان و بحران هویت، سروش، تهران.
25. شعاری نژاد، علی اکبر (1370)، نقش فعالیت های فوق برنامه در تربیت نوجوانان، اطلاعات، تهران.
26. شریعتمداری، علی (1373)، جامعه و تعلیم و تربیت، امیرکبیر، تهران.
27. شمشیری، بابک (1382)، «بررسی تحلیل پیامدهای ناشی از گرایش افراطی به آموزش مجازی و فناوری ارتباطی و اطلاعاتی»، کتاب برنامه درسی در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات.
28.ـــــــــــ (1384)، «تبیین امکان جهانی شدن و رویکرد و تربیت دینی متناسب با آن از منظر مدرنیسم، پست مدرنیسم و عرفان اسلامی»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی جهانی شدن و تعلیم و تربیت، دانشگاه تهران.
29. شکوئی یکتا، محسن (1368)، تعلیم و تربیت اسلامی، دانشگاه تربیت معلم، تهران.
30. صیادی، ابوالقاسم (1384)، انقلاب اسلامی و چالش های جهانی شدن فرهنگ، نیکان کتاب.
31. عصمتی، سیدحسین، «قرآن، جهانی شدن و هویت مجازی»، اینترنت، شماره ذخیره 8401170129.
32. عطاران، محمد (1382) فناوری اطلاعات و تعلیم و تربیت، مدارس هوشمند، تهران.
33. ـــــــــــ (1383)، «تحلیل رویکردهای نقادانه بر توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پروزش برنامه درسی در عصر فناوری اطلاعات»، مدارس هوشمد، تهران.
34. ــــــــــــ (1384)، «جهانی شدن و تاثیر آن بر اهداف تعلیم و تربیت»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی جهانی شدن و تعلیم و تربیت، انتشارات امور خارجه، دانشگاه تهران.
35. قادری، مصطفی (1383)، «برنامه درسی آرمانی در محیط مجازی، برداشتی نو از برنامه درسی»، کتاب برنامه درسی در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات، مدارس هوشمند، تهران.
36. رهنما، اکبر (1383)، «بررسی راهبردها و راهکارهای تعمیم پذیری امر تربیت در آموزش عمومی»، دو ماهنامه علمی - پژوهشی دانشور، دانشگاه شاهد.
37. رابرتسون، دونالد (1380)، جهانی شدن، ترجمه کمال پولادی، ثالث، تهران.
38. رجایی، فرهنگ (1379)، «نظریه روابط بین الملل در دنیای جهانی شدن»، ترجمه پیروز ایزدی، فصلنامه سیاست خارجی (ویژه جهانی شدن).
39. کریمی، عبدالعظیم (1383)، «عصر انفجار اطلاعات: باید و نبایدها»، ماهنامه تربیت، ش4، معاونت و آموزش و پرورش نظری و مهارتی وزارت آموزش و پرورش.
40. کانت، امانوئل (1374)، آموزش و پرورش، ترجمه غلامحسین شکوهی، انتشارات دانشگاه تهران.
41. کرمی نوری، رضا(1376)، روان شناسی تربیتی، تربیت معلم، تهران.
42. معین، محمد (1377)، فرهنگ معین، امیر کبیر، تهران.
43. مائوروکین (1380)، «جهانی شدن تمدن ساز مخرب یاناتوان» (ترجمه محموددیبایی). ماهنامه آفتاب، انتشارات قصیده (2000).
44. معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش (1378)، دستورالعمل تشکیل شورای دانش آموزی، وزارت آموزش و پرورش، تهران.
45. نادرپور، قربان(1384)، تاملی بر عملکرد وزارت آموزش و پرورش، ضرورت پرهیز از برخوردهای شکلی.
46. نقیب زاده، میر عبدالحسین (1374)، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، طهوری، تهران.
47. واترز، مالکوم (1381)، «جهانی شدن» (ترجمه اسماعیل مردانی و سیاوش مریدی) تهران: سازمان مدیریت صنعتی ، 1995.
48. ولایتی، علی اکبر(1381)، «ارتباطات و جهانی شدن» نشریه قدس، 1381/8/4.
49. ولفگانگ، برزنکا (1371)، نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز، ترجمه مهر آفاق بایبوردی، مرکز، تهران.
50. Peters,. R. S(1973), "Aims of Education (a Conceptual Inquiry)", in the Philosoply of Education, Oxford University.
51. Barrow, R. (1999), Aims in Education or What's Heaven for the Importance of Aims in Education, Routledge publishing, New York.
52. Peters,. R. and Hirst. P. H. (1971), The Logic of Education. Pathfinder Press, New York.
53. Standish. P. (1999), Aims in Education, Growth as Aims of Education, Routledge publishing.
54. Morteimor, A. (1998), Government, Citizenship. and Education www. the adler archives directory. Radical, Academy.
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان، (1388)، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پرورشی امام خمینی (رحمه الله).