نویسنده: دکتر محمد پارسا
روان شناسی دارای هدفهای چندگانه است که به شیوه ها و ابعاد مختلف نمایان می شوند و در زمینه هایی مانند ادراک، پیش گویی، دگرگونی رفتار، عقده گشایی، ترمیم آسیبهای روانی و حل دشواریهای زندگی به ما یاری می دهند تا در نتیجه به رفع نیازها و خوشبختی و شکوفایی افراد آدمی بینجامند. در اینجا با توجه به موارد بالا به بیان چهار دسته از هدفهای مهم روان شناسی می پردازیم که عبارتند از توصیف (1)، توضیح (2)، پیش بینی (3) و مهار (4) رفتار.
توصیف رفتار
در روان شناسی توصیف بیان اندیشه، احساس یا عمل در پاسخ به ضابطه های گوناگون است. در واقع توصیف باید مقدم بر همه ی هدفهای رفتاری باشد، زیرا در شیوه های علمی نخست به تماشای رفتار، سپس به توصیف آن می پردازند.توصیف با سنجش نیز ملازم است. زیرا برای درک یک پدیده ی روانی باید نخست به توصیف و اندازه گیری آن پرداخت. به طور کلی کار یک روان شناس سنجش و توصیف رفتار است. همه ی فرایندهای روانی، مانند بهره ی هوش، اضطراب، یادگیری، نگرشها، استعدادها، افسردگیها و مانند اینها باید سنجیده و توصیف شوند. به این جهت هدف و کار اصلی در روان شناسی ایجاد انواع آزمونها و شیوه های خاص اندازه گیری است.
توضیح رفتار
یکی دیگر از هدفهای روان شناسی توصیح رفتار است که بیانگر علتهای اندیشه، احساس یا عمل افراد است. به این معنا که از مشاهدات تجربی نتیجه گیری منطقی صورت می گیرد. توصیف به چیستی و توضیح به چگونگی رفتار می پردازد. اگر روان شناسی فقط به توصیف رفتار اکتفا می کرد مردم بی شک سرخورده می شدند. کمال مطلوب در روان شناسی آن است که علت وقوع رفتار به خوبی توضیح داده شود. توضیح در واقع به افراد یاری می دهد تا به واقعیات پی ببرند. وقتی درمان جویی (5) از رویدادهای اضطراب انگیز رنج می برد اگر چگونگی و جزئیات آنها را برایش روشن سازند ممکن است به تغییر رفتار و سلامت و بهداشت او بینجامد. توضیح که موجب ادراک واقعیتها می شود نخستین گام و عامل مهمی در شناخت و درمان است و اساس هر رفتار کارساز و مؤثری به شمار می آید و پیشرفت و سلامت بر اثر ادراک و شناخت و کشف علل انگیزه ها که محصول توضیح رفتار است ایجاد می شود.پیش بینی
هر نظریه ی علمی نه تنها به توصیف و توضیح رفتار به ما یاری می دهد، بلکه توان پیش بینی یا پیشگویی در ما به وجود می آورد. پیش بینی از لحاظ نظری و عملی بسیار مهم است. برای مثال، اگر می خواهید در ترک اعتیاد به کسی کمک کنید هنگامی موفقیت شما در این امر بیشتر و بهتر خواهد بود که دارای پیش بینیهای لازم باشید. به این معنا که نشانگان ترک اعتیاد، مانند سردرد، عصبانیت، گرسنگی، ناراحتیهای گوارشی و علاقه ی شدیدی که پس از ترک اعتیاد به مواد مخدر در فرد ایجاد می گردد پیش بینی می شود. این حالتها نشانه های بیماری نیستند، بلکه مراحلی در راه بهبود و سلامت افراد به شمار می آیند. درمانگر زمانی می تواند به تسکین نشانگان یا عوارض توفیق یابد که قبلاً پیش بینیهای لازم را کرده باشد. پیش بینی امری درباره ی رفتار شخص می تواند به واقعیت بپیوندد و موجب رفتار موفقیت آمیز گردد. به این سبب باید به ویژه نسبت به پیش بینیهای بدبینانه درباره ی رفتار مردم احتیاط کرد، زیرا تنها پیش بینیهای درست و سنجیده می توانند به ایجاد رفتارهای مطلوب و واقعی بینجامند.مهار رفتار
واپسین هدف در روان شناسی کنترل یا مهار رفتار است، یعنی پس از آنکه شناخت به وسیله ی توصیف، توضیح و پیش بینی حاصل گردید فرد بتواند اختیار رفتار خود را در دست گیرد و آن را مهار کند. انسان سالم و موفق کسی است که بر رفتار خود تسلط داشته باشد، نه آنکه رفتارهای نامطلوب و جامعه ستیز بر او چیره شوند. چنانکه در روان درمانی همه ی کوششها بر این استوارند که درمان جو بتواند بر ضعفها و اختلالهای روانی، عاطفی و روابط اجتماعی خود مسلط شود تا به خوشبختی و شکوفایی دست یابد؛ یا آنکه درمانگران می خواهند بیماران افسرده و مضطربشان بتوانند بر افسردگی و اضطرابشان فایق آیند.جدول (1)
چهار هدف اصلی در روان شناسی
|
هدفها |
چگونه روان شناسان به آن دست می یابند |
پرسشهای روان شناسان برای دستیابی به هدف |
|
توصیف |
می کوشند مشخص سازند که افراد آدمی و دیگر موجودهای زنده چگونه در موقعیتهای مختلف می اندیشند، احساس نشان می دهند یا عمل می کنند. |
چه اتفاقی رخ می دهد؟ |
|
توضیح |
می کوشند روشن سازند که چرا موجودهای زنده چنین اندیشه، احساس یا عملی را ابراز می دارند. |
چرا اتفاق می افتد؟ |
|
پیش بینی |
کوشش در پیش بینی رفتار براساس اطلاعات موجود درباره ی عملکردهای گذشته. |
بعد چه اتفاقی می افتد؟ |
|
مهار |
می کوشند اختیار و مهار رفتار را در دست بگیرند. |
چگونه می توان بر این رفتار تأثیر گذاشت یا در این موقعیت مداخله کرد؟ |
کنترل یا مهار رفتار از هدفهای عمده در بررسیهای شناختی نیز به شمار می آید. یعنی افراد در این شیوه بر توانمندیهای فکری و عقلی خود تسلط می یابند. وقتی در کار آموزش و پرورش با تنظیم برنامه های سنجیده به رشد و تقویت فکری و هنری شاگردان کمک می کنیم آنان نیز می توانند به گونه ای مؤثر در کارکردها یا وظایف خاص فکری، عقلی و هنری خود مهارت پیدا کنند و از آنها بهره جویند.
پی نوشت :
1. description
2. explanation
3. prediction
4. control
5. a client
پارسا، محمد؛ (1382)، بنیادهای روان شناسی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم
