شکل و تقسیمات جغرافیایی عربستان

عربستان شبه جزیره ی بزرگی است به مساحت تقریباً سه میلیون کیلومتر مربع واقع در منتهی الیه جنوب غربی آسیا. از غرب محدود است به خلیج عَقَبه و دریای سرخ (دریای قُلزُم)، از شرق به خلیج عمان و خلیج فارس و خاک عراق، از جنوب به خلیج عَدَن و دریای عمان، در شمال عربستان بیابان پهناور یکنواختی است که از یک طرف به دره ی فرات و از طرف دیگر به سوریه و فلسطین اتصال دارد و مرز طبیعی یی از قبیل رود و کوه در آن نیست و بدین جهت جغرافی نویسان از قدیم و جدید در باب حد شمالی عربستان اختلاف داشته اند و بعضی آن را خطی ممتد از ساحل مدیترانه تا لب رود فرات فرض کرده اند و دیگران کمتر و بیشتر (1) ولیکن در تحولات سیاسی یی که پس از جنگ بین المللی اول رخ داد عربستان در شمال محدود شده است از طرفی به کشور نوبنیاد اردن و از طرف دیگر به خاک دولت عراق و بنابراین اتصالش به فرات و مدیترانه بریده شده است.
دریای سرخ در منتهی الیه شمالی خود دو خلیج باریک پیدا می کند یکی در شرق به نام خلیج «عَقَبه» و دیگری در غرب به نام خلیج «سویس» قطعه ی خاک میان این دو آب را شبه جزیره ی «سینا» می خوانند که در تاریخ مقدس نامش زیاد ذکر می شود. این شبه جزیره اکنون در دست دولت مصر است ولی از حیث ساختمان طبیعی کاملاً شبیه عربستان است.
عربستان فلاتی است بلند که از مغرب به طرف مشرق نشیب دارد. یک رشته کوهستان که از شبه جزیره ی سینا آغاز می شود و گویا دنباله ی لبنان است در طرف غربی عربستان همه جا به امتداد دریای سرخ مانند دیوار عظیمی کشیده شده از گوشه ی جنوب غربی پیچ خورده ساحل جنوبی و شرقی عربستان را تا خلیج فارس دور می زند و بدین طریق سه طرف عربستان با این دیوار کوهستانی حصار شده است.
در خلال این کوهستان دره های بزرگ و کوچک بسیار است که به اصطلاح عربها وادی نامیده می شود و کوهها را از یکدیگر مجزی کرده است. در بعضی جاها کوه تا لب دریا پیش آمده ولی در بیشتر جاها میان آن و دریا زمین پستی فاصله است که به اصطلاح عربها «تِهامَه» خوانده می شود. این اسم عام بعدها نام ناحیه ی خاصی از عربستان شده است چنانکه خواهیم گفت.
کوههای عربستان غالباً از سنگ خارا و سماق به رنگ سفید یا قرمز. در جزء آنها کوههای آتشفشانی خاموش دیده می شود که بعضی از آن ها در دوره ی تاریخی شعله ور بوده است. در بعضی نقاط زمینهای سیاه رنگی هست که عربها آن را حَرَّة می نامند و سَعیر آتشفشانهای باستانی است.
در داخل این حصار کوهستانی بیابان و به عبارت بهتر بیابانهای عظیم عربستان واقع است که به مناسبت ارتفاعش از سطح دریا فلات عربستان نامیده می شود. این فلات را می توان به اعتبار وضع جغرافیائی آن از شمال به جنوب سه بخش کرد: بخش میانی که از دو بخش دیگر برجسته تر است همان است که عربها ناحیه نَجْد می نامند به مناسبت آنکه نجد در لغت به معنی زمین بلند است بخش شمالی ریگستان معروف به نَفود است که در شمال به بیابان سوریه (بادیة الشام) می پیوندد، بخش جنوبی ریگستان قفری است به نام دَهناء که دامنه اش در جنوب تا نزدیک دریای عمان کشیده می شود.
فلات عربستان از غرب به شرق نشیب دارد. دامن این نشیب در کرانه خلیج فارس و رود فرات به صورت جلگه ی باریکی درمی آید از جنس جلگه ی بین النهرین و جلگه ی خوزستان که جز بعضی تپه ها بلندی یی در آن دیده نمی شود. اینجا ظاهراً پیش از فرورفتن خلیج فارس با آن جلگه ها یکی بوده است.

***

جغرافی نویسان یونان از عهد اِسترابُن عربستان را سه بخش می کنند: عربستان صحرائی، عربستان سنگی و عربستان خوشبخت.
مقصودشان از عربستان صحرائی بادیة الشام بوده و از عربستان سنگی ناحیه ی موسوم به پِتْره واقع در شمال غربی عربستان بقیه ی شبه جزیره را از جنوب بادیة الشام به نام خوشبخت می نامیده اند (2) برخی از دانشمندان اروپایی تصور کرده اند که این کلمه ی خوشبخت با کلمه ی «یُمن» عربی ارتباط داشته بدین معنی که یَمَن (نام محل) از یُمن به معنی خیر و برکت گرفته بوده و همین معنی را یونانی ها در تسمیه خوشبخت در نظر گرفته اند. در صورتی که به عقیده ی علمای عرب یمن مأخوذ از یمین و اَیْمَن است در مقابل یسار (3).
ولیکن خود اعراب در تقسیم عربستان روش دیگری دارند. رشته ی کوهستان غربی را که «سَراة» نام دارد و بزرگترین کوههای عربستان است و امتدادش شمالی جنوبی است مأخذ قرار داده طرف غربی آن را که از کوه تا دریای سرخ می رود تِهامه یا غَوْر می نامند، طرف شرقی را تا جایی که مرتفع است نَجْد، کوهستان فاصل میان نجد و تهامه را حِجاز، دنباله ی نجد را که به خلیج فارس منتهی می شود و مشتمل بر یَمامه و اَحساء و عمان و حوالی آنهاست عَروض می گویند. قسمت واقع در جنوب حجاز و نجد، یمن است با حَضْرَمَوت و مَهْرَه و شِحْر بنابراین عربستان منقسم می شود به پنج قسمت بزرگ: «حِجاز»، «تِهامه»، «نَجد»، «عَروض» و «یَمن» هر قسمتی نیز به بخشهای کوچکتر منقسم می شود. تقسیماتِ یمن را بالخصوص مِخلاف می نامند و ناحیه یی را که بادیه ی عربستان در آنجا مُشرِف به شام می شود مَشارف الشام می گویند.

پی نوشت ها :

1.رجوع کنید به عربستان ده ورژه (Desvergers) و معجم البلدان در ماده ی جزیرة العرب.
2.A-B.Thomas, Arabia Felix (1938) ,p.XII
3.معجم البلدان، ماده ی یمن.

منبع مقاله :
فیاض، علی اکبر (1390)، تاریخ اسلام، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هجدهم