تعاون و همکاری اجتماعی

«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»
(بخشی از آیه ی 2 سوره ی مائده)
«یکدیگر را در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری و از خدا بترسید که عقاب خدا بسیار سخت است.»

معنی و مفهوم «تعاون»

«تعاون» (1) از ریشه عون و به معنی یاری کردن «یاری رساندن» و اعوان به معنی «یاران»، «دوستان»، «کمک و امداد» آمده است ولی مفهوم تعاون در زمینه بحث ما، همکاری متقابل و مشارکت و معاونت دو جانبه است. یعنی افراد جامعه در جهت آسایش و رفاه خود ناچار به کمک به همدیگر هستند و این استعانت و امداد در جهت خیر و اصلاح حال همدیگر، سعادت بشریت را تضمین می کند. مترادف تعاون را برخی از نویسندگان، نظیر استاد محمد ابوزهره، مترجم کتاب «تکافل اجتماعی»، «همکاری» (2) می دانند ولی مفهومی که در تعاون هست، در همکاری نیست شرط لازم در همکاری، وجود احتیاج مشترک است در صورتی که در تعاون این چنین نیست یعنی علاوه بر نیاز مشترک، تمایل انسان ها به معاضدت با یکدیگر نیز شرط است بر همین اساس است که گفته می شود، رفتار تعاونی، محتاج به حداقل « روح با همی» و اعتماد به یکدیگر است و لذا تعاون چیزی فراتر و بالاتر از همکاری است. تعاون انگیزه ای است که قادر است شخصی را تشویق نماید تا در فعالیت های روزمره اش خود را وقف خدمت به دیگران در جهت نیل به اهداف عالی الهی انسانی نماید.

تعاون و ادیان

تعاون زیربنای اغلب ادیان و ایدئولوژی ها به ویژه ادیان الهی بوده است. در ادیان ابتدائی نظیر «توتم پرستی» روح مانا طی مراسم خاص در مریدانش حلول می کند که نتیجه آن ایجاد اتحاد و احساس همکاری میان خانواده هاست.
در «جان پرستی» نوعی همکاری میان انسان و ارواح فرضی، برقرار می شود و بر همین اساس زمینه های احساس تعاون در جامعه پیدا می شود و رواج می یابد.
در ادیان هند «برهمن، هندو، بودا» توجه به اجتماع و همکاری های متقابل بیشتر به چشم می خورد که در مراسم مذهبی آنها به وضوح می توان رؤیت کرد. ادیان چین (سینیزم، کنفوسیوس، تائو) هر یک به نوعی بر تعاون، استوار بوده و همکاری متقابل را در بین افراد خود ترویج می دهند.
دین بومی ژاپن « شین تو» نیز روابط زندگانی و مردگان را بیان می کند که طی مراسم مذهبی خاص، حاصل این روابط، همکاری صمیمانه زندگی در جهت خشنودی مردگان است از جمله فدای جان در راه جامعه، موجب الحاق روح فرد جانباز به ارواح مردگان مقدس می شود...
ادیان ایران باستان (زرتشت، مهرپرستی، مانویت، مزدک) دارای دو اصل مشترک خوبی ها و پلیدی ها است این دو اصل زمینه ساز تعاون و همکاری های اجتماعی است تا پیروان اهورامزدا با معاشرت همدیگر، اصل نیکی و پاکی را پایدار و اصل پلیدی و زشتی را نابود سازند. برای از بین بردن اهریمن که سرچشمه همه بدی ها و پلیدی هاست همکاری و مشارکت همگان لازم است- وظیفه انسان ها، همکاری در جهت پیروزی اهورامزدا بر اهریمن است و لذا در همین رابطه سه اصل پندار نیک، گفتار نیک، کردار در دین یهود بیشترین دستورات موسی (علیه السّلام) با الهام از کلام وحی در زمینه همکاری میان قوم بنی اسرائیل است احکام معروف دهگانه به خوبی نشانگر این مطلب است (احترام و نیکی والدین، عدم قتل، زنا، دزدی، رعایت حقوق همسایه و...)
در دین مسیح، تعاون بر اساس محبت و عشق استوار است خداوند پدر آسمانی و فرزندان او (مخلوقات) با همدیگر برادرند. از سفارش حضرت مسیح (علیه السّلام) است که فرمود: «بر کس مپسند آنچه تو را نیست پسند» (3)

تعاون در اسلام:

دین مبین اسلام بر پایه تعاون و همکاری متقابل استوار است و ابعاد مختلف تعاون در این طریقت مقدس مطرح است- تعاون در بُعد اجتماعی و سیاسی: چون حج و نماز، جهاد، امر به معروف و تولی.... تعاون در بُعد اقتصادی: احکام نظیر خمس و زکوة و مالیات و انفاق مستحبی و... تعاون در بُعد اخلاقی: رعایت حقوق والدین و همسایگان و ارحام و مسلمین و... و به طور کلی تعاون در اسلام همان گونه که در آیه شریفه دو از سوره مائده تلاوت شد بر پایه نیکی و نیکوکاری است یعنی همکاری و مشارکت امت اسلامی بر دو اصل بسیار مهم استوار است اولی تقوا و دومی نیکوکاری و به خوبی می دانیم که تقوا و نیکی امر واحدی هستند که بنیان آن را ایمان تشکیل می دهد.

1- تعاون در قرآن کریم

در آیاتی از کلام الله مجید مؤمن و نیکوکار در مقابل کافر و مفسد قرار می گیرد. همان گونه که مؤمن در جهت خیر، نیکی، احسان و امداد است کافر در پی فساد، فحشا، ستم و جور می باشد و خداوند متعال از نیکوکاران با نام «محسنین» در آیات بسیاری اسم برده که دو نشانه ایمان و تقوا در آنها از صفات بارز و ارزشمند است، در آیه شریفه دو سوره مائده وقتی تعاون را بر محور تقوا و نیکی قرار می دهد بلافاصله عدم همکاری و مشارکت در «اثم» و «عدوان» را مطرح می سازد یعنی مشارکت در هر نوع خصومت و ستم و رفتار ناروا قدغن است.
خلاصه این که هدف تعاون در اسلام ایجاد احساس مشترک در مردم از طریق توجه به خدا (ایمان) و اعمال صالح و نیکی و همکاری متقابل در امور اجتماعی بر اساس ارزش های اخلاقی و اسلامی (تقوا) است. بر همین اساس، بسیاری از مفسرین قرآن کریم، دین اسلام را دین اجتماعی معرفی می کنند و چون انسان فطرتاً موجود اجتماعی است بنابراین احکام دین ضامن تعالی اجتماع صالح بشریت است تا در مسیر فطرت پاک خویش شکوفا شده به تعالی برسد.
در مورد تعاون و همکاری اجتماعی به عنوان نمونه می توان به آیات زیر اشاره کرد: 86و 148 سوره نساء، 150 انعام، 33 اعراف، 53 بنی اسرائیل، 18و 16 لقمان، 10 فاطر، 34و 35 سجده (فصلت)، 10 تا 12 حجرات، 71 توبه، 2 مائده، 17 بلد، 200 آل عمران، 27و 149 بقره، یک انفال، 27و 61 نور، 63 فرقان، 46 عنکبوت.
به قول استاد عالیقدر علامه طباطبائی رحمت الله علیه در جلد چهلم تفسیر المیزان، سوره بلد بیانگر این حقیقت است که خلقت انسان بر اساس رنج و مشقت است و تا روزی که از این دنیا رخت بربندد هیچ راحتی ندارد، پس چه بهتر به جای هر معصیت، و تخطی، تکالیف الهی را انجام دهد و در گسترش دادن رحمت بر همه انسان های نیازمند، کوشا باشد وگرنه آخرتش هم مانند دنیایش خواهد شد.
علامه طباطبائی از آیه 200 سوره آل عمران تفسیر مفصلی دارند که در قالب کتابی تحت عنوان « روابط اجتماعی در اسلام» چاپ شده است. به برخی از محورهای این بحث اشاره می شود:
1- نوع انسان فطرتاً اجتماعی است و نمی تواند خارج از اجتماع به سعادت واقعی برسد.
2- اسلام دین اجتماع است و اصولاً دین قویترین عامل در جهت حفظ اجتماع صالح بشری است.
3- اغلب احکام دین اسلام نظیر حج، نماز، جهاد و زکوة و... بر پایه اجتماع بنا گذاشته شده است.
4- هدف اجتماع اسلامی، توحید و اهداف دیگر زندگی اجتماعی (تعاون) زمینه ساز آن است.
5- اجتماع سالم و منزه و با فضیلت، عاملی در جهت رستگاری اخروی و نیکبختی دنیوی انسان ها است.
6- سعادت واقعی جز در پرتو همکاری اجتماعی و تعاون میسر نیست.
7- انبیاء الهی، عموماً آگاهی دهندگان انسان ها به اجتماع و حفظ و حراست از آن بوده اند.
خداوند متعال در آیه شریفه مورد بحث می فرماید:
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
«ای کسانی که ایمان آورده صبور باشید و یکدیگر را به صبر سفارش کنید و متوجه روابط خود باشید و تقوای الهی پیشه کنید که رستگاری از آن شماست».
«سفارش به صبر و سفارش به ایجاد رابطه و سفارش به تقوا که حاصل این سه بر محور ایمان، فلاح، رستگاری و سعادت حقیقی است».
خداوند منان در این آیه دو نوع صبر را مورد تأکید قرار می دهند:
اِصبرُوا، صبرهای فردی (صبر بر سختی ها، معصیت ها، صبر در طاعت خداوند متعال)
صابروا، صبرهای اجتماعی (صبر بر یاری به هم دیگر، صبر در مشکلات اجتماعی، صبور بودن در مقابل هم دیگر، اخوت و برادری، ملاطفت، تکریم به یکدیگر، استمداد در گرفتاری ها و مصائب، صبر در معصیت های اجتماعی نظیر تعدّی به حقوق دیگران، سوء ظن و غیبت، تمسخر، نمّامی و تجسس احوال هم دیگر) است چنانچه در آیه 71 از سوره توبه می فرماید:
«مردان و زنان مؤمن همه یار و دوستدار یکدیگرند، خلق را به کار نیکو وادار و از کار زشت منع می کنند...»
رابِطوُا، یعنی تلاش مداوم در ایجاد ارتباط سازنده و منزه با انسان ها به ویژه انسان های نیازمند و منظور این است که انسان مؤمن و متقی با جزم نیروهای درونی و امکانات بیرونی در جهت کمک و یاری به انسان های دیگر جامعه حرکت کند زیرا سعادت واقعی او جز در پرتو همکاری اجتماعی و اتحاد عملی امت اسلامی بر پایه ایمان و تقوا، میسر نیست، و همان گونه که در ابتدای این بخش مطرح شد خداوند متعال در آیه 10 حجرات، مؤمنین را سفارش به اصلاح بین خود می فرماید و در همین آیه نیز همانند آیه دو سوره مائده بلافاصله صفت تقوا را متذکر می شود یعنی بهترین نشانه تقوا به ویژه در بُعد عملی، اصلاح بین مسلمین، ایجاد رابطه سالم و سازنده با آنها و مساعدت و کمک به آنها در امور خیر است... و در آیه 27سوره بقره قطع پیوند کردن با انسان ها را ایجاد فساد در زمین بیان می فرماید و در معرفی فاسقان متذکر می شود که آنها همان هائی هستند که از طرفی پیمان خود را که با خدا بسته بودند شکستند و از سوی دیگر پیوندهای اجتماعی را گسستند. سوره مبارکه ماعون بسیار شفاف و صریح، یاری و مددرسانی به اشکال مختلف و متنوع را معرفی و مؤمنین را ترغیب به این قبیل امور می فرماید.

2- تعاون در روایات ائمه معصومین

چند روایت از ائمه معصومین در رابطه با اهمیت تعاون نقل می شود که هر یک از آنها گویای نقش عظیم این امر در تحکیم و انسجام جامعه است. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:
«ایما مُسلِمینَ تَهاجُر اَفمکَثا ثُلثاً لا یصطلحان اِلّا کاناً خارِجینَ مِنَ الاسلام وَ لَم یَکُن بَینَهُما وَ لآیَة فاَیهما سبق اِلی کَلام اَخیهِ کانَ السّابِق اِلَی الجَنَّةَ یَومَ الحِساب»
(دستغیب، ج2، 1348، ص349).
«دو مسلمانی که از یکدیگر قهر کنند و سه روز بر آن حال بمانند و صلح نکنند هر دو از اسلام بیرونند و میانشان پیوند دین نیست و هر کدام در سخن گفتن با برادر مسلمانش پیشی گیرد روز حساب در رفتن به بهشت پیشی خواهد گرفت.»
امام چهارم می فرماید: «حاجت هائی که مردم به نزد شما می آورند نعمت هایی است که خداوند داده است حاجت مردم را روا کنید و بکوشید که هیچگاه این نعمت ها را از دست ندهید.» (شهید اول، سخنان معصومین، ص330).
امام ششم فرمود:
«عَلیکُم بِالصَّلاهِ فِی المَساجِدِ وَ حُسنِ الجِوارِ لِلنّاسِ وَ اِقامَةِ الشَّهادَهِ وَ حُضورِ الجَنائِزِ اِنَّهُ لابُدَّ لَکُم مِنَ النّاسِ اِنَّ اَحَداً لا یَستَغنی عَنِ النّاسِ حَیاتَهُ وَ النّاسُ لابُدَّ لِبَعضِهِم مِن بَعضٍ»
(اصول کافی، ج4، ص447)
«بر شما باد به نماز در مساجد، نیکی به همسایگان، ادای شهادت، حاضر شدن در تشیع جنازه ها، زیرا شما ناچار از زندگی با مردم هستید و به راستی کسی نیست که تا زنده است از مردم بی نیاز باشد و ناچار مردم باید با همدیگر سازش داشته باشند.»
و بالاخره امام هفتم فرمود:
«اِنَّ اللهَ عِباداً یَسعونَ فی حوائجِ النّاسَ هُم آمَنوُنَ یَوم القیامةِ وَ مَن اَدخَلَ عَلَی مؤمِن سروراً فرح الله قلبِهِ یَوُمُ القیامة»
(وسایل، ج2، ص524)
«خداوند بندگان خاصی در زمین دارد که در برآوردن حوائج مردم کوشش می کنند این ها از مشکلات و سختی های روز قیامت در امانند و کسی که قلب مؤمنی را مسرور سازد خداوند قلب وی را در قیامت خوشحال خواهد ساخت.»
رویات مذکور نکات بسیار ارزشمندی را مطرح می کند که می بایست مورد توجه خادمین به مستضعفین جامعه نظیر مددکاران اجتماعی قرار گیرد. از یک طرف چنین انسان هائی را برگزیدگان از سوی خداوند متعال معرفی می کند که مأموریت آنها در زندگی اجتماعی، امداد از محرومین است تا تلاش صادقانه آنها روشنی بخش زندگی دردمندان باشد از طرف دیگر حاجت ها و نیازهای مردم اهل نیاز را نعمت هائی تلقی می کند، که مصلح اجتماعی باید قدر این نعمت ها را بداند و فرصت را در استفاده حقیقی از این نعمت را از دست ندهد.
در مورد چگونگی رعایت حال همدیگر و تشریک مساعی در زندگی اجتماعی نیز چند روایت را مطرح می کنیم باشد که مشعل فروزانی در جهت روشن ساختن میسر زندگی ما گردد.
امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: «حقوق برادران ایمانی هفت حق واجب است که اگر کسی یکی از آنها را ادا نکند و ضایق سازد از اولویت و طاعت خداوند خارج شده است»:
1- آنچه برای خود دوست می دارد برای او هم دوست بدارد و(برعکس)
2- بپرهیزد از این که او را به غضب در آورد.
3- او را به جان و مال و زبان و دست و پایش یاری کند.
4- راهنما و خبردهنده او به آنچه صلاح اوست باشد.
5- سیر نباشد در حالی که او گرسنه باشد و با تشنگی او سیراب و برهنگی او پوشیده مباشد.
6- گر خادمی دارد برای انجام حوائج او بفرستند.
7- دعوت او را بپذیرد، قسم او را باور کند عیادتش کند، پشت جنازه اش رود، حاجتش را قبل از اظهار ادا کند. (دستغیب، ج1، 1348، 171).
و بالاخره امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «از خدا پروا کنید و برادرانی خوشرفتار باشید در راه خدا با هم دوستی کنید و پیوستگی داشته باشید و مهر ورزید، به دیدار و ملاقات یکدیگر بروید و امر (ولایت) ما را مذاکره کنید و آن را زنده دارید.» (اصول کافی، ج3، ص253).
در رابطه با سوره «ماعون» و معنی کلمه «ماعون» از رسول اکرم نقل شده است که مردم به عنوان کمک در بین خود عاریه می دهند و می گیرند و بالاخره روایت زیبائی از امام صادق (علیه السّلام) ارزش تعاون را به وضوح بیان می کند که فرمود: «کسی که برای کارگشائی برادر دینی خود راه بیافتد همانند حاجیانی است که میان صفا و مروه سعی می کند و آنکه حاجتش را برآورد مانند شهیدی است که در روز جنگ بدر و احد خون خود را در راه خدا ریخته است. خداوند هیچ ملتی را گرفتار عذاب نفرمود مگر آنگاه که حق برادران نیازمند خود را سبک شمردند.» (تحت العقول، ص233). در رابطه با این روایت لازم است گفته شود که اولاً انسانی که قصد کمک به هم نوع می کند همین نیت، او را به مقام حجاج بیت الله الحرام می رساند ثانیاً اقدامی که به نتیجه می رسد با خونی که در غزوات رسول اکرم و در رکاب او ریخته می شود هم ردیف محسوب می گردد ثالثاً بی توجهی به حقوق نیازمندان و غفلت از احوال همدیگر، آغاز بدبختی و فلاکت در جامعه است.

تعاون یک ضرورت اجتماعی

چنانچه اشاره رفت، نوع انسان فطرتاً اجتماعی است و در جهت آسایش و آرامش و امنیت خود نیازمند به دیگران است و همین نیازها او را در جهت تعاون و مشارکت با سایرین ترغیب و تشویق می کند، اصولاً و منطقاً باید هر اندازه اجتماعات بشری مترقی تر و متمدن تر می شوند این قبیل همکاری ها و معاضدت ها فزون تر گردد ولی متأسفانه عملاً پیشرفت های تکنولوژی، علمی و مادی موجبات دوری معنوی انسان ها و بیگانگی هر چه بیشتر آنها از هم دیگر را فراهم می سازد البته بسی واضح است که عامل علم و تکنیک مدرن نیست که این مصیبت را نصیب انسان می کند بلکه گروههای حاکم بر این ابزار و تکنیک های خارق العاده است که با سیاست های خاص فرهنگی انسان ها را استحمار می کنند و... لذا در جهان به اصطلاح پیشرفته امروز، بازگشت به فطرت الهی خویش و عنایت به احکام و دستورات حیات بخش اسلام، ضرورت انکارناپذیری پیدا می کنند زیرا به قول خواجه نصیرالدین طوسی این همبستگی ها و معاضدت ها (البته بر مبنای ایمان و تقوا)، افراد بشر را در جهت وصول به کمال یاری می رساند.
چگونگی ارتباط افراد یک محله، شهر یا منطقه گویای میزان تعاون و همبستگی آنها نسبت به همدیگر است و لذا از نظر اخلاق اسلامی، توجه به نکات ریز و درشت و رعایت اصل تقوا در روابط اجتماعی، جامعه را به مرزهای سلامت و امنیت و رستگاری می رساند و تکافل اجتماعی را عینیت می بخشند در زمینه ساده ترین شکل همکاری های اجتماعی همین بس که احادیث و روایات متعددی در امر «مصامحه» وارد شده است و عنایت و توجه به آن در روابط و مناسبات روزانه و اجتماعی، می تواند برادری و تفاهم را عینیت بخشد و زندگی پر از فراز و نشیب امروزی را صفای حقیقی بخشد امام محمد غزالی در کتاب کیمیای سعادت، از حقوق مسلمین، بحث می کند و موارد متعددی را با بهره گیری از احادیث و روایات ائمه معصومین معرفی می نماید که ما به عنوان حسن ختام این بحث به چند مورد اشاره می کنیم:
• یاری دادن در همه حاجت ها پیش از آنکه بخواهد.
• زبان از هیچ آشنایی باز نگیرد بیش از سه روز.
• با هر که باشد نیکوئی کند بدان چه تواند.
• با همه مسلمانان روی خوش و گشاده دارد و بر وی همگان خندان باشد.
• جهد کند تا شادی به دل مسلمان رساند و حاجتی از او قضا کند.
• جهد کند میان دو مسلمان که با یکدیگر در وحشت باشند صلح افکند.
• به هر که می رسد سلام ابتدا کند و بیش از سخن گفتن دست وی بگیرد.
و منصف باشیم و داوری کنیم که همین آخرین کلام غزالی را تا چه حد در زندگی خود مورد عمل قرار داده ایم در حالی که به خوبی آگاهیم که اگر این رفتار پیامبرگونه یعنی پیشی در اسلام و برخورد صمیمانه را در روابط خود رعایت کنیم، چه اثرات عظیم و شگرفی در گسترش صفا و صمیمیت، مودّت و اخوت امت اسلامی خواهد داشت.

پی نوشت ها :

1- Cooperation
2- Collaboration
3- برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به کتب «نهضت تعاون»، فیروز طالب بیکی، انتشارات دانشگاه تهران، 1350 و «اقتصاد تعاون»، علیرضا شیرانی، سازمان مرکزی تعاون، 1368.

منبع مقاله :
زاهدی اصل، محمد؛ (1387)، مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم