تحقیق در تاریخ

• راهنمای نگارش در تاریخ، درس نامه ای برای دانشجویان
• دکتر مرتضی نورائی
• مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ اول، 1387، 172 صفحه

مقدمه

تاریخ و تاریخ نگاری به عنوان یک علم در محیط آکادمیک ایران عمر چندانی ندارد. اما در همین اوان پذیرش این شاخه علوم انسانی به عنوان علم، دانشجویان و محققین با کمبود عنوان برای تحقیقات خود روبرو شده اند. بسیاری از دانشجویان علاقمند برای یافتن موضوع مناسب برای تحقیق تلاش می کنند، اما در نهایت دست خالی از این میدان جست و جو بیرون می آیند. عدم توفیق دانشجویان در یافتن عنوان برای تحقیق دلایل متعددی دارد که بحث در این مورد در این مقال نمی گنجد و تنها به یک دلیل که با موضوع معرفی کتاب حاضر ارتباط دارد؛ اشاره می کنیم. عدم آگاهی دانشجویان از روش های تحقیق می تواند یکی از دلایل ناتوانی دانشجویان در امر تحقیق باشد. مدت کوتاهی از اقبال نویسندگان و محققین به معرفی روش تحقیق در تاریخ ایران می گذرد و تقریباً تمام کتاب هایی که در این باب به چاپ رسیده اند، پس از انقلاب اسلامی منتشر شده اند.(2) کتاب هایی که در چند ساله اخیر در موضوع روش تحقیق در تاریخ به رشته تحریر درآمده اند یا آن چنان مختصر و شعارگونه است که هیچ کمکی به خواننده نمی کند یا آن چنان مطوّل و حجیم هستند که از حوصله خواننده ای که می خواهد یک تحقیق چند صفحه ای بنویسد خارج است که سرانجام نیز به فرایند مطلوب که یک تحقیق باشد؛ منجر نمی شود. بینابین این افراط و تفریط در آموزش این فن، کتاب های دیگری نگارش یافته است که معمولاً به موضوع عنوان یابی چندان اهمیتی نداده اند. عدم اهتمام به آموزش این مقوله باعث شده است که دانشجویان تحقیقات تکراری به اساتید خود ارائه دهند و مصیبت عظیم آنکه برخی از دانشجویان سطح کارشناسی ارشد بدون توجه به حقوق نویسندگان و مالکیت معنوی به سرقت های ادبی دست یازند و حاصل کار دیگران را بنام خود و در قالب پایان نامه ارائه دهند.
هدف تمامی جست و جوها و تلاش ها در علوم رسیدن به حقیقت است. تاریخ نیز از این امر مستثنی نیست و در حال پیشرفت است(3). بنابراین ابزار و روش های تحقیق علوم نیز برای کشف حقایق و بازآفرینی در حال تغییر و تحول و تکاملی هستند. ارائه و طرح روش های تحقیق می تواند تا حدودی گره تاریخ نگاری را که گریبانگیر دانشجویان است، بازگشاید و دیدگاه های جدیدی فراروی آنان بازنماید.

معرفی کتاب

کتاب راهنمای نگارش در تاریخ (دستنامه ی تحقیق برای دانشجویان) با حجم بسیار کم، کتابی است ساده و روان که به همت دکتر مرتضی نورائی 1387 به چاپ رسیده است. همانطور که نویسنده در پیش گفتار کتاب ذکر کرده است؛ اساس این کتاب ترجمه کتاب A Short Guide to Writing About History است که در سال 2002 میلادی در نیویورک در 227 صفحه منتشر شده است. نویسندگان کتاب ریچارد ماریوس و ملوین. ای. پیچ(4) هستند. این کتاب در آمریکا مورد استقبال دانش پژوهان قرار گرفته است؛ به طوری که در آخرین جست و جوی که در شبکه اینترنت انجام دادم؛ به هفتمین چاپ رسیده است.(5)
دکتر نورائی در دانشگاه اصفهان در زمینه روش های تحقیق و پژوهش تدریس می کند و در این زمینه نوشته های متعددی دارد.(6) وی در پیشگفتار کتاب بیان می کند که این کتاب ترجمه صرف نیست. زیرا به دو دلیل مجبور شده است نیمی از کتاب را دگرگون سازد تا برای خواننده ایرانی مناسب باشد. یکی مثال های کتاب بود که از جغرافیای سیاسی دایره ی زندگی مؤلفین انتخاب شده و دیگر توصیه های ویراستاری. به عبارت دیگر حذف مثال ها و دستورالعمل های نگارش و جایگزینی آن ها از موارد جغرافیای تاریخی ایران جهت کارآیی کتاب لازم بود. (ص 10) این کتاب با فونت کوچک به چاپ رسیده است تا حجم آن کمتر شود و دانشجویان به راحتی قادر به تهیه آن شوند.
نویسنده در انتخاب عنوان کتاب تقریباً از عنوان انگلیسی کتاب تبعیت کرده است؛ که با محتوای کتاب که در واقع فن تاریخ نگاری را آموزش می دهد؛ همخوانی دارد. ایشان در عنوان کتاب از واژه ی دستنامه استفاده کرده است. دستنامه در زبان فارسی مترادف Handbook در زبان انگلیسی است. از آنجا که علوم به سرعت در حال پیشرفت هستند و حجم اطلاعات به طور غیرقابل تصوری در حال فزونی است؛ در غرب مجموعه هایی از این دست همه ساله یا هر چند سال یکبار در زمینه های علمی و تخصصی رواج می یابند تا بر مشکل فراوانی حجم اطلاعات فایق آید. دستنامه همچون «کشکول» بزرگان ادبی و علمی ما حاوی خلاصه ای از مطالب مهم و سرفصل های هر رشته علمی است و شناختی همه جانبه و چکیده ای از آگاهی های سودمند و مورد نیاز همگانی در هر رشته را عرضه می دارد.(7)
کتاب مشتمل بر پیشگفتار و مقدمه و هفت فصل است. در پیشگفتار این سؤال مطرح می شود که آیا ما به دلخواه خود انتخاب موضوع می کنیم و به تحقیق می پردازیم یا این که رفتن به زوایای معین از گذشته (موضوع یابی و انتخاب موضوع) در واقع القای موضعی است که ناخودآگاه تحمیل می شود؟ در پاسخ به این سؤال نویسنده معتقد است که یک مورخ نبایستی از جامعه و بحث ها و گفتمان های رایج درون جامعه دور باشد و بایستی سؤالات و دغدغه های آن ها که کم و بیش ریشه در تاریخ دارد را به عنوان موضوع مورد تفکر خود قرار دهد. به عبارت دیگر یک مورخ به مانند یک محقق فعال باید نیاز و ضرورت های فکری جامعه خود را شناسایی کند و پاسخی درخور از گذشته ارائه دهد تا شاید گروهی از این گفتمان ها باز کند.
نویسنده در بخشی دیگر از پیشگفتار اذعان می دارد که کتاب هایی از این دست و کلاس هایی به منظور اسلوب شناسی تاریخ نگاری، برای پاسخ به چالش های فراروی جامعه برای آینده است. زیرا تمام دانش تاریخ حول حدس و گمان دور می زند که ابزار و وسایل تحقیق-روش تحقیق-کوششی در تبدیل آن به یقین و باور عمومی دارند.(ص 9)
نویسنده در مقدمه دو گروه دانشجو را تصور کرده است. گروهی از دانشجویان یا کسانی که مایل به امر تحقیق هستند و در مورد موضوعی اطلاعات و آگاهی دارند ولی به دلیل انبوهی واقعیات و آشفتگی ذهنی توانایی تنظیم و تدوین آن را ندارند و گروهی دیگر که مایل یا مجبور به ارائه تحقیق هستند اما نه توانایی یافتن موضوع دارند و نه توانایی تحریر و نگارش.
در اولین گام محقق بایستی در مورد یک موضوع ابهام زدایی کند. در این مورد مقالات یا کتاب ها خود می توانند یاریگر باشند. زیرا موضوع هر مقاله یا کتاب می تواند خود پرسش بزرگی باشد که به اجزای کوچک تر تقسیم می شود. که ذهن نویسنده، پیوسته باید با طرح پرسش هایی در راستای سؤال اصلی ابهام زدایی کند. حل معماها و ابهامات تاریخی کاری علمی و هنری است. زیرا یافتن حقیقت امر ساده ای نیست؛ بلکه پیچیده است. از آنجا که معمولاً حجم زیادی از مدارک و اسناد که جنبه علمی کار را فراهم می کند، مفقود هستند؛ مورخین هیچ گاه نمی توانند یک واقعه را دقیقاً همان طور که رخ داده بازسازی کنند. پس ناچار می شوند که باتوجه به اسناد و مدارک موجود، آن ها را کنار هم قرار دهند که بتوانند تصویری از کل ماجرا ترسیم کنند. با همه ی تلاش آن ها، تکه های خالی و حفره هایی غیر قابل اغماض در این تصاویر بازسازی شده وجود دارد که قطعات مناسبی برای پرکردن آن ها یافت نمی شود. از این رو مورخین برای پرکردن این حفره ها از قطعات مجازی استفاده می کنند. آن ها با استنتاج، تمثیل و استقراهایی منطقی قطعاتی می سازند و در جاهای خالی می گذارند به طوری که با قطعات اصلی همخوانی داشته و ناقض آن ها نباشند. با توجه به این اقدام تاریخ حالتی سیال پیدا می کند که همواره در حال تغییر است. به همین جهت یک مورخ نه تنها با اسناد و مدارک تاریخی بلکه با دیگر مورخین نیز در حال چالش، مناظره و مقابله است. حاصل تفکر مورخ را از نوشته های وی می توان شناخت. به عبارت دیگر تاریخ و نگارش دو بال یک پرنده هستند که قابل جداسازی نیستند، (ص 18) بنابراین مورخین باید در نوشتن دقت بسیار داشته باشند و نگارش خوب نیز همزاد رنج و مرارت و محدودیت های انسانی است.
نویسنده پس از این طرح موضوعات هدف از نگارش کتاب را این گونه بیان می کند: «این کتاب سعی دارد خوانندگان را در نوشتن مقاله های تحقیقی در دانشگاه راهنمایی کند و مراحل اصلی تاریخ نگاری حرفه ای را برای خوانندگان توضیح دهد. در این کتاب علاوه بر آشنایی با روش های مطالعه و تحقیق در تاریخ چگونگی موضوع یابی و برخی مباحث مهم تاریخی نیز آشنا می شوید. بنابراین نه تنها در حل مشکلات و مسائل تحقیق تاریخی به شما کمک می کند؛ بلکه در پاره ای موارد نیز می تواند راهگشایی برای مقاله نویسی در دیگر دروس دانشگاهی باشد. پس از مطالعه این کتاب و یا به کارگیری روش های ارائه شده خواننده باید هم یک راوی ماهر و هم یک کارآگاه کار کشته شود تا بتواند با حل معماهای تاریخی و پاسخ به پرسش ها، حکایتی کم و بیش واقعی در مورد گذشته بیان کند.»(ص 26)
در فصل اول کتاب نویسنده اذعان می دارد که معمولاً خوانندگان مطالب تاریخی به دلیل مطالعات قبلی در هنگام خواندن یک مقاله جدید انتظاراتی دارند که نبایستی آن ها را ناامید کرد. در واقع بایستی مقاله ای خوب را تدوین نمود. ایشان در این فصل اصول ده گانه ای را طرح می کند که با رعایت آن می توان کم و بیش انتظارات خوانندگان احتمالی را پاسخ داد.
داشتن عنوان دقیق، واضح و روشن بودن بحث، داشتن فکر و ایده، طرح و سازمان برای مقاله، استناد به مدارک متقن، ذکر منابع، پرهیز از احساسات، پیوند بین مطالب، رعایت اصول نگارش و توجه به مخاطبان خاص احتمالی از جمله اصول ده گانه ای است که نوینسده در رعایت آن ها توصیه و تأکید کرده است. نویسنده سعی نموده هر کدام از این اصول با ذکر مثالی مناسب (معمولاً از تاریخ ایران) برای خواننده روشن نماید و اهمیت این اصول را برای وی ملموس گردد.
اینکه چه عنوانی برای مقاله خود انتخاب کنیم؟ چگونه مطلب تحقیقی خود را برای خوانندگان ارائه دهیم؟ چگونه در ارائه یک مقاله اعتماد به نفس داشته باشیم؟ چطور یک خواننده را وادار کنیم تا آخر مقاله بخواند و مقاله ما برای او جذاب باشد؟ چرا باید از اسناد استفاده کنیم؟ چه زمانی منابع خود را معرفی کنیم؟ چگونه منابع را معرفی کنیم؟ و... از جمله صدها سؤالی هستند که متأسفانه امکان پاسخ دادن به این سؤالات مقدور نیست مگر پس از تجربه ی دراز که یک محقق به دست می آورد. در فصل اول و با توجه به اصول ده گانه نویسنده سعی کرده است که حاصل تجربیات خود را به دانشجویان منتقل کند. به طور مثال نویسنده در رعایت تناسب مطالب می نویسد: «گاهی اوقات برخی از نویسندگان آنچنان خواننده را در مقدمه غرق می کنند که وی علاقه و اشتیاق خود را برای پیگیری مطالب و رسیدن به اصل موضوع از دست می دهد. در برخی موارد نیز بعضی از نویسندگان در ابتدا کوهی از اطلاعات عمومی و حاشیه ای را تنها به منظور خودنمایی و به رخ کشیدن دانش خود پیش روی خواننده می گذارند. زمانی نیز دیده می شود که نویسنده مقاله خود را با عباراتی مانند این شروع می کند:» هدف من اثبات درستی این نظر است...» یعنی نظر خود او، ولی معمولاً نویسنده خوب به سرعت مطلب موردنظر خود را بدون هرگونه پیرایه ای بیان می کند.»(ص 29)
یکی از نکات مثبت کتاب این است که در پایان هر فصل و گاهی مبحث ها نویسنده توصیه هایی در قالب پرسش مطرح کرده است که عنوان آن ها «پرسش های کنترل کننده» است. این پرسش ها به گونه ای طراحی شده اند که گویی از یک تعمیرکار موتور جهت تذکر پرسیده می شود آیا پیچ ها را در جای خود قرار داده؟ پیچ ها را محکم کرده است؟ یک بار دیگر موتور را چک کن. توجه مداوم به این پرسش ها در حین تحقیق و جستجو و نگارش باعث می شود که دانشجوی محقق چارچوب مشخصی را در هر مرحله تحقیق برای خود معین نماید و به موازات این محدودیت ها، بی راهه نرود و مقاله خوبی تدوین کند. در واقع نویسنده با طراحی این گونه پرسش ها به کتاب جنبه کاربردی بخشیده است که در هنگام فقدان استاد راهنما، خواننده بتواند یک تحقیق را به سرانجام برساند.
فصول بعدی کتاب در واقع بسط بیشتر این اصول ده گانه است که محقق و دانشجو را در نگارش یک مقاله خوب یاری دهد. تفکر تاریخی عنوان فصل دوم کتاب است. از آن جا که تاریخ یک شاخه علمی است در تحقیق نیز راه و روش خاصی در اندیشیدن می طلبد. بنابراین بایستی این روش ها را آموخت و با تمرین و ممارست به توانایی های لازم یک تاریخ نگار دست یافت. نویسنده معتقد است که تفکرات تاریخی معمولاً مبتنی بر پاسخ به پنج پرسش بنیان نهاده می شود: کی؟ کی.(چه کسی؟) کجا؟ چی؟ چرا؟ که پاسخگویی به هر کدام از آن ها علاوه بر این که تاریخ نگار را از کمند «ایستایی نگارش» رهایی می بخشد؛ باعث تحریک فکر و پیدایش ایده های متعددی نیز می شود که قبل از شروع نگارش به مغز وی خطور نکرده و احتمالاً در آینده عنوان مقالات دیگری خواهد شد. (ص 46) در ادامه این فصل نحوه پاسخگویی به هر کدام از این پرسش ها بیان شده است. در ضمن توصیه هایی ارائه شده است که توانایی دانشجو را در هنگام تحقیق بالا می برد و موجب بسط فکری وی از لحاظ چگونگی تقویت حافظه، بالابرده قوه تحلیل و استنباط، باریک بینی و ... می شود. مثلاً به دانشجویان توصیه شده است که در هنگام مواجهه با پرسش های چرایی بایستی همواره بین عوامل مهم تمایز قائل شد. ساده اندیش نباشیم و در داوری محتاط باشیم و از سفسطه ها و مغالطه های تاریخی اجتناب کنیم.(ص 54) در خاتمه این فصل به دانشجویان توصیه شده است که با مواد تحقیق (منابع) منفعلانه برخورد نشود بلکه آن ها را نیز با دید نقادانه مورد ارزیابی قرار دهند و از فن نقد کتاب کمک بگیرند.(ص 57)
نگارش تاریخی و مهارت و ثبات در آن یکی از مهم ترین ویژگی های تاریخ نگاری محسوب می شود. بنابراین نویسنده فصل سوم را به معرفی شیوه های نگارش تاریخی و ویژگی های هر شیوه اختصاص داده است. سبک های توصیفی، روایی-نقلی، تحلیلی و چرایی از جمله سبک های تعریف شده در این فصل هستند. آنچه در هر سبک نگارش اهمیت دارد؛ پایبندی محقق به یک ایده و فرضیه است. همچنین آنچه باعث جلب توجه دیگر محققین می شود «طرح بحث» است که در واقع مبنایی است برای ایجاد چالش ها و مجادلات علمی آینده.(ص 62) در تاریخ نگاری الزامی نیست که یک محقق حتماً از یک سبک نگارش پیروی کند، بلکه در یک تحقیق حتی با صفحات محدود نیز می توان از سبک های مختلف بهره برد. برای آشنایی بیشتر خواننده با انواع سبک های تاریخ نگاری، نویسنده برای هر سبک نگارش علاوه بر بیان ویژگی ها مثال هایی نیز ارائه داده است. این نمونه ها به علاوه پرسش های کنترل کننده ی انتهای هر مبحث دانشجویان را در نوشتن یک مقاله توانا می سازد. از آن جا که سبک چرایی در محیط های آموزش و پژوهش اهمیت بیشتری برخوردار است؛ (ص 67) نویسنده حجم بیشتری از این فصل را به سبک چرایی اختصاص داده است و برای بیشتر آشنا کردن دانشجویان با این سبک اصولی را توصیه کرده که در نگارش مقاله های خود آن ها را مدنظر داشته باشند. بیان صریح و مختصر مبانی نظری، ارائه مثال های مناسب، انصاف در برخورد با مخالفان، پذیرش ضعف و کاستی ها و دورنشدن از موضوع اصلی از اصول نگارش در سبک چرایی است. نویسنده در مورد اهمیت توجه به سبک نگارش می نویسد: تعمق در مورد انتخاب روش نگارش به ما کمک می کند به طور دقیق تری مقاله تاریخی خود را هدفمند کنیم.(ص 78)
گردآوری اطلاعات عنوان فصل چهارم است. همانطور که می دانیم گردآوری اطلاعات یکی از مراحل تحقیق است و حتی از نظر برخی از محققین ساده ترین مرحله آن. نویسنده در این فصل به این مسأله تاکید دارد که گرچه مرحله گردآوری اطلاعات اولین مرحله تحقیق پس از انتخاب موضوع است، اما همواره در کنار سایر مراحل مانند تجزیه و تحلیل اطلاعات، سازماندهی اطلاعات و حتی در هنگام نگارش و ارائه مطالب قرار دارد. اگر محققی مجبور شود به مراحل قبلی بازگردد و اطلاعات قبلی را تغییر و حذف و تکمیل نماید؛ امری طبیعی است و دانشجویان نباید از این بابت نگران باشند. نوشتن کار آسانی نیست و موفقیت در آن نیاز به حوصله و تمرین دارد هرچه بیشتر بر روی تحقیق خود وقت بگذارد ضعف های خود را در می یابد و آن را اصلاح می کند.
یکی از دغدغه های دانشجویان یافتن موضوع و عنوان مناسب جهت تحقیق است. در این فصل نویسنده فنونی را برای دانشجویان ارائه می کند که آن ها را در یافتن موضوع مناسب بدون یاری استاد کمک می کند. شایسته بود که با توجه به پروسه یک تحقیق در این مورد توضیحات بیشتری پرداخته می شد تا کتاب همچنان جایگاه خودآموزی خود را حفظ کند. در بخشی از این فصل نویسنده توصیه کرده است که لازم نیست دانشجو برای یافتن اطلاعات ازهمان ابتدا به سراغ کتاب های دست اول و حجیم برود بلکه از ساده ترین و سریع ترین روش برای رسیدن به مقصود استفاده شود و به تدریج ایده خود را در راستای موضوع با راهنمایی همین منابع در دسترس تکمیل نماید.(ص 89)
فصل پنجم توصیه هایی در مورد یادداشت برداری و تهیه پیش نویس است. در این فصل توصیه ها و راهنمایی هایی ارائه گردیده است که نویسندگان و محققین پس از سال ها کار پژوهشی و کسب تجربه این فنون را آموخته اند و متأسفانه مشاهده می شود که اساتید و معلمان این فنون تجربی را کمتر آموزش می دهند و بیشتر آموزش های خود را بر فنون کلاسیک روش تحقیق مانند چگونگی ارجاع دهی و یا نحوه فصل بندی یا ترتیب جزئیات متمرکز می کنند. مثلاً در بخشی از این فصل توصیه شده است که محققین منتظر نشوند تمام اطلاعات روی میز آن ها به صورت فیش چیده شود، بلکه از همان ابتدا شروع به نوشتن اصل مقاله کنند و همگان با گردآوری اطلاعات، پیش نویس خود را نیز تغییر دهند. به عبارت دیگر همزمان با مراحل تحقیق عمل پیش نویسی نیز چندین بار انجام می گیرد. اجرای این روش پاسخی مناسب و راهی روشن برای دانشجویانی است که در کنار فیش های خود نشسته است و دائماً از خود و دیگران می پرسد: از کجا شروع کنم؟ همچنین در این فصل قواعد نانوشته دیگری نیز مطرح شده است. مثلاً توصیه شده است که دانشجویان به حافظه خود اعتماد نکنند و همواره دفترچه و یا وسیله الکترونیکی جدید را همراه داشته باشند و موضوعات و ایده های جدید و مناسب برای تحقیق را یادداشت کنند تا در آینده درباره آن ها تحقیق بنویسند. همچنین در هنگام فیش برداری راهنمایی های ارزنده ای شده است که اجرای آن ها موجب صرفه جویی در وقت و استفاده بهتر و راحت تر از فیش ها می شود. از آن جا فن نوشتن بخصوص نوشتار علمی کاری مشکل و مستلزم تداوم و کوشش بسیار است و اکثر مردم توانایی آن را ندارند؛ نویسنده در خاتمه این فصل روش هایی برای بهبود کیفیت نحوه نگارش و ویراستاری مقالات ارائه نموده است. مطالعه و نوشتن چندباره مقاله استفاده از نرم افزارها و بهره گیری از نظر دیگران از جمله روش هایی است که ارائه یک متن زیبا را ممکن می سازد.
در فصل ششم نویسنده علی رغم اشاره مختصری به روش های مختلف محققین و مؤسسات انتشاراتی در ارجاع دهی (پانویس، پی نوشت، یادداشت، پیوست و ذکر منابع)؛ بر روش خاصی تأکید نکرده است. گرچه کتاب در مورد روش آموزش تحقیق است؛ اما متأسفانه در این مقاله به این قسمت مهم توجه اندکی مبذول شده است. بسیاری از نویسندگان جوان و دانشجویان در ارائه مقالات خود در ارجاع دهی دچار اشکال هستند. شایسته بود که نویسنده به این قسمت عنایت بیشتری نشان می داد. از آن جا که در سال های اخیر، محققین جهت جست و جو اطلاعات از شبکه اینترنت استفاده می کنند؛ در ارجاع دهی از این ابزار تحقیق اتفاق نظری به وجود نیامده است. در بخشی از این فصل سعی شده است جهت رعایت مالکیت معنوی یک اثر در ارجاع دهی در شبکه اینترنت روش قاعده مند طرح گردد. به کارگیری این روش در ارجاع دهی و مستند ساختن مقاله کمک شایانی می کند.
فصل هفتم دو نمونه پژوهش دانشجویی در زمینه تحقیق و نقد کتاب است که در واقع می توان آن ها را پیوست یا ضمائم کتاب نامید. مطالعه تحقیق اول این که زمینه ها، دلایل و اهداف تشکیل ساواک را مورد پژوهش قرار داده است، کمک چندانی به خواننده برای تعمیق فهم روش تحقیقی نمی کند. زیرا آموزش های کتاب در موضوعاتی چون عنوان یابی، سبک های نگارش و چگونگی گردآوری مطالب بود که در این مقاله به هیچ کدام از این موضوعات اشاره نشده است. به عنوان پیشنهاد توصیه می شود نویسنده محترم یک نمونه کار تحقیق همگام با آموزش های کتاب را پی گیری کند و در نهایت تحقیق را به طور کامل به عنوان پیوست به خواننده ارائه دهد.
فن نقد یکی از ویژگی های اولیه هر نویسنده است و هر محقق بایستی با فن نقد کتاب آشنا باشد. زیرا محقق باید امکانات و توانایی های بالقوه ی منابعش را بشناسد.(8) از این روی در کتاب چندین بار در زمینه نقد کتاب و لزوم آشنایی با این فن تأکید شده است.(ص 44 همچنین ص 57) اما متأسفانه در این زمینه در کتاب مطلبی وجود ندارد و خواننده حتی با اصول اولیه نقد نیز اشنا نمی شود. ارائه نمونه نقد کتاب نیز خواننده را در این خصوص کمک نمی کند. توصیه های انتهای این پیوست نیز به صورت کلی و ارشادی است و در آموزش نقد کتاب چندان مؤثر نخواهد بود.
اغلاط چاپی کتاب بسیار کم است و از آن جا که نویسنده خود مورخ است، در ارائه مثال ها دقت لازم شده که تناقضی صورت نگیرد.
کتاب راهنمای نگارش در تاریخ اگرچه از نظر حجم و اندازه و سبک نوشته برای دانشجویان رشته تاریخ اختصاص یافته است. مع الوصف کتابی است برای همه کسانی که علاقمند به تحقیق و پژوهش در زمینه تاریخ هستند. کتابی که هر کس می تواند به فراخور ذوق و درجه علمی خود از آن بهره ببرد.

پی نوشت ها :

1. دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه اصفهان.
2. رشید یاسمی، غلامرضا. آیین نگارش تاریخ، تهران: مؤسسه وعظ و خطابه، 1316 ذاکر، م. مقدمه ای بر روش تحقیق در تاریخ،بی تا؛ کلارک، ک. روش تحقیق در تاریخ، ترجمه اوانس اوانسیان تهران: انتشارات اساطیر، 1362؛ ملائی توانی، علیرضا، درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ، تهران: نشر نی، 1386؛ سارامان، ش.روش های پژوهش در تاریخ، 4 ج، گروه مترجمان، مشهد: انتشارات آستان قدس، 1371.
3. مایکل استنفورد، درآمدی بر تاریخ پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)، 1384، ص 30.
4. Richard Marius and Melvin E.page
5. مرکز فروش کتاب شرکت آمازون، 1388/4/11 http://www.AMAZON.com
6. اخیراً نیز کتابی با همکاری دکتر حسین میرجعفری به نام روش پژوهش در تاریخ توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر کرده اند.
7. رضایی نژاد، عبدالرضا، دستنامه ی مدیران، تهران: رسا، 1375، ص 4.
8. کتاب و نقد کتاب، تهران، خانه کتاب، 1386، ص 64.

منبع مقاله :
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 135، صص 53-48.