نویسنده: شوشانا کلر
مترجم: حبیب اله اسماعیلی
مترجم: حبیب اله اسماعیلی
• The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia(1)
• Adeeb Khalid
• Berkeley University of California Press,1999.
• Xx+335 pp
• ISBN 978-0-520-21356-2
• ISBN 978-0-520-21355-5
حدود سی سال پیش، سبکی از تحقیقات تاریخ نگاری در جمهوری آسیای میانه نشو و نما یافت که حاصل و دستاورد نوشته های هر یک از پیروان آن درباره ی سیطره و سازمان اداری امپراطوری روسیه و سپس انکشاف سوسیالیستی در این ناحیه، هنوز هم کلاسیک است(1). پس از آن، در چشم انداز منشورات مرتبط با سیاست و اقتصاد آسیای مرکزی در روزگار نو، افقی نوین گشوده شده که با تکیه بر نظریات متأثر از رویکردهای مابعد استعماری تاریخ نگاری طبقات پایین جامعه (subaltern) و کشفیات اسنادی، نقطه عزیمت خود را در زدودن نظم تاریخ نگاری گذشته قرار داده است. اینک خوشبختانه ما در کانون سبک جدیدی از تاریخ نگاری هستیم که علاوه بر بهره گیری از ابزارهای جدید تاریخ نگری، وامدار فروریختن حصارهای جنگ سرد است و فراتر از تاریخ نگاری روسی گام برمی دارد. کتاب ادیب خالد پیش درآمد دلنشین این ادبیات در حال رشد است.(2)
«جدیدیه»، یا فرد دارای مرام و منش مدرن، در آخرین دهه های حکومت تزاری ترکستان پا گرفت. بدان گونه که خالد نقل کرده است، جدیدی ها در قالب سیاست های تبشیری، از نوسازی فرهنگ اسلامی موافق با شیوه های آموزشی غربی و هم چنین ترویج مجلات و تئاتر، که جلوه گاه نوشتاری سرمایه داری است، حمایت می کردند. سیاست های تبشیری "the politics of admonition" (3) آنان مروج مفاهیم و آموزه های غربی بودند و خود را رهرو و ادامه دهنده ی روشنفکران و آزادی خواهان مدرن پیشاکمونیزم می دانستند. کوتاه سخن این که، آنان به مثابه عضوی از یک خانواده، که فرهنگ دیگری دارد؛ توان بالقوه و عامل تسریع کننده در انکشاف آسیای مرکزی بودند. خالد به طور مبسوط و کامل به این مفهوم نپرداخته است. لیکن موقعیت مستحکم جدیدها را در متن فرهنگشان که اغلب «ضیالیلار» و «ترقی پرورلر» نام گرفته اند؛ ترسیم می کند.
فهم عالمانه شیوه های نو جدا از فهم شیوه های کهن ممکن نیست، از همین رو خالد با تشریح و شفاف سازی سنت آموزشی انگلیسی و چگونگی بازتولید آن در فرهنگ اسلامی، آغاز می کند. «مکتب»(مدارس سبک قدیم) و مدرسه که در معرض انتقادات شدید جدیدها و ناظران غربی بودند، در ادبیات غربی اصطلاحاتی نامفهومند و معادلی ندارند. «مکتب»ها و مدارس، حاملان و ناقلان اخلاق شایسته، سلوک و دانش قدسی بودند و اقتدار و تشخصشان در سلسله مراتب و انتقال سینه به سینه دانش از استاد به شاگرد بود. در این شیوه (دختران به مکتب می رفتند؛ اما مدرسه مختص پسران بود) فردی مورد توجه بود که در دوره ی ازبرخوانی، مطالب را خوب حفظ می کرد. در این دوره (قرن نوزده) مهارت های تجارت شفاهی بود و تعداد قلیلی از افراد می توانستند بنویسند. دانش و مهارت های فنی و صنعتی نیز در حلقه ی بسته اعضای همان صنف حابه جا می شد. نظام آموزشی این دوره انعکاسی از نظم سیاسی بود و برای تربیت اشخاصی که بتوانند در سلسله اقتدار دیوانی نقش آفرین باشند، سامان یافته بود. خالد، از تعاملات رجال مذهبی و سیاسی و نقش خاندان های برجسته می گوید و درباره ی نظام سیاسی کهن ترکستان سخن می گوید که حکومتی مطلقه و دینی است. این دیدگاه، بر اساس تفسیرها و توضیحات روس ها و سفرنامه ها جهانگردان خارجی شکل گرفته است. مهم ترین نمونه ی این تفسیرها، یادداشت های عینی است.(4) انتشار این یادداشت ها اینک ارزیابی و سنجش بخشی از منابع و مسائلی را که در مدل مفهومی خالد یاریگر بوده است، ممکن کرده است.
به هر روی، این نظام آموزشی تا 1860 که نیروهای روسی بر ترکستان غلبه یافتند و این سرزمین را به نظام سرمایه داری غربی ملحق کردند، ادامه داشت. برای روس ها سیطره نظامی و بهره کشی اقتصادی ارجحیت داشت و برای تحقق این امر، با مانعی از سوی حکومت ترکستان مواجه نبودند. گرچه شوک ناشی از غلبه بیگانگان و پس رفت اقتصادی موجب تجدیدنظر در روش های سنتی شد؛ لیکن خالد معتقد است که نمی توان ظهور «جدید» را واکنشی در برابر استعمار روسی دانست. با این حال مسجل است که اگر روس ها بر ترکستان غلبه نمی کردند، «جدیدیه» نیز پیدا نمی شد. خالد معتقد است،«جدیدیه» را بیشتر باید نوعی اصلاح گری فرهنگی و اجتماعی درونی دانست و نباید آنان را به مثابه نیروی سیاسی در برابر عملیات سیاسی روسیه دید، چرا که آن ها تا پیش از 1917 نیروی سیاسی ضعیفی بودند. وی نیروهای موجود در ترکستان آن روزگار را در دو طیف حامیان اسلام ناب (باورمند به سنت در اصطلاح پسامدرن ها) و مدافعان روسی سازی دسته بندی می کند.(p .81) نظر خالد بسیار موجه و رسا است، و برای ارائه و رسیدن به آن متحمل زحمت بسیار شده است.
خالد یادآوری می کند که غلبه روس ها تأثیری عمیق بر جای می گذارد و جدیدها در کانون برخورد سیاست های فرهنگی روس ها و نظم سنتی موجود قرار داشتند. بی گمان نمی توان فارغ از تسلط روس ها، فضایی را که موجب شکل گیری و بسط «جدیدیه» شد، در تصور آورد.
بخش اعظم بحث خالد درباره ی مفاهیم پیچیده ای است که در بطن نوشته های اولیه ترکی و فارسی «جدیدیه» نهفته بود و پیش از این به زبان انگلیسی درباره ی آن بحث نشده بود. تعدادی از این نوشته ها در نشریات «ترکستان ولایتینه گازیته»، «مجله ترقی»، «الوغ ترکستان» و «صدای ترکستان» آمده بود. هم چنین او اطلاعات زیادی درباره ی زندگی افراد مؤثر جدیدیه به دست داده است، که تاکنون در دسترس نبودند. «جدیدیه» خود محصول نظام آموزشی سنتی بودند و با وجود مدارس بی رمق و سطحی در زمانه ی آن ها، محصولات این آموزش ها چونان شب چراغ راه تفکر آنان بود.
فصل چهارم کتاب خالد با عنوان «سیاست های تبشیریThe politics of admonition» تماماً بر مدار انذار نسبت به وضع نامساعد جاری در ترکستان آن روزگار سامان یافته است. «جدیدیه» نقطه ی کانونی برون رفت از این وضعیت را اصلاحات بنیادین آموزشی و بسط آموزش و خواندن و نوشتن صحیح می دانستند. آنان عقیده داشتند هنگامی که دانش آموزان بتوانند خوب بخوانند بفهمند، می توانند به دانش های نوین غربی دست یابند و آن را بومی و از آن خود کنند. جریان یافتن این روش های نوین آموزشی، چالشی ژرف با نظم کهن و هوادارانش پدید آورد. مدارس جدیدی ها از مدارس روسی الگوبرداری و با میز و صندلی و کتاب و نقشه های مختص کودکان تجهیز شده بود، اما تاریخ و جغرافیا با حال و هوای اسلامی و سنتی تدریس می شد. (pp.172.75) در این مدارس، از متون نمایشی منابع تصویری اروپایی، به عنوان شاهد تفکرات جدیدی ها استفاده می شد و به این ترتیب، گفتمانی نوین در درون گفتمان کهن و هوادارانش خلق شد. یکی از جدیدی های جوان حمزه حکیم زاده بود. او اشعاری مردمی و کودکانه برای مدارس سرود. مباحث پیچیده در ایده های رایج آن روزگار، سبب شد خالد به جست و جو در تاریخ چاپ و نشر ترکستان بپردازد.
ایده نهایی «جدیدیه» این بود که باید نخبگان کهن جای خود را به نخبگان جدید بدهند. آنان می خواستند مردم را به فرهنگ اصلاح شده و ناب اسلامی راهنمایی کنند. اما پرسش این است که «مردم» که بودند؟ آموزه ی ملیت در گفتمان «جدید» جایگاهی رفیع داشت. در این مورد، خالد به حق، معتقد است که خاستگاه اوزبک ها، تاجیک ها و قرقیزهای معاصر و زایش دیگر «ملت های برادر» در این داده های بنیادین ماقبل انقلاب [بلشویکی] نهفته است نه در فرمان های تحمیلی دولت سوسیالیستی (pp.183.87)- او از پرسش های ملال آور مرتبط با هویت قومی در ترکستان سخن می گوید و معتقد است این مباحث به سادگی و به صورتی کامل با موازین و مقولات علمی قابل انطباق نیستند. اصطلاحات اوزبک و تاجیک و سارت خیلی لغزنده و نارسا به کار می روند، به عنوان مثال بسیار کسان خود را اوزبک می دانند، اما فارسی حرف می زنند!
«جدیدیه» به اقشار و طبقات مختلف جامعه بسیار کم توجه بودند و اغلب از روستاییان، که بخش عظیمی از جمعیت ترکستان را تشکیل می دادند، غفلت کرده اند. آنان در آموزه ها و نوشته هایشان از آرمان ملت مسلمان ترکستان می گویند؛ در حالی که این ناحیه ارامنه، قرقیزها و یهودیان نیز می زیستند و نه پان ترکیست بودند و نه پان اسلامیست، به عنوان مثال، تاتارها هم به لحاظ حوزه ی جغرافیایی و هم از حیث مذهبی از دیگران متمایز بودند. البته ملیت گرایی تخیلی (p.197) «جدیدیه» آنان را به مباحث تند بازآرایی جامعه ترکستان هدایت می کرد.
«جدیدیه» اقلیتی کوچک بودند و چگونه می توانستند به این پرسش های پیچیده پاسخ مناسب دهند؟ متأسفانه خالد آمار دقیقی از این که چه تعداد از مردم با آنان سروکار داشتند، به دست نمی دهد. آثار ایشان نیز معمولاً سرنوشت مساعدی نداشت و اغلب به دلیل سانسور یا ضعف مالی با مشکل و اختلال مواجه می شد. دوره ی فعالیت وسیع آنان در سال های 1905 تا 1917 م بود، که نظارت دولتی ضعیف شده بود. طبیعی است افکار قدرتمند به صدایی بلند برای شنیده شدن نیازی ندارند. نوای برآمده از مدارس، نمایش ها و نشریات «جدیدیه» در بین نخبگان به طور وسیع اشاعه یافت. خصوصاً در گیرو دار جنگ جهانی اول.
فصل پایانی کتاب خالد به سال های نخست حکومت بلشویکی اختصاص یافته است. در این زمان تعدادی از رهبران جدیدیه» یعنی افرادی همانند: فضل اله خواجه اف، حمزه و عبدالرئوف فطرت، فضای حکومت جدید را برای تحقق افکار سیاسی خود مناسب یافتند و به حکومت بلشویکی پیوستند افکار «جدیدیه» با برنامه انکشاف بلشویکی منطبق شد و جایگاه رفیعی در این برنامه پیدا کرد. تا سال 1920 بهترین موقعیت برای تحقق افکار «جدیدیه» در حکومت بلشویکی فراهم بود و «جدیدی» بودن گناه نبود و عقوبتی نداشت. اما، خالد خاطر نشان می کند که از بین رهبران «جدیدیه» تنها کسی که به مرگ طبیعی از دنیا رفت، صدرالدین عینی بود!
اثر خالد، باب نوینی در مطالعات آسیای مرکزی گشوده است و شایسته است در روسیه و خاورمیانه به خوبی معرفی و شناخته شود.
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 130، صص 76-74
• Adeeb Khalid
• Berkeley University of California Press,1999.
• Xx+335 pp
• ISBN 978-0-520-21356-2
• ISBN 978-0-520-21355-5
حدود سی سال پیش، سبکی از تحقیقات تاریخ نگاری در جمهوری آسیای میانه نشو و نما یافت که حاصل و دستاورد نوشته های هر یک از پیروان آن درباره ی سیطره و سازمان اداری امپراطوری روسیه و سپس انکشاف سوسیالیستی در این ناحیه، هنوز هم کلاسیک است(1). پس از آن، در چشم انداز منشورات مرتبط با سیاست و اقتصاد آسیای مرکزی در روزگار نو، افقی نوین گشوده شده که با تکیه بر نظریات متأثر از رویکردهای مابعد استعماری تاریخ نگاری طبقات پایین جامعه (subaltern) و کشفیات اسنادی، نقطه عزیمت خود را در زدودن نظم تاریخ نگاری گذشته قرار داده است. اینک خوشبختانه ما در کانون سبک جدیدی از تاریخ نگاری هستیم که علاوه بر بهره گیری از ابزارهای جدید تاریخ نگری، وامدار فروریختن حصارهای جنگ سرد است و فراتر از تاریخ نگاری روسی گام برمی دارد. کتاب ادیب خالد پیش درآمد دلنشین این ادبیات در حال رشد است.(2)
«جدیدیه»، یا فرد دارای مرام و منش مدرن، در آخرین دهه های حکومت تزاری ترکستان پا گرفت. بدان گونه که خالد نقل کرده است، جدیدی ها در قالب سیاست های تبشیری، از نوسازی فرهنگ اسلامی موافق با شیوه های آموزشی غربی و هم چنین ترویج مجلات و تئاتر، که جلوه گاه نوشتاری سرمایه داری است، حمایت می کردند. سیاست های تبشیری "the politics of admonition" (3) آنان مروج مفاهیم و آموزه های غربی بودند و خود را رهرو و ادامه دهنده ی روشنفکران و آزادی خواهان مدرن پیشاکمونیزم می دانستند. کوتاه سخن این که، آنان به مثابه عضوی از یک خانواده، که فرهنگ دیگری دارد؛ توان بالقوه و عامل تسریع کننده در انکشاف آسیای مرکزی بودند. خالد به طور مبسوط و کامل به این مفهوم نپرداخته است. لیکن موقعیت مستحکم جدیدها را در متن فرهنگشان که اغلب «ضیالیلار» و «ترقی پرورلر» نام گرفته اند؛ ترسیم می کند.
فهم عالمانه شیوه های نو جدا از فهم شیوه های کهن ممکن نیست، از همین رو خالد با تشریح و شفاف سازی سنت آموزشی انگلیسی و چگونگی بازتولید آن در فرهنگ اسلامی، آغاز می کند. «مکتب»(مدارس سبک قدیم) و مدرسه که در معرض انتقادات شدید جدیدها و ناظران غربی بودند، در ادبیات غربی اصطلاحاتی نامفهومند و معادلی ندارند. «مکتب»ها و مدارس، حاملان و ناقلان اخلاق شایسته، سلوک و دانش قدسی بودند و اقتدار و تشخصشان در سلسله مراتب و انتقال سینه به سینه دانش از استاد به شاگرد بود. در این شیوه (دختران به مکتب می رفتند؛ اما مدرسه مختص پسران بود) فردی مورد توجه بود که در دوره ی ازبرخوانی، مطالب را خوب حفظ می کرد. در این دوره (قرن نوزده) مهارت های تجارت شفاهی بود و تعداد قلیلی از افراد می توانستند بنویسند. دانش و مهارت های فنی و صنعتی نیز در حلقه ی بسته اعضای همان صنف حابه جا می شد. نظام آموزشی این دوره انعکاسی از نظم سیاسی بود و برای تربیت اشخاصی که بتوانند در سلسله اقتدار دیوانی نقش آفرین باشند، سامان یافته بود. خالد، از تعاملات رجال مذهبی و سیاسی و نقش خاندان های برجسته می گوید و درباره ی نظام سیاسی کهن ترکستان سخن می گوید که حکومتی مطلقه و دینی است. این دیدگاه، بر اساس تفسیرها و توضیحات روس ها و سفرنامه ها جهانگردان خارجی شکل گرفته است. مهم ترین نمونه ی این تفسیرها، یادداشت های عینی است.(4) انتشار این یادداشت ها اینک ارزیابی و سنجش بخشی از منابع و مسائلی را که در مدل مفهومی خالد یاریگر بوده است، ممکن کرده است.
به هر روی، این نظام آموزشی تا 1860 که نیروهای روسی بر ترکستان غلبه یافتند و این سرزمین را به نظام سرمایه داری غربی ملحق کردند، ادامه داشت. برای روس ها سیطره نظامی و بهره کشی اقتصادی ارجحیت داشت و برای تحقق این امر، با مانعی از سوی حکومت ترکستان مواجه نبودند. گرچه شوک ناشی از غلبه بیگانگان و پس رفت اقتصادی موجب تجدیدنظر در روش های سنتی شد؛ لیکن خالد معتقد است که نمی توان ظهور «جدید» را واکنشی در برابر استعمار روسی دانست. با این حال مسجل است که اگر روس ها بر ترکستان غلبه نمی کردند، «جدیدیه» نیز پیدا نمی شد. خالد معتقد است،«جدیدیه» را بیشتر باید نوعی اصلاح گری فرهنگی و اجتماعی درونی دانست و نباید آنان را به مثابه نیروی سیاسی در برابر عملیات سیاسی روسیه دید، چرا که آن ها تا پیش از 1917 نیروی سیاسی ضعیفی بودند. وی نیروهای موجود در ترکستان آن روزگار را در دو طیف حامیان اسلام ناب (باورمند به سنت در اصطلاح پسامدرن ها) و مدافعان روسی سازی دسته بندی می کند.(p .81) نظر خالد بسیار موجه و رسا است، و برای ارائه و رسیدن به آن متحمل زحمت بسیار شده است.
خالد یادآوری می کند که غلبه روس ها تأثیری عمیق بر جای می گذارد و جدیدها در کانون برخورد سیاست های فرهنگی روس ها و نظم سنتی موجود قرار داشتند. بی گمان نمی توان فارغ از تسلط روس ها، فضایی را که موجب شکل گیری و بسط «جدیدیه» شد، در تصور آورد.
بخش اعظم بحث خالد درباره ی مفاهیم پیچیده ای است که در بطن نوشته های اولیه ترکی و فارسی «جدیدیه» نهفته بود و پیش از این به زبان انگلیسی درباره ی آن بحث نشده بود. تعدادی از این نوشته ها در نشریات «ترکستان ولایتینه گازیته»، «مجله ترقی»، «الوغ ترکستان» و «صدای ترکستان» آمده بود. هم چنین او اطلاعات زیادی درباره ی زندگی افراد مؤثر جدیدیه به دست داده است، که تاکنون در دسترس نبودند. «جدیدیه» خود محصول نظام آموزشی سنتی بودند و با وجود مدارس بی رمق و سطحی در زمانه ی آن ها، محصولات این آموزش ها چونان شب چراغ راه تفکر آنان بود.
فصل چهارم کتاب خالد با عنوان «سیاست های تبشیریThe politics of admonition» تماماً بر مدار انذار نسبت به وضع نامساعد جاری در ترکستان آن روزگار سامان یافته است. «جدیدیه» نقطه ی کانونی برون رفت از این وضعیت را اصلاحات بنیادین آموزشی و بسط آموزش و خواندن و نوشتن صحیح می دانستند. آنان عقیده داشتند هنگامی که دانش آموزان بتوانند خوب بخوانند بفهمند، می توانند به دانش های نوین غربی دست یابند و آن را بومی و از آن خود کنند. جریان یافتن این روش های نوین آموزشی، چالشی ژرف با نظم کهن و هوادارانش پدید آورد. مدارس جدیدی ها از مدارس روسی الگوبرداری و با میز و صندلی و کتاب و نقشه های مختص کودکان تجهیز شده بود، اما تاریخ و جغرافیا با حال و هوای اسلامی و سنتی تدریس می شد. (pp.172.75) در این مدارس، از متون نمایشی منابع تصویری اروپایی، به عنوان شاهد تفکرات جدیدی ها استفاده می شد و به این ترتیب، گفتمانی نوین در درون گفتمان کهن و هوادارانش خلق شد. یکی از جدیدی های جوان حمزه حکیم زاده بود. او اشعاری مردمی و کودکانه برای مدارس سرود. مباحث پیچیده در ایده های رایج آن روزگار، سبب شد خالد به جست و جو در تاریخ چاپ و نشر ترکستان بپردازد.
ایده نهایی «جدیدیه» این بود که باید نخبگان کهن جای خود را به نخبگان جدید بدهند. آنان می خواستند مردم را به فرهنگ اصلاح شده و ناب اسلامی راهنمایی کنند. اما پرسش این است که «مردم» که بودند؟ آموزه ی ملیت در گفتمان «جدید» جایگاهی رفیع داشت. در این مورد، خالد به حق، معتقد است که خاستگاه اوزبک ها، تاجیک ها و قرقیزهای معاصر و زایش دیگر «ملت های برادر» در این داده های بنیادین ماقبل انقلاب [بلشویکی] نهفته است نه در فرمان های تحمیلی دولت سوسیالیستی (pp.183.87)- او از پرسش های ملال آور مرتبط با هویت قومی در ترکستان سخن می گوید و معتقد است این مباحث به سادگی و به صورتی کامل با موازین و مقولات علمی قابل انطباق نیستند. اصطلاحات اوزبک و تاجیک و سارت خیلی لغزنده و نارسا به کار می روند، به عنوان مثال بسیار کسان خود را اوزبک می دانند، اما فارسی حرف می زنند!
«جدیدیه» به اقشار و طبقات مختلف جامعه بسیار کم توجه بودند و اغلب از روستاییان، که بخش عظیمی از جمعیت ترکستان را تشکیل می دادند، غفلت کرده اند. آنان در آموزه ها و نوشته هایشان از آرمان ملت مسلمان ترکستان می گویند؛ در حالی که این ناحیه ارامنه، قرقیزها و یهودیان نیز می زیستند و نه پان ترکیست بودند و نه پان اسلامیست، به عنوان مثال، تاتارها هم به لحاظ حوزه ی جغرافیایی و هم از حیث مذهبی از دیگران متمایز بودند. البته ملیت گرایی تخیلی (p.197) «جدیدیه» آنان را به مباحث تند بازآرایی جامعه ترکستان هدایت می کرد.
«جدیدیه» اقلیتی کوچک بودند و چگونه می توانستند به این پرسش های پیچیده پاسخ مناسب دهند؟ متأسفانه خالد آمار دقیقی از این که چه تعداد از مردم با آنان سروکار داشتند، به دست نمی دهد. آثار ایشان نیز معمولاً سرنوشت مساعدی نداشت و اغلب به دلیل سانسور یا ضعف مالی با مشکل و اختلال مواجه می شد. دوره ی فعالیت وسیع آنان در سال های 1905 تا 1917 م بود، که نظارت دولتی ضعیف شده بود. طبیعی است افکار قدرتمند به صدایی بلند برای شنیده شدن نیازی ندارند. نوای برآمده از مدارس، نمایش ها و نشریات «جدیدیه» در بین نخبگان به طور وسیع اشاعه یافت. خصوصاً در گیرو دار جنگ جهانی اول.
فصل پایانی کتاب خالد به سال های نخست حکومت بلشویکی اختصاص یافته است. در این زمان تعدادی از رهبران جدیدیه» یعنی افرادی همانند: فضل اله خواجه اف، حمزه و عبدالرئوف فطرت، فضای حکومت جدید را برای تحقق افکار سیاسی خود مناسب یافتند و به حکومت بلشویکی پیوستند افکار «جدیدیه» با برنامه انکشاف بلشویکی منطبق شد و جایگاه رفیعی در این برنامه پیدا کرد. تا سال 1920 بهترین موقعیت برای تحقق افکار «جدیدیه» در حکومت بلشویکی فراهم بود و «جدیدی» بودن گناه نبود و عقوبتی نداشت. اما، خالد خاطر نشان می کند که از بین رهبران «جدیدیه» تنها کسی که به مرگ طبیعی از دنیا رفت، صدرالدین عینی بود!
اثر خالد، باب نوینی در مطالعات آسیای مرکزی گشوده است و شایسته است در روسیه و خاورمیانه به خوبی معرفی و شناخته شود.
پی نوشت ها :
1. Edward Allworth, ed,Central Asia: A Century of Russian Rule (Durham: Duke University Press, 1967, new editions 1989,1993) Seymour Becker, Russia's protectorates in Central Asia:
Bukharaandkhiva,1865-1924(Cambridge:Harvarduniversity Press,1968). Alexander Bennigsen and Chantal Lemercier Quelquejay, Islam in the Soviet Union (New York: Praeger Publishers, 1967), Helene Carrere d' Encausse, Reform et Revolution Chez Les Musulmans de russie L'empire: Bukhara, 1867-1924(Paris: Armand Colin,1966), Published in English as Islam and the Russian Empire: Reform and Revolution in Central Asia (Berkeley" University of California Press,1988).
2- Books using new Approaches Include Daniel Brower and Edward Lazzerini, eds, Russia 's Orient: Imperial Borderlands And Peoples, 1700-1917(Blommington: Indiana Unversity Press,1997), Andreas Kappeler, Gerhard Simon and Georg Brunner, eds, Muslim Communities Reemerge: Historical Perspectives on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia (Durham: Duke University Press, 1994), Michael Kemper, Ankevon Kugelegen, and Dmitriy Yermakov, eds, Muslim Culture in Russia and Central Asia From the 18 th to the Early 20th Centuries, Vol,. 1(Berlin: Klaus Schwartz Verlag,1996), and Anke von Kugelgen, Michael Kemper and Allen, J.Frank,eds, Muslim Culture in Russia and Central Asia From the 18th to The Early 20th Centuries Vol.2(Berlin: Klaus Schwarz Verlag,1998).
3- Khalid relies Fairly Heavily on the Work of Benedict Anderson, Imagined Communities: Reactions on the Origin and Spread of Nationalism, 2nd edition(London: Verso,1991).
4- Khalid usesa 1984 Persian edition of Ayni, Yaddashtha. There is now and English Translation of Part1 of Ayni's memoir, The Sands of the Oxus: Boyhood Reminiscences of Sadriddin Aini (CostaMesa,Calif: Mazda Publishers, 1998) Copyright (c) 1999 By H-Net, all rights reserved. This Work may be copied for non-Port educational use if Proper credit is given to the author the List. For other Permission, Please contact H_Net@H-Net.MSU.EDU.
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 130، صص 76-74
