نویسنده: دکتر شکوفه موسوی
هوش ظرفیت بسیار مهمی برای یادگیری انواع و اقسام مهارت هایی است که ما در زندگی به آن ها نیاز داریم. این ظرفیت به ارث می رسد. توانایی توجه و تمرکز هم جنبه ی ارثی دارد. بسیاری از صفات شخصیتی هم از بدو تولد جنبه های ارثی قوی شان مشخص است. اما همه ی این دانسته ها به این معنا نیست که نتیجه ی کار و دستاوردها مشخص و قابل پیش بینی است.
هوش مثل هر ظرفیت دیگر باید به خوبی به کار گرفته شود تا دستاورد خوبی حاصل شود. شاید مثال زمین و کشاورزی مناسب باشد. بعضی از زمین ها شرایط بسیار خوبی برای رشد گیاهان دارند؛ اما در همان زمین های حاصل خیز هم اگر تلاش کشاورز و مراقبت های او نباشد، محصول نمی روید ولی در زمین هایی که خاک حاصلخیزی ندارند با انجام اقداماتی مثل تقویت کردن، تصحیح شیوه های آبیاری و تغییر نوع کشت می توان محصول مناسبی به دست آورد. در واقع ظرفیت لازم است، اما کافی نیست و محصول ظرفیت در اثر تلاش قابل تغییر است. ضمن این که می دانیم در هر زمین خاص در شرایط خاص منطقه ای، محصولات خاصی به دست می آید. هوش یا صفات پایه ای شخصیت به عنوان ظرفیت های اولیه، راهی دراز در مسیر رشد طی می کنند تا انسان هایی با توانایی ها و مهارت های متفاوت بسازند. محیط نیز در طول این روند، هم در به کار گرفتن توانایی های ذهنی و رشد آن ها، و هم در مسیری که این توانایی ها مورد استفاده قرار می گیرند، و هم، تعدیل یا تشدید نقاط ضعف و یا تقویت نقاط مثبت تاثیر بسیار مهمی دارد.
در واقع سلول های مغزی به خودی خود و در ارتباطی که با یکدیگر دارند، تحت تاثیر تجربیات محیطی مختلف، به طور متفاوت رشد می کنند، ممکن است در مسیری مثل آموزش موسیقی، شنا کردن، ژیمناستیک، شطرنج، حل مسائل ریاضی، نقاشی کردن، آواز خواندن و... تقویت شود. برای همین یک فرد باهوش در یک روستای دورافتاده، فقط همان دستاوردهایی را کسب می کند که امکاناتش در اختیار اوست. اما کسی که در یک شهر بزرگ زندگی می کند و تجربیات مختلفی در اختیارش قرار می گیرد و فرصت های گوناگون یادگیری به او داده می شود، دستاوردهای متفاوتی را در عرصه های مختلف کسب خواهد کرد.
از جمله شرایط محیطی که در رشد توانایی ذهنی فرد، عاملی تعیین کننده محسوب می شوند عبارتند از: تغذیه، سلامت جسمانی، کیفیت تحریک محیطی، جو عاطفی خانواده و نوع پاسخ هایی که به رفتارهای کودک می دهند. یعنی اگر فرض کنیم دو کودک در بدو تولد دارای ژن های یکسانی باشند و در دو محیط مختلف با شرایط متفاوت بزرگ شوند، در سال اول دبستان بهره ی هوشی ( IQ) آن کسی بیشتر است که شرایط بهتری از نظر تغذیه، سلامت جسمانی، میزان تجربیات محیطی و امنیت عاطفی خانوادگی داشته است. در برنامه ای که در آمریکا به همین منظور و با نام سرآغاز برای کمک به کودکان خانواده های فقیر اجرا شد، کودکان 2 تا 5 ساله ی این خانواده ها توسط معلمان ویژه ای در منزل آموزش می دیدند و حین بازی مفاهیم مختلفی را یاد می گرفتند. این کودکان موقع ورود به مدرسه بهره ی هوشی با حدود ده نمره بیشتر کسب کردند و از اعتماد به نفس و مهارت اجتماعی بیشتری برخوردار بودند.
جالب این جاست که تعدادی از این دستاوردها تا سال های دبیرستان باقی ماند مثلاً 1. در آزمون های خواندن، حساب و کاربرد زبان نمره های بالاتری به دست آوردند. 2. کمتر به کلاس های تقویتی احتیاج داشتند. 3. به طور کلی رفتار ضداجتماعی کمتری از خود نشان دادند. 4. در ادامه دادن مشاغل خارج از ساعات مدرسه پایدارتر بودند. برنامه های اولیه برای کودکان نشان می دهد که تحریک فکری کودکان در سال های نخست می تواند اثر در خور توجهی در عملکرد بعدی تحصیلی آن ها داشته باشد. این برنامه ها وقتی نتایج سودبخشی دارند که مستلزم شرکت فعال والدین باشند. به این معنا که آنان را به رشد فرزندان شان علاقه مند کنند و به آنان نشان دهند که چگونه می توانند محیط خانه را از لحاظ رشد فکری برانگیزاننده کنند.
منبع مقاله :
موسوی، شکوفه؛ (1386) موفقیت تحصیلی: نقش والدین در تحصیل فرزندان، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم
