نویسنده: آرزو فاطمی
منبع: راسخون
منبع: راسخون
مقدمه
مسئله سالمندی در سالهای اخیر به عنوان یک موضوع اساسی ان چنان اذهان جهانیان را به خود معطوف کرد که سال 1999 به عنوان سال جهانی سالمندان نام گرفت.علی رغم توجه به مسائل و مشکلات سالمندان در حوزه پزشکی قدمت طولانی دارداما رشد فزاینده وشتابان جمعیت سالخورده در سالهای اخیر وتاثیر عمیقی که این پدیده بر شرایط اقتصادی ـ اجتماعی دارد،زمینه نگرش های چند جانبه ای همچون نگرش اجتماعی وروانشناختی را فراهم کرده است در واقع در کنار نگرش زیست شناختی به فرایند پیری وبررسی شخصیت سالمندان بر حسب تغییرات درونی انها،می توان با توجه به نحوه تعامل با جهان خارج از رویکردی اجتماعی به فرایند پیری پرداخت.(معتمدی،1384: 189)تعریف سالمندی
پدیده سالمندی روندی طبیعی است که از زمان حیات جنین شروع و تا مرگ ادامه می یابد. سالمندی را می توان از بعد زیست شناسی این چنین معنی کرد: مرحله ای است طبیعی و پیش پایانی در ادامه روند تولد تا مرگ و از بعد اجتماعی: سالمندی دورانی از زندگی است که شخص قادر به ادامه زندگی خود بطور مستقل نیست و محتاج به کمک دیگران می باشد. مراحل قانونینیز وجود دارد: مثل معاف شدن بالطبع یا بالاجبار از انجام وظائف منظم قانونی (بازنشستگی). از بعد جسمی، روند طبیعی به سمت افت عملکرد بعضی از بافتها پیش می رود است و نیز می توان سن روانی را مد نظر قرار داد. حتی از بعد ادبی هم بخصوص در ادبیات غنی فارسی و عرف انی اشاراتی شده تحت عناوین "پیر" پیر دیر، پیرمیکده، پیر می فروش، پیر طریقت و غیره و با تعابیر زیباتر همچون: مرشد، راهنما، پیشکسوت و بزرگتر. سازمان بهداشت جهانی: (WHO) میانگین سنی را اینگونه طبقه بندی می کند:
ـ 45 ـ 59 میانسال (Middle age)
ـ 60 ـ 79 سالمند جوان (Young old)
ـ 75 ـ 90 سالمند (Old)
ـ 90 به بالا خیلی سالمند (Oldest old) (مقصودنیا،1384: 7)
عوامل موثر بر سالمند شدن جمعیت
سالمندی جمعیت یک فرایند شناخته شده بعنوان «انتقال جمعيت‌شناختي» است که در آن باروری و مرگ ومیر از سطوح بالا به سطوح پایین کاهش پیدا می‌کنند. بطور کلی پیری جمعیتی یا گروهی عبارتست از ترکیب خاص اجتماعات از نظر درصد افرادسالخورده که به علل زیر است پیش می اید:
* کاهش میزان موالید
* بالا رفتن متوسط طول عمر
* کاهش میزان مرگ ومیر
* مهاجرت
ـ کاهش باروری همراه افزایش امید به زندگی باعث شکل جدیدی در ساختار سنی جمعیت در اکثر مناطق با تغییر وزن نسبی از جوانتر ها به گروههای مسن همراه می باشند. (تاجور،1382: 11) کاهش باروری اولین و مهمترین تعین کننده و مشخصه‌ی سالمند شدن جمعیت می‌باشد. در بیش از نیم قرن گذشته، میزان باروری کل در جهان تقریباً نصف شده است، از 5 بچه به 2.7 برای هر زن کاهش یافته است. در نیم قرن آینده نیز، حتی این کاهش فراتر از حد جانشینی 2.1 بچه برای هر زن خواهد رسید. بعنوان یک نتیجه کاهش مداوم که در طول قرن بیستم اتفاق افتاد، متوسط میزان باروری کل در مناطق بیشتر توسعه یافته از سطح نسبتاً پایین قبلی یعنی 2.8 بچه برای هر زن در طول 1955-1950 به سطح خیلی پایین 1.5 بچه برای هر زن در طول سالهای 2005-2000 رسیده است. از طرفی این میزان در مناطق کمتر توسعه یافته بیش از 60 درصد کاهش داشته است و از 6.2 بچه برای هر زن در طول دوره 1955-1950 به 2.9 بچه در طول دوره 2005-2000 رسیده است. اما باید توجه کرد که تفاوت‌های زیادی بین مناطق مختلف وجود دارد. در مناطق توسعه نیافته متوسط میزان باروری کل هم اکنون 5.2 بچه برای هر زن می‌باشد. بویژه در آفریقای غربی و شرقی این میزان فراتر از 5.5 بچه برای هر زن می‌باشد (5: 2002، United Nation) انتظار می‌رود که این کاهش در دهه‌های آینده نیز ادامه داشته باشد. بر اساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل، انتظار می‌رود که در دوره زمانی 2030-2025 میزان باروری کل در مناطق کمتر توسعه یافته از 2.9 بچه برای هر زن به 2.4 بچه کاهش پیدا کند و در دوره زمانی 2050-2045 به 2.2 برسد. از طرفی در مناطق بیشتر توسعه یافته پیش‌بینی شده که متوسط میزان باروری کل از از 1.5 بچه برای هر زن به 1.9 بچه در سالهای 2050-2045 افزایش پیدا کند. شایان ذکر است که در مناطق توسعه نیافته بر اساس پیش‌بینی سازمان ملل متوسط میزان باروری کل در طی همین مدت کاهش چشمگیری خواهد داشت، از 5.2 بچه برای هر زن به 3.6 بچه در دوره زمانی 2050-204 خواهد رسید (همان: 6).
ـ از دیگر عوامل موثر بر سالمند شدن جمعیت می‌توان به کاهش مرگ ومیر و افزایش امید به زندگی اشاره کرد. در بیش از 5 دهه گذشته امید به زندگی در بدو تولد بطور جهانی تقریباً 20 سال افزایش یافته است. از 46.5 سال در سالهای 1955-1950 به 66 سال در سالهای 2005-2000 رسیده است. در بیش از 50 سال آینده نیز پیش‌بینی می‌شود که امید به زندگی بطور جهانی 10 سال افزایش پیدا کند و در دوره زمانی 2050-2045 به 76 سال برسد. درشرایط فعلی مرگ ومیر سه نفر از هر چهار تولد در جهان تا سن 60 سالگی زنده می‌مانند و یک نفر از هر سه نفر تا 80 سالگی زنده می‌ماند. وتحت شرایط پیش‌بینی شده مرگ ومیر برای دوره زمانی 2050-2045، تقریباً 7 نفر از هر 8 نفر متولد شده تا 60 سالگی وبیش از نیمی از آنها تا سن 80 سالگی زنده می‌مانند (6: 2002، United Nation)
ـ قابل ذکر است که در میان عوامل ذکر شده موثر بر سالمند شدن جمعیت، نقش مهاجرت در تغیر توزیع سنی نسبت به باروری و مرگ ومیر از اهمیت کمتری برخوردار است.
کشور ایران نیز در طول دهه 1970، کاهش اندکی در باروری را تجربه کرده و بدنبال آن در دوره 1984-1976 باروری افزایش یافت که این افزایش بعلت تعلیق برنامه‌های تنظیم خانواده بود. اما به هر حال این دوره افزایشی کوتاه‌مدت بود و میزان باروری کل از سال 1985 شروع به کاهش کرد و از سال 1988 این روند کاهشی شدت گرفت و از 5.5 بچه در سال 1988 به پایینتر از 2.8 بچه در سال 1999 رسید. این میزان در طول دوره 2000-1998 به نزدیک سطح جانشینی(1.26) رسید و در سال 2000 این میزان 2.17 بوده است. باروری ایران در دهه حاضر نیز به کاهش خود ادامه خواهد داد و حتی ممکن است این روند کاهشی در دهه آینده نیز ادامه پیدا کند ( عباسی شوازی، 2005: 1).
در ایران، احتمال کاهش اساسی و مستمر مرگ ومیر به سالهای بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم برمی گردد. چه در این سال‌هاست که انجام واکسیناسیون‌ها در سطح گسترده و توجه به بهداشت کودکان در مدارس مطرح و به طور فزاینده اقداماتی در این موارد صورت می‌گیرد. و در همین سالها بود که کوشش‌های سازمان یافته به منظور ریشه‌کن کردن و درمان پاره‌ای از بیماریها بخصوص مالاریا وسل انجام می‌پذیرد.اولین برآوردهایی که در ارتباط با سطح مرگ و میر از طریق ساختن جدول بقا و بر اساس آن محاسبه امید به زندگی صورت گرفته، بر مبنای سرشماری‌های عمومی که اولین آن در سال 1335 انجام گرفته بوده است.بر اساس این برآوردها امید به زندگی در بدو تولد در ایران از 37.5 سال در سال 1335 به 47.5 سال در سال 1345 و 57.5 سال در سال 1355 و حدود 60 سال در سال 1365 افزایش یافته است ( میرزایی، 1384: 66-65). همانگونه که ملاحظه می‌گردد در کشور ایران نیز کاهش موالید و افزایش امید به زندگی مشابه سایر مناطق جهان باعث شده که ایران نیز با پدیده سالمندی مواجهه گردد.
روند سالمندی در جهان:
بررسی های جمعیتی نشان می دهد که جمعیت جهان رو به سالمندی می رود واین روند در اینده سریع تر از قبل خواهد بود،نسبت جمعیت سالخورده جهان در سال 2006،7 درصد بود.در سال 2050 این مقدار بیش از دو برابر خواهد شد،یعنی به 6/15 درصد خواهد رسید در حال حاضر از هر 10 نفر،یک نفر 60 سال یا بیشتر سن دارد ودر اواسط قرن حاضر از هر 5 نفر یک نفر 60 سال یا بیشتر سن خواهد داشت.در سال 2000 میانه سنی جمعیت جهان 5/ 26 سال بود وپیش بینی می شود در سال 2050 به 2/36 سال برسد در سال 2002،نسبت جمعیت سالخورد (80 ساله وبالاتر)درکشورهای پیشرفته 17 درصددر کشورهای در حال توسعه 9 درصد وبرای مناطق حداقل توسعه یافته 7 درصد براورد شده است. پیش بینی می شود در سال 2050،29 درصد از جمعیت کشورهای پیشرفته 80 ساله وبیشتر باشند در حالی که این نسبت در کشورهای در حال توسعه 17 درصد ودر کشورهایی که حداقل توسعه یافتگی را دارند 10 درصد خواهد بود. (فتحی،1388: 21)
روند سالمندی در ایران
روند سالمندی جمعیت ایران از گذشته تا به امروزجمعیت ایران همگام با جمعیت جهان رو به سالمندی می رود. امار وارقام حاصل از سر شماری های عمومی نفوس ومسکن نشان می دهد که تعداد جمعیت سالمند در ایران در دهه های اخیر در حال افزایش بوده است.امار گویای ان است که نسبت جمعیت سالمند کشور طی سال های 1335 تا 1385 از اهنگ یکنواختی برخوردار نبوده است.تعداد جمعیت سالمند ایران (سنین 60 ساله وبیشتر)از 1172679 نفر در سال 1335 به 5121838 در سال 1385 رسید.به عبارت دیگر جمعیت سالمند کشور در دوره 50 ساله مورد بحث 4/4 برابر شد در حالی که جمعیت کل کشور در همین دوره 7/3 برابر شد. بدیهی است که از جمله عوامل موثر در افزایش جمعیت سالمند کشور در سال 1385 افزایش امید به زندگی وکاهش باروری در دو دهه اخیر است.توضیح اینکه چنین وضعیتی در کل جهان پیش امد به گونه ای که بین سال های 1950 و 2005 جمعیت سالمند جهان 6/3 برابر شد اما در ایران شدن ان بیشتر از سطح جهانی (8/4)برابر بود. بدیهی است که این امر نتیجه کاهش مرگ ومیر بود ومنجر شد تا امید به زندگی در بدم تولد از حدود 47 سال در سال 1345 به 70 سال در سال 1385 برسد به طور یقین عوامل متعددی در افزایش جمعیت سالمند کشور دخیل بوده اند که از جمله ان می توان به تغییرات اعمال شده در سیاست های کنترل جمعیت پس از پیروزی انقلاب اسلامی واجرای سیاست های تشویق موالید اشاره کرد.در سال 1365 دولت متوجه بار سنگین افزایش جمعیت شد وبه فکر احیای سیاست قدیمی کنترل جمعیت (که نخستین بار در دهه 1345 ـ 1355 به طور رسمی اجرا شد ونتیجه ان کاهش رشد طبیعی جمعیت در نقاط شهری بود)افتاد ودر خرداد 1367،سیاست تحدید موالید را اعلام کرد ومتعاقب ان برنامه های تنظیم خانواده را به مرحله اجرا در اورد.با موفقیت سیاست های تنظیم خانواده باروری در دهه کاهش تعداد مرگ ومیر وافزایش امید به زندگی)رشد سالانه جمعیت کشور را از 3/9 درصد در دهه 1355 ـ 1365 به 1/96 درصد در دهه 1365 ـ 1375 و 62/1 درصد در دهه 1375 ـ 1385 رسانید.کاهش میزان باروری کل در این دوران قابل ملاحظه بود بدین ترتیب که میزان باروری کل یا TFR در سال 1365 از 4/6 فرزند به 3 فرزنددر سال 1375 و 2 فرزند در سال 1385 کاهش یافت.با توجه به تعاریف سالمند می توان چنین نتیجه گرفت که در ایران سالمندی جمعیت هنوزاغاز نشده،در سال 1385،نسبت جمعیت سالمند (65 ساله وبیشتر)2/5 درصد بوده است.(همان،21)
روند سالمندی جمعیت ایران از امروز تا افق 1430 هجری شمسی
مطالعات نشان می دهد که در اینده روند سالمندی جمعیت با سرعت وشدت به وقوع خواهد پیوست ودر اینده نه چندان دوری ایران با پدیده سالمندی جمعیت وپس از ان با سالخوردگی جمعیت روبه رو خواهد شد.(همان،22)سالمندی در جوامع مختلف:
مطالعات و بررسی های انجام شده در جامعه ایران و دیگر جوامع حاکی از آن است که در جوامع ما پدیده سالمندان چندان مورد توجه محققان و پژوهشگران نبوده است چرا که از یک سو جامعه ما از لحاظ جمعیتی دارای ساختار سنی جوان بود، لذا پرداختن به مسائل و شناخت مشکلات جوانان از اهم اولویت ها بوده است. تحقیقات و مطالعات انجام شده در خصوص سالمندان نیز تنها درحوزه علم پزشکی محدود شده است و مفهوم پیری در جامعه ما ارتباط تنگاتنگی با سلامتی و بهداشت داشته، به طوری که بسیاری از مطالعات به پیشگیری از دردهای جسمانی اشاره می کنند و سالمندی درچارچوب محدود پزشکی محبوس شده است.بررسی و مرور منابع دیگر نشان داد سابقه‌ی پژوهش های آنان نسبت به مطالعات و پژوهش های کشور ما طولانی می باشد. برپائی سمینارهای داخلی و خارجی، تشکل ها، همایش ها و ... به منظور تبادل اطلاعات و استفاده از تجربیات دیگران تلاشی است به منظور رفع مشکل سالمندان تا در مواجه با این پدیده برنامه ریزی دقیق و تدوین شده ای در دسترس آنان باشد. زیرا که سالمندی قرار گرفتن در سرازیری زندگی است که نه تنها سالمندان را با مشکلات عدیده ای روبروی می نماید، بلکه هزینه ای هنگفت را بر دولت تحمیل خواهد نمود. (موسوی،1374: 30)
سابقه تاریخی:
در جهان کنونی پیچیدگی و روابط و تعملات اجتماعی نیازمند شناخت ابعاد گوناگون از حیات جمعی است به طوری که هر جنبه ای از آ ن را می توان با ابعاد مختلف زندگی اجتماعی هبسته دانست.از آنجا که پدیده سالمندی و مشکلات ناشی از آن در اکثر جنبه های زندگی می تواند تاثیرگذار باشد لذا شناخت و مطالعه ادوار گذشته آنان و مطالعه موقعیت های اجتماعی و منزلت سالمندان در جوامع با فرهنگ های مختلف و استفاده از دستاوردهای نظری و تجری محققان در بررسی پدیده مورد نظر گامی در جهت شناخت دقیقتر این قشر جامعه باشد.
سالمندان در فرهنگ های مختلف:
پدیده سالمندی که بخشی از روند حیات آدمیان را در برمی گیرد شرایطی رابرای آدمی ایجاد می نماید که مستلزم بروز رفتارها و برخوردهای خاصی می باشد. از آنجا که رفتارها وتعاملات انسان ها تابع فرهنگ و اعتقادات جامعه می باشد لذا نحوه برخورد افراد با پدیده سالمندی متناسب با فرهنگ های جوامع مختلف از یکدیگر متفاوت می باشد. در برخی از فرهنگ ها، افراد به مرور از زندگی اجتماعی کناره گیری می کنند و جامعه نیز آنها را از میدان به در می کند مانند اقوام بدوی که به دلیل کوچ دائمی، افراد معلول یا پیران از کارافتاده بر اساس رسوم پذیرفته شده از طایفه کنار گذاشته می شدند. این نوع رفتار با سالمندان در بسیاری از اقوام ابتدائی در نقاط مختلف جهان مشاهده شده است. مثلاٌ در قبیله یاکوت کهنسالان یا از خانه رانده می شدند و به تکدی می پرداختند یا به صورت برده‌ی فرزندان پسر مورد ضرب و شتم قرار گرفته و به کار بسیار سخت مجبور می شدند.در بسیاری از اقدام ابتدائی آنها که با شکار و جمع آوری آذوقه زندگی می گذرانند و یا دامدارانی که کوچ می کردند، نیروی جسمی افراد برای مشارکت در امور قبیله مهمترین عامل محسوب می شد و همین که افراد در اثر پیری نیروی جسمی خود را از دست می دادند از امور فبیله کنا رگذاشته می شده و در برخی موارد هم محکوم به مرگ بودند. این حکم در هر قبیله ای به شکلی مطابق رسوم و اعتقادات آنها انجام می شد.
در برخی دیگر از فرهنگ ها نقش هائی جدید، سالمندان، آنان را با دوره ای فعال و رضایت بخش روبرو می سازد. بسیاری از فرهنگ ها، تحت تاثیر کنفسیوس با تمام نواقصشان به احترام سالمندان تاکید دارند. با آنکه نفوذ کلام کنفسیوس به تدریج ضعیف می شود، نقطه نظرهایش هنوز در چند کشور و از جمله ژاپن که به پیوندهای خانوادگی و احترام به بزرگترها بها می دهند، از رونق خاصی برخوردار است.
در چین برنامه های خاصی جهت حمایت از سالمندان به اجرا درآمده است. براساس این برنامه ها و سایت های جدید فرزندان و بچه هائی که از نظر سنی کبیر می شوند طبق قانون وظیفه دارند از والدین خود حمایت و دسگیری نمایند و کوتاهی در این زمینه مستوجب تنبیه است.
نمونه‌ی دیگر از اقدامات در سایر کشورها، در خصوص نحوه‌ی برخورد با پدیده‌ی سالمندی نشان می دهد که این کشورها از چند سال قبل گام های لازم را برای بهره مندی هر چه بیشتر تجربیات و دانش این قشر جامع انجام داده اند تا از یک سو از اتلاف نیروی انسانی جلوگیری بعمل آورند و از سوی دیگر با مهیا نمودن شرایط کار و تقویت روابط اجتماعی شرایط بهتری برای سلامت روح و جسم آنان فراهم آورند.
نمونه‌ی دیگر از اقدامات حمایتی سالمندان را در کشور فیلیپین می توان برشمرد. «نگرانی در مورد سنین پیری در فیلیپین فقط در همین اواخر ظاهر شد و علت آن فروپاشی خانواده و سایر نهادهای اجتماعی بود که بطور سنتی از آنها مراقبت می کردند و احترام به نفس پیران را حفظ می کردند ... برای رفع این مشکل در سال 1989 ائتلاف خدمات برای پیران کازه case تاسیس شد تا رفاه پیرها در اجتماعات فقیر شهری بهبود یابد. کازه یک گروه از سازمان های دولتی و غیردولتی و مردمی است که برای رفع نیازهای اقتصادی و اجتماعی پیران اقداماتی انجام می دهد. کازه آگاهی از مسائل و نگرانی های شهروندان پیر در میان عموم را افزایش داده است. این برنامه همچنین تلاش می کند تا پیران، با فراهم ساختن مهارت، تامین مالی اولیه و حمایت بازاریابی، عضو فعال و معنی داری از اقتصاد محلی باشد.
در ژاپن نیز به منظور مقابله با پدیده‌ی سالمندی یک استراتژی ده ساله به نام طلائی جهت تغییر نظام ارائه‌ی خدمت سالمندان معرفی شد. از خدمات جدید نظیر پرستار مراقبت در منزل، مراقبت های اولیه و بستری در منزل نیز جهت کمک به سالمندان استفاده شد. در این کشور آسایشگاه اختصاص به دسته ای از بیماری ها بویژه بیماری های مزمن مانند سل ریوی و غیره اختصاص دارد از اقدامات دیگر ایجاد تغییرات عمده است که در نظام بیمه حاصل شده است. تاسیس یک موسسه‌ی جدید بیمه ای به نام سیستم سلامت سالمندان که تنها عهده دار بیمه‌ی بازنشستگان شد. امروزه با افزایش جمعیت سالمندان بویژه آن دسته که قادر به حرکت نیستند مشکلات زیادی به خانواده ها تحمیل می شود. این موسسه در حال حاضر مسئولیت رسیدگی به امور سالمندان را دارد. این موسسه زیر نظر شهرداری انجام وظیفه می نماید. بر اساس طرحی بیمه ای سازمان های بیمه موظف شدند مقدار مشخصی را به موسسسه مذکور پرداخت کنند. سهم پرداختی سالمندان از هزینه های آنان نسبت به سایر مردم کمتر است این مبلغ ثابت و برابر 400 ین برای خدمات سرپائی و 300 ین برای خدمات بستری به ازای هر روز بستری تا سقف دو ماه است. انجام این امور تنها با کمک یارانه‌ی شهرداری ها و دولت صورت می گیرد.
برخورد با پدیده‌ی سالمندی در جوامع متفاوت اشکال گوناگونی داشته و دارد. از کشتن سالمندان ناتوان در جوامع ابتدائی گرفته تا ایجاد خودکشی برای آنان در جوامع امروزی مغرب زمین. اما در جامعه ایران، با توجه به ارزش های اعتقادی و مذهبی نهفته شده در فرهنگ ملی ما، بی توجهی به درد و رنج سالمندان امری پذیرفتنی نیست. بویژه در سالهای پس از انقلاب تغییر به منظور توسعه و رشد ملی و نیز برپائی عدالت اجتماعی و رفاه عمومی تلاش فراوانی صورت گرفته تا حمایت های مادی لازم از افراد سالمند در مناطق روستائی و شهری بعمل آید. در سال 1359 با تشکیل سازمان بهزیستی، اقداماتی در زمینه‌ی نگهداری از سالمندان مجهول الهویه و گاهٌ معلول روانی صورت پذیرفت که این افراد را در سراهای سالمندان مخصوص این سازمان نگهداری می کنند. علاوه بر آن دولت بیست مهر را روز سالمند معرفی نموده است که هر ساله در این روز از برخی از سالمندان تجلیل و قدردانی بعمل می آورد. از دیگر اقدامات این دولت به منظور قدردانی و تجلیل از سالمندان طرح شهید رجائی می باشد که اقدامی در زمینه رفاه عمومی حال سالمندان است.
در طی چند سال اخیر اقداماتی در جهت توانمند سازی و ارتقای دانش سالمندان در حال انجام گرفتن است. یکی از این اقدامات انجمن جهان دیدگان است. اهداف این انجمن، جمع آوری، تشکیل جلسات مخصوص سالمندان و رعایت نکات مهم در کنار آمدن با پدیده‌ی سالمندی و شناخت بیشتر ارزش های جوانان، کردار نسل جوان می باشد تا زمینه های تفاهم و درک بیشتر میان دو قشر جامعه فراهم گردد (همان،1374: 35)
نظریه های مطرح شده پیرامون سالمندی
ژرونتولوژی یا علم پیری شناسی فرایند های پیری را از جنبه های زیست شناختی،روانشناختی،جامعه شناختی مورد مطالعه قرار می دهد.در هر سه زمینه تلاش بر ان بود که علت پیدایش پیری،شرح داده شود.نظریه های ارائه شده در مورد سالمندی به شرح زیر می باشند:الف نظریه های زیست شناختی:
نظریه های زیست شناختی به سه دسته تقسیم می شوند:1) نظریه ایمنی:
معتقد است که سیستم ایمنی،با خارج ساختن عوامل خارجی ویا تخریب انها،بدن را محافظت می کند.عوامل خارجی شامل ویروسها،باکتریها،قارچها واحتمالا سلولهای بدن خود فرد که تغییرات نئو پلاستیک پیدا کردند،می باشند. ارگانهای عمده ای که در سیستم ایمنی نقش دارند،عبارتند از:مغز استخوان،تیموس،طحال وغدد لنفاوی،بعد از سن جوانی بتدریج واکنشهای ایمنی کاهش یافته ووزن غده تیموس کاهش می یابد وتوانایی ان،در تولید سلولهای T تغییر می کند وتاثیر سالمندی بیشتر در سلولهای T مشاهده می شود وبا بالا رفتن سن،سلولهای مغز استخوان توانایی خود را از دست می دهند وبه دنبال کاهش در اعمال طبیعی،میزان عفونت وسرطان افزایش می یابد (16). بر اساس این نظریه،دستگاه ایمنی بدن،بعضی از قسمت های سالم بدن را از بین می برد وبنظر می رسد که سیستم دفاعی بدن،بر علیه خود بپا خواسته وبه قسمت هایی از بدن حمله می کند.گویی این قسمت ها مهاجمان خارجی می باشند (7) این عمل منجر به مصونیت خود به خود می گردد.هر چند که این مواد،به قصد ایجاد تطابق در بدن،تولید می شود ولی در جریان تولید ان بدن ضرورتا خود را از میان می برد وبنابراین با افزایش سن از مصونیت فرد در مقابل بیماریها کاسته می شود (15). این نقصان دستگاه ایمنی با این که بعضی از امراض مهلک واستحاله ها را توجیه می کند،ولی نمی تواند در تمامی موارد صادق باشد در نتیجه این نظریه فقط به قسمتی از مسئله فرایند پیر شدن پاسخ می دهد (میشاراوورادیل،1371: 21)
2) نظریه پیر شدن سلولی
در نظریه پیر شدن سلولی اعتقاد بر این است که تغییرات DNA و RNA از علل سالمندی هستند. به این صورت که تغییرات سلولها،موجب تغییراتی در عملکرد اعضاءمی گردد (11). با توجه به این امر که DNA مسئول بعضی از فرایند های متابولسمی مثل متابولیسم سلولها ست.لذا هر نوع هر نوع فقدان اطلاعات یا کد گذاری غلط سلولها که در نتیجه نقص در ملوکول DNA پیش بیاید،موجب مرگ سلولها می شود.علاوه بر این،تجمع مواد زاید در سلول وکاهش میزان اکسید اسیون سلولی نیز،موجب از بین رفتن کنش سلول ومرگ ان می شود وهر چه مواد زائد در سلول بیشتر جمع می شوند،فرایند ضایعه سریعتر می گردد.(شاملو، 1364: 30) با افزایش سن رشته های بلند ملوکولها،شکسته شده وپیچ تاب پیدا می کند ودر نتیجه عمل فیزیولوژیک،سلولها مختل می گردد ودر اثر این تغییرات،سلولها سخت می شود وبدین جهت است که در فرایند سالمند سختی نسوج دیده می شود (شاملو، 1364: 35)
3) نظریه رادیکال ازاد
در خصوص نظریه رادیکال ازاد باید گفت که،اجزاءسلولی به شدت فعال،از اتمها یا ملوکولهایی حاصل می شوند که دارای یک زوج الکترون بودهاند که تبدیل به دو الکترون مجزا شده است وحرکات غیر وابسته به یکدیگر نشان می دهند (ماتسون،1988: 10). وبر طبق این نظریه برخی از عوامل دخیل در سالخوردگی تعیین شده است بر اساس نظریه کلاژن رشته های کلاژن بافت همبند در دوران سالخوردگی تغییر یافته در ترکیب مشخص به سه حلقه ای را از دست داده وبه صورت رشته های الا ستیک در می ایند به این ترتیب مقدار کلاژن،تغییرات حاصل در جدار شریان وماده سلولها را توجیه می کند (شاملو،1364: 36) فرایند اصلی در سوخت وساز سلولها نیز مواد زائدی مانند لیپوفوسین یا رنگدانه های سنی هستند.لیپوفوسین ماده ای رنگین با مقدار زیادی چربی وپروتئین است که در بسیاری از ارگانهای افراد مسن تجمع می یابد.ظاهرا این کیپوفوسین با رادیکالهای ازاد پیر شدن ارتباط دارد.چون این ماده از اکسیداسیون چربیهای غیر اشباع حاصل می گردد.تجمع لیپوفوسین با توزیع وانتقل متالبولیتهای مهم در ملکولهای حاوی اطلاعات در سلول تداخل کرده ومی تواند نقش مهمی در فرایند پیر شدن بر عهده داشته باشدب: نظریه های روانشناختی
نظریات روانشناختی در جستجوی آنند تا روند پیری را توصیف کنند ورفتار هایی که در این دوره مشخص می شود را توجیه نمایند.(استان هوپ،1988: 15) بزرگترین نظریه پرداز مراحل زندگی،اریک اریکسون عقیده دارد که نظم ظهور مراحل زندگی،اگر چه لحظه شروع وپایان ان بر حسب افراد،متغیر است اما برای همه یکسان است (میشارا وورایدل،1371:45). اریکسون دریافته است دوره انتهایی زندگی،زمانی است که افراد در آن موفقیت ها وشکست های خود را ارزیابی وبه دنبال مفهومی برای زندگی خود می باشند.وی بر بهره گیری از کمالات،به جای نومیدی،تاکید داشته ومعتقد است که اگر پیران بتوانند مفهومی برای زندگی خود بیابند وبپذیرند که دوران انان گذشته است،می توانند با احساس کمال به پشت سر وبه زندگی خود خود نگاه کنند.پیرانی که،زندگی خود را در دوره ای سراسر بطالت دانسته که هیچ مفهومی برایشان نداشته،ممکن است امید خود را از دست بدهند وسفر حیات خود را با احساس پوچی پایان دهند ودیگران را تحقیر کنند ودر نهایت ناامید شوند (بک،1989: 7) برای پیش گیری از حالتهای ذکر شده در فوق اقدامات زیر پیشنهاد شده است:|
وظایف |
مثال |
|
بالا بردن امادگی جسمانی به جای مشغولیت جسمانی |
تحکیم مناسبات و روابط آرامش |
|
فارغ ساختن به جای اشتغال به مسائل شغلی گذشته |
اخذ وظایفی برای خویشتن که متفاوت از موفقیت شغلی گذشته باشد. |
|
ارتقای خویشتن به جای مشغولیت با خود |
بسط وگسترش زندگی به اینده از طریق فرزندان دوستان ومشارکت های اجتماعی |
ج: نظریه های جامعه شناختی
نظریه هایی جامعه شناختی که به 5 دسته تقسیم می شوند:نظریه دل کندن
در اوایل سالهای 1960، کامینگ و هنری، نظریه دل کندن را ارائه داده اند. طبق این نظریه، پیری عبارتست از عقب نشینی پیشرونده از نظر جسمی، روانی و اجتماعی از نظر جسمی، سالمند فعالیت خود را کند و انرژی خود را پس انداز میکند. از نظر روانی، نسبت به دنیا بی علاقه می شود تا روی جنبه هایی از زندگی که مستقیما به خود او مربوط می شود تمرکز داشته باشد. در همان زمان، دنیای بیرون را رها میکند و به دنیای درون خود، که احساسات و افکار او را تشکیل میدهند، روی می آورد. از نظر اجتماعی، پسروی متقابل دیده می شود که کاهش روابط متقابل سالمند وبقیه اجتماع را به همراه می آورد. به نظر کامینگ و هنری باید از عقب نشینی متقابل صحبت کرد،زیرا سالمند خود را از دنیایی که از او جدا می شود،کنار می کشد. این جدائی، برای هر دو طرف، یک فرآیند تدریجی و رضایت بخش فراهم می آورد، فرآیندی که بر اثر آن اجتماع و سالمند برای جدایی نهایی آماده می شوند: بیماری علاج ناپذیر یا مرگ از راه می رسد و بر همه چیز خط بطلان می کشد. به نظر آنها، سالمند آرزو میکند از دنیا دل بکند و این کار را با کاهش تعداد نقشها، از طریق پایان دادن به بسیاری از روابط و کم کردن شدت روابط باقی مانده، انجام میدهد. بنابراین او می تواند با صلح و آرامش در انتظار مرگ باشد. نظریه دل کندن مخالفان زیادی پیدا کرده است. (وندر زندن،1376: 67)نظریه فعالیت
نظریه فعالیت،مخالف نظریه دل کندن می باشد وتوسط هویگ هرست بیان شده است.وی عقیده دارد که فعالیت،سلامتی را در پیری افزایش می دهد.بنابراین بزرگسالی که فعال می مانند در فعالیت های تشویق شده وجایگاهها،روابط،سرگرمی ها وعلایق جدیدی را بدست می اورند وبا احساس رضایت وارامش،پیر می شوند. زندگی رضایت امیز در سالمندی شامل شیوه تامین زندگی فعال در میانسالی می باشد. یک بزرگسال نمونه،بزرگسالی است فعال،که ارتباطات اجتماعیخود را حفظ کرده وبا فعالیت های جمعی،مسافرت ها وداشتن سرگرمیها مشغول است. بنابراین فعالیت پیری موفقیت امیز ایجاب می کند که نقشهای قدیم وسایل تازه ای بوجود اید وبرای انکه این ارمان تحقق یابد،لازم است که در اینده ارزش سن را باز شناسیم وسالمندان را عهده دار نقشهای جدیدی کنیم.نقشهایی که از نظر اجتماعی ارزشمند است.نقشهای جدید، باید با نوعی درامد همراه باشد.بخاطر ضرورت اقتصادی وبرای این که در جامعه کار با دستمزد ارجی دارد که کار داوطلبانه فاقد ان است (همان: 69)نظریه استمرار
نظریه استمرار توسط نوگارتن ارائه وپیشنهاد شده است.وی عقیده دارد که شخصیت افراد با افزایش سن،تغییر نمی کند ورفتار انان بیشتر قابل پیش بینی می گردد.انها در عادات،پای بندیها،ارزش ها وبخصوص در راهی که با توجه به موقعیت اجتماعی خود برگزیده اند،تداوم واستمرار را حفظ می کنند بنابراین با اگاهی به این عوامل می توان پیش بینی کرد که انان چگونه پیر می شوند (بک،1989: 19). شخصیت ووضعیت زندگی،فاکتور های مهمی،برای سازگاری افراد سالمند،هستند وعواملی که در سازگاری افراد سالمند،نقش دارند شامل روشهای سازگاری که قبلا اموخته اند،همچنین توانایی انها در ادامه نقشها وفعالیت های قبلی می باشد (ماتسون،1988: 23). سازگاری وانطباق موفقیت امیز با سالمندی،بستگی به توانایی شخص،در تداوم الگوهای زندگی در طول مدت زندگی دارد.شخصی که در سنین جوانی سازگاری خوبی داشته باشد آن را در سنین بعدی نیز ادامه خواهد داد (برانر،1988: 6).نظریه‌ی فقـدان نقشـهـا
خانم اسمیت- بلو، جامعه شناس، نظریه فقدان نقشها را عنوان کرده است. به عقیده‌ی او، بازنشستگی و بیوگی، به شرکت سالمند در ساختهای نهادی اصلی اجتماع (کار و خانواده) پایان میدهد. بنابراین موقعیتهایی که آنها بتوانند خود را از نظر اجتماعی مفید نشان دهند، بسیار کم است. به نظر خانم اسمیت-بلو، فقدان نقشهای مربوط به کار و خانواده خیلی زیانبار است. زیرا این نقشها بسیار بنیادی تلقی می شود و از نظر هویت بزرگسالی، لنگرگاه به حساب می آید. فقدا نقشها برای سالمند تجربه ای استرس زا است. ( وندر زندن،1376: 73)نظریه‌ی تبــادلات اجتماعــی
برخی جامعه شناسان، مثل جیمز داوود، نظریه تبادلات اجتماعی را پیشنهاد کرده اند. طبق این نظریه، انسان روابط اجتماعی برقرار میکند، زیرا پاداشهایی بدست می آورد: مواد غذایی، احترام، احساس امنیت، عشق، تایید اجتماعی، قدردانی و غیره. البته بدست آوردن این پاداش نیز گران تمام می شود: فرد با تجربه های منفی و ناخوشایند روبرو می شود، همچنین مجبور می شود تجربه های خوشایندی را کنار بگذارد تا فعالیتهای امتیازدار را دنبال کند. به این ترتیب، انسان به نوعی ماشین حساب کنشهای متقابل خود تبدیل می شودکه در آن هزینه ها، پاداشها و سود و زیانها ثبت می شود. طبق این دیدگاه،رابطه بین دو نفر پایدار نخواهد بود مگر اینکه هر دو از آن سود ببرند.سالمند بیش از پیش آسیب پذیر می شود، زیرا قدرت چانه زدن او، مخصوصا در کشورهای صنعتی، بطور دائم پایین می آید: پیشرفت تکنولوژی مهارتهای او را، که درگذشته آموخته است، بی اعتبار میکند.
فرضیه های نظریه‌ی تبادلات اجتماعی زیربنای نظریه نوسازی است، نظریه ای که بر اساس آن، سالمند، در جوامع سنتی بهترازجوامع شهری و صنعتی موقعیت دارد. طبق این نظریه اگر سالمند در جوامع پیش صنعتی و سنتی وضعیت بهتری دارد، به این علت است که او در طول سالها،شناخت و مقداری قدرت کسب کرده است. با این همه طبق نظریه نوسازی، صنعتی شدن، اهمیت این شناخت و قدرت را کاهش میدهد. برخی شاخصها،فرضیه های نظریه نوسازی را تایید میکند. اما همه جوامع مدرن به سالمندان پایگاه کمتری نمی دهند. به عنوان مثال، کشور ژاپن استثنا است. در این کشور، ارزشهای خانوادگی و احترام به اجداد، در تعیین شیوه‌ی رفتار با بزرگسالان، بیشتر از عوامل اقتصادی اهمیت دارد (همان:75)
گوبریوم (1973 به نقل از میشارا وورایدل،1371) معتقد است که رفتار دوران پیری به برخی شرایط بیولوژیکی بستگی دارد.در واقع محیطی که سالمند در ان زندگی می کند،نه تنها بافت اجتماعی (با هنجارهای خود)را در بر می گیرد،بکله موانعی از نوع مادی ومشاغل را نیز که به افراد مسن عرضه می گردد شامل می شود. بر اساس این نگرش،سه عامل مهم بر سطح فعالیت تاثیر می گذارد:سلامتی،اوضاع مالی وپشتیبانی های اجتماعی،در نظریه های محیطی اجتماعی،رضایتمندی از زندگی ناشی از تسلط فرد بر محیط است ورضایتمندی بیش از ان که ناشی از موفقیت واقعی فرد باشد ناشی از درکی است که فرد از امکان موفقیت دارد.برای افرادی که قابلیت وتوان بالای موفقیت دارند فعالیت مهم نیست (استون، 1998). از سوی دیگر براساس نظریه پیوستگی گفته شده است افرادی که در دوره بزرگسالی زندگی موفقیت امیزی دارند کسانی هستند که عادات،عملکرد ها وشیوه های موثر زندگی خود را از دوره‌ی میان سالی به این دوره منتقل کرده اند.مطالعات تحقیقی طولی قابل توجهی این نظریه را حمایت می کند.تحقیقاتی که نشان داده اند متغییر هایی که در دوری میان سالی اندازه گیری شدهاند متغییر هایی پیش بین قوی برای عملکرد فرد در دوره ای بعدی زندگی می باشد وخیلی از ویزگی های روانشناختی واجتماعی در طول فراخنای زندگی ثابت می ماند (بیرون،1996)
کتابنامه:
تاجور، مریم (1382) بهداشت سالمندان، تهران: انتشارات نسل فردا
شاملو، غلامعلی،1364، پیری چیست؟چرا پیر می شویم؟، تهران،انتشارات چهر
معتمدی،عبدالله،1384، نقش رویدادهای زندگی در سالمندی موفق،مجله علوم اجتماعی ـانسانی دانشگاه شیراز،دوره بیست دوم،شماره چهار
موسوی، سید طاهر، (1374)، پدیده سالمندی و سالمنداری از دیدگاه اقتصادی- اجتماعی، پایان نامه کارشناسی، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.
میرزایی، محمد (1384) جمعیت و توسعه با تاکید بر ایران (ده مقاله)، تهران: مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، صفحه 65 و 66.
مقصودنیا،شهربانو،شجاعی،هادی،(1384)، کلیات سالمندشناسی وطب سالمندان،انتشارات پژوهشکده مهندسی وعلوم پزشکی جانبازان
میشارا، بریان، ل. ورایدل، روبرت، ج،1374، روان شناسی بزرگسالان. ترجمه: حمزه گنجی و همکاران. تهران: انتشارات اطلاعات،
فتحی،الهام (1388)، بررسی جمعیت سالمندی ایران در نیم قرن اخیر واینده تا سال 1430 هجری شمسی،هفته نامه برنامه شماره 334
وندر زندن؛ 1376، روان‌شناسی رشد، ترجمه حمزه گنجی انتشارات بعثت Abbasi- Shavazi, M. J., Mc Donald, P., 2005, National and Provintional – level fertility terends in Iran, 1972-2000, Working Paper in Demography No.94, Australian National University. pp: 1-3.
United Nation. (2002). “ World Population Aging.” St/ esa/ser.a/ 207. New York/ 2002. pp. 1-45.
United Nation. (2000). “ World Population Prospect.” Vol.1, pp. 17-19.
Beck, et al. Mental health psychiatric Nursing. Second edition, st: Louis washington D.C. Co., 1989..
Brunner, Lillian and suddarth, Doris. Text book of medical surgical nursing. Philadelphia: J.B. Lippin cott Co., 1988.
Matteson, mary ann. And M.C. connel, eleanors. Gerontological Nursing concept and practece. W.B. saunders Co., 1988
Stanhope, marica. And Lancaster Jeantte. Community health Nursing process and for promoting health. Second practice edition, stlovis: the C.V. mosby Co., 1988.
Yurick, ann Gera. Et al. The aged person and the Nursing process. Second edition U.S.A: Appelton century crofts. 1984 Journals:
Bearon, L. B. (1996). Successful Aging: What does the “Good Life” Look Like? The Froum,
1(3).
. Stone, R. G. (1996). Theories of Aging. University of Puget Sound. WA. Gerontology Manual.
06a
/م
