نازايي به عنوان يک پديده ي خطرناک بشر را در طول تاريخ به دنبال کشف علل و عوامل آن واداشته است و اين در حالي است که امروزه با تمام پيشرفت هاي موجود، هنوز علت 15% از موارد نازايي ناشناخته باقي مانده است. در مکتب طب سنّتي ايران نيز توجه خاصي به اين مقوله مبذول گرديده، به طوريکه بخشي از تأليفات و آثار به جا مانده از بزرگان اين مکتب به بررسي علل و درمان نازايي اختصاص يافته است که البته اصول تشخيص و درمانی آن، از روش ها و شيوه هاي خاص اين مکتب متابعت مي نمايد.
حکيم سيد اسماعيل جرجاني (531- 435 هـ. ق) در باب دوم از جزء دوم در گفتار بيستم کتاب ذخيره ي خوارزمشاهي به مبحث نازايي با عنوان "بار نگرفتن زنان" پرداخته است و به شيوه ي مرسوم ابتدا اسباب بارنگرفتن که در واقع همان اتیولوژي بيماري است را بيان مي کند (جدول 1).
در مقايسه بين اسباب بار نگرفتن که از سوي جرجاني مطرح شده (جدول 1)، با علل نازايي که در طب جديد مطرح شده است (جدول 2) چند نکته قابل توجه ديده مي شود:
نخست اينکه در طب جديد، اتيولوژي ها به طور عمده به دو دسته عوامل مردانه و عوامل زنانه تقسيم بندي مي شوند و در بررسي هر گروه، به خصوص عوامل زنانه، هر قسمت از دستگاه زايشي به طور مجزا مورد بررسي قرار مي گيرد. جرجاني علل نازايي را به 3 گروه عمده شامل مشکلات مربوط به آلات تناسلي، مادّه (مادّه ي باروري يعني تخمک و اسپرم) و مبادي (منشأ پيدايش مادّه ي باروري) تقسيم کرده است و در هر گروه به مشکلات ناشي از زن و مرد به طور جداگانه و يا علل مشترک در هر دو اشاره مي نمايد. به عبارتي جرجاني علاوه بر مد نظر قرار دادن فاکتورهاي مردانه و زنانه در تقسيم بندي اتیولوژي ناباروي و نازايي، به گونه اي اين تقسيمات را به کل بدن ربط داده است و چنان که شيوه طب سنّتي يعني "کل نگري" اقتضا مي کند، به شکل جامعي اين پديده را مورد بررسي قرار مي دهد.

جدول 1: علل نازايي از ديدگاه جرجاني

(1) آلت	مرد	کوتاهی قصیب کجی قصیب آسیب به عصب و ضعف اوعیه منی به علت سنگ خاریه
	زن	رتقا عقلا گوشت فزونی رحم ریش کهن آماس رحم باد غلیظ در رحم فربهی و بسیاری پیه رحم از جای خود به یک سو میل کرده باشد انواع سردی مزاج
(2) ماده	اختصاصی	مرد	زدن رگ پشت گردن سوء مزاج
		زن	سن زیاد و توقف حیض مستحاضه
	اشتراکی	عدم بلوغ زن و مرد بسیاری جماع مستی بیماری تخمه و ناگواریدن طعام تشنج همزمان نبودن انزال عدم موافقت مزاج منی مرد با زن
	(3) مبادی	ضعف دماغ، معده، دل، جگر سردرد هم و غم
	(4) متفرقه	رسیدن زخم به زن دویدن و جهیدن پس از جماع خوردن مواد ضدبارداری و باطل کننده ی جماع مثل سداب

دوم اينکه وقتي علل مطرح شده در طب جديد، با عللي که توسط جرجاني بيان شده است، به تفکيک عوامل مقايسه مي گردد. (جداول 3 و 4) مشخص مي گردد که تقريباً عللي که در طب جديد مورد توجه قرار گرفته قبلاً توسط جرجاني شناخته و مطرح شده است.
گروه ديگري از بيماري هاي طب جديد، در طب سنتي ايران در گروه عمده و گسترده اي از بيماري ها با نام "بيماري هاي تابع سوء مزاج" قرار مي گيرند.
ذکر اين نکته ضروري به نظر مي رسد که اصول معاينه ي زنان در هر دو مکتب طبي (طب نوين و طب سنّتي) کاملاً مشابه است و استفاده از ابزار معاينه نظير اسپکولوم نيز کاملاً در طب سنّتي شناخته شده و مرسوم بوده است. در مقايسه ديدگاه هاي ابن سينا و طب نوين در مورد علل نازايي نيز مشخص مي شود که ابن سينا بسياري از علل نازايي را کاملاً شناخته و شرح و بسط داده است. نکته جالب در مقايسه بين نظريات ابن سينا ( 429-370 هـ. ق) و جرجاني (531-435 هـ. ق)، پيشرفت مکتب طب سنّتي در اين فاصله زماني است. جرجاني در مقايسه با ابن سينا علل بيشتري را براي ناباروري مطرح مي کند و همان طور که اشاره شد، آنها را در چهار گروه طبقه بندي مي نمايد. اين رشد و تکامل در طب سنّتي ادامه داشته، به طوريکه که "حکيم محمد اعظم خان" نويسنده ي کتاب "اکسير اعظم" در قرن سيزدهم هجري قمري باز هم علل بيشتري براي نازايي مطرح نموده و آن را در 7 گروه عمده دسته بندي کرده است.

جدول 2: علل عمده ي نازايي از ديدگاه طب نوين

فاکتورهای جنس مذکر	اسپرم سازی و تلقیح معیوب جراحی بیضه بیضه نزول نکرده هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک تروما به بیضه عفونت ها تماس با DES در دوران جنینی مصرف داروها استفاده ی مفرط از الکل تب شدید انزال زودرس گرمای زیاد موضعی واریکوسل ایمپوتانس مقاربت مکرر هیپوسپادیاس اسکار کوتاهی آلت شکل غیرطبیعی آلت
فاکتورهای جنس مونث
	فاکتورهای لوله ای (انسداد)	عفونت مادرزادی اندومتریوز
	اختلالات تخمک گذاری	تخمدان پلی کیستیک (PCO ) هیپوتیروییدی نارسایی فاز لوتئال
	فاکتورهای رحم	پولیپ مالفورماسیون و وضعیت غیرعادی رحم تومور رحم لیومیوم آترزی مادرزادی میوم زیرمخاطی تنگی های ایاتروژنیک تماس با DES در دوران جنینی دختر تغییر کیفیت موکوس سرویکس
	علل متفرقه	سن بالای مادر سایکولوژی کمبود شدید تغذیه ای افزایش سطح پرولاکتین سرم آنتی بادی علیه اسپرم
	علل ناشناخته

این موارد نشان دهنده پویایی و حرکت رو به جلو طب سنّتی در طی قرون گذشته می باشد.

جدول 3: معادل های احتمالی فاکتورهای ناباروری جنسی مذکر در طب جدید با دیدگاه نظریات جرجانی

طب مدرن	طب سنّتی
اسپرم سازی معیوب	سوء مزاج ( به سبب ماده)(؟)
بیضه نزول نکرده	با عنوان کیسه بیضه خالی شناخته شده و درمان می شده است
تروما	شناخته شده و درمان می شده است
عفونت	سوء مزاج(؟)
جراحی	آسیب به عصب
هایپوگنادیسم هایپو گنادوتروپیک	عدم بلوغ زن و مرد- ضعف دماغ
تماس با DES در دوران جنینی	در طب قدیم وجود نداشته است.
مصرف نیتروفورانتویین	در طب قدیم وجود نداشته است.
هایپوتیروییدی	سوء مزاج سرد
تب شدید	سوء مزاج گرم
استفاده مفرط از الکل	مستی
انزال زودرس	همزمان نبودن انزال
گرمای زیاد موضعی	سوء مزاج گرم ساده
واریکوسل	با عنوان "دوالی بیضه" شناخته و درمان می شده است.
ایمپوتانس	سوء مزاج
مقاربت مکرر	بسیاری جماع
هایپوسپادیاس	با عنوان "ثقبه نابجا" شناخته شده و درمان می شده است
اسکار	با عنوان آثار قروح شناخته شده و درمان می شده است.
شکل غیرطبیعی آلت	کجی قصیب
کوتاهی آلت	کوتاهی قصیب

جدول 4: معادل های احتمالی فاکتورهای ناباروری جنسی مؤنث در طب مدرن با نظریات جرجانی

طب مدرن	طب سنتی
انسداد لوله ها	سُده(؟)
تخمدان پلی کیستیک	سوء مزاج(؟)
هایپوتیروییدی	سوء مزاج سرد
نارسایی فازلوتئال	مستحاضه
پولیپ	گوشت فزونی در رحم
لیومیوم	گوشت فزونی در رحم
آترزی مادرزادی	رتق
تغییر کیفیت موکوس سرویکس	سوء مزاج(؟)
مالفورماسیون و وضعیت غیر عادی رحم	رحم از جای خود به یک سو میل کرده
تومور رحم	شناخته شده و درمان می شود
بیماری مضاعف	ضعف دماغ، معده، دل، جگر
سن بالای مادر	سن زیاد
سایکولوژی	هَمّ و غم
افزایش سطح پرولاکتین	سوء مزاج(؟)
تماس با DES در دوران جنینی	فقط در طب جدید وجود دارد.
تنگی ایاتروژنیک، کوتر، کرایو	فقط در طب جدید وجود دارد.