علايم اختلال دوقطبي در کودکان و نوجوانان

در اختلال دوقطبي ممکن است علايم دوره ي شيدايي، دوره ي افسردگي يا هر دو دوره هم زمان وجود داشته باشد. دوره ي شيدايي يا خُلق شادتر از حد طبيعي يا تحريک پذيري و بي قراري به همراه انرژي بيش از حد معمول مشخص مي شود و در دوره ي افسردگي احساس غمگينيِ شديد يا بي قراري و تحريک پذيري همراه با انرژي کم تر از حد معمول ديده مي شود.
برخلاف بزرگ سالان، در کودکان نمي توان به راحتي يک دوره ي مشخص افسردگي و شيدايي را از يک ديگر مجزا کرد و در اکثر مواقع علايم هر دو دوره هم زمان و به حالت مختلط ديده مي شود. معمولاً در بزرگ سالان، دوره هاي چند روزه تا چند ماهه و با علايم خلق شاد يا تحريک پذير، خود بزرگ بيني، پرحرفي و ساير علايم ديده مي شود، اما در کودکان اگر چنين دوره هاي مشخصي هم وجود داشته باشد معمولاً محدود به چند ساعت است و در طول روز چندين بار، علايم هر دو دوره ديده مي شود. ممکن است در طول يک روز مکرراً خلق و انرژي کودک تغيير کند و در بيش تر مواقع روحيه ي او تحريک پذير و بي قرار به نظر برسد.
از طرفي ممکن است اختلال در کودکي به صورت مزمن وجود داشته باشد و خانواده نتواند شروع دقيقي براي اختلال تعيين کند، تنها به نظر مي رسد که از مدتي پيش (شايد از چند سال قبل)، حالت مزمني از تحريک پذيري، تغييرات خلقي، رفتارهاي پرخاشگرانه يا تکانشي، افت تحصيلي و ساير علايم وجود داشته است، اما آن چه مشخص است اين است که کودک نسبت به قبل، روحيه و رفتاري متفاوت دارد.
- علامت خلق بالا و شاد ممکن است در کودک و نوجوان چنان که در بزرگ سالان در دوره ي شيدايي ديده مي شود وجود نداشته باشد و بيش تر به شکل طوفان هاي عاطفي و قشقرق هاي خشونت آميز مشاهده شود. در کودک و نوجوان طي دوره شيدايي رفتارهاي تخريبي بيش از رفتارهاي شادمانه وجود دارد.
- مثال هايي از خلق بالا، پرانرژي شدن و اعتماد به نفس افزايش يافته از اين قرار است: ممکن است کودک يا نوجوان ابراز کند که حالش از هميشه بهتر است؛ هرگز به اين خوبي نبوده است؛ در همه ي کارهايش از دوستان و هم کلاسي ها جلوتر است؛ يا از همه باهوش تر، زيباتر يا موفق تر است (درحالي که واقعاً اين طور نيست)؛ رفتارهاي توجه طلبانه ي او افزايش مي يابد؛ بيش از قبل تمايل به بيرون رفتن و فعاليت بدون خستگي دارد يا بيش از قبل بازي مي کند. آن چه بيش از همه ممکن است توجه والدين را جلب کند اين است که کودک کم تر از قبل، قانون پذير است و در مقابل عوامل قدرت (والدين، معلم ها، بزرگ ترها) نافرماني يا پرخاشگري بيش تري از خود نشان مي دهد. گاه ممکن است احساس شود کودک گستاخ يا جسورتر شده است. در کودکاني که از قبل خجالتي و مضطرب بوده اند، ممکن است چنين گزارش شود که مدتي است کودک حالت اضطرابي و خجالتي بودن خود را از دست داده است و راحت تر با جمع هم سالان يا بزرگ ترها مواجه يا با آن ها درگير مي شود.
ممکن است خيال پردازي هاي کودک به شکل قابل توجهي افزايش يابد و خانواده يا ديگران او را دروغ گو بپندارند. ممکن است کودک دروغ نيز بگويد اما دروغ هايي که نشانه ي اختلال دوقطبي است، معناي خود بزرگ بيني دارد؛ به عنوان مثال کودک براي هم سالان خود تعريف مي کند که پدرش قرار است خانه اي به اندازه ي يک قصر بخرد يا او در تابستان به قله ي دماوند رفته و. . .
خيال پردازي و دروغ گويي متناسب با سن، به طور طبيعي در کودکان وجود دارد اما اين اختلال، اين دروغ ها و خيال پردازي ها متناسب با سن و موقعيت نيست و از شدت بيش تري برخوردار است.
ممکن است کودک يا نوجوان، بيش از قبل در خانه يا مدرسه قلدري و زورگويي کند که اين نيز مي تواند نشانه اي از خودبزرگ بيني حاصل از اختلال باشد.
- کودک يا نوجوان مبتلا ممکن است پرحرف شود يا نسبت به قبل با صداي بلندتر صحبت يا بازي کند، بيش از قبل صحبت ديگران را قطع کند يا به طور مداوم راجع به آن چه حرف بزند که خود دوست دارد. ممکن است بيش از قبل از زبان و کلمات نامناسب با فرهنگ (از جمله ناسزاها و کلمات ناپسند مصطلح در فرهنگ عامه) استفاده کند.
- خواب بيمار دچار تغيير مي شود و ممکن است بدون آن که احساس خستگي کند، ساعات کم تري از شبانه روز را بخوابد، نيمه هاي شب بيدار شود و به فعاليت درسي يا ساير فعاليت ها بپردازد يا چرخش ساعات خواب شبانه اتفاق افتد؛ به اين صورت که ديرتر از قبل به خواب رود و ديرتر نيز بيدار شود.
- ممکن است در او دوره هايي از افزايش اشتها و شکم بارگي ديده شود.
- در مقايسه با گذشته توجه و تمرکز بيمار کم تر مي شود و اين تغيير، در مدرسه و فعاليت هايي که توجه به جزئيات در آن ها لازم است بيش تر خود را نشان مي دهد. ممکن است فرد با کوچک ترين محرکي، رشته ي افکار يا صحبت يا فعاليت خود را گم کند. در صورتي که در گذشته هم جزء کودکان کم توجه بوده است، اين بار عدم تمرکز بيش از آن چه در قبل وجود داشته، ديده مي شود.
- ممکن است طي دوره ي شيدايي فعاليت هاي هدفمند بيش تري انجام دهد، به طور مثال بيش از قبل کتاب بخواند، بيش تر در کارهاي خانه کمک کند، در کلاس هاي مختلف ثبت نام کند اما معمولاً هيچ کدام از اين فعاليت ها را به سرانجام نمي رساند. ممکن است توقعات او افزايش يافته باشد؛ بيش از قبل خريد کند؛ به اصرار و به طور مکرر وسايلي را که متناسب با سن او نيست از خانواده درخواست کند؛ بيش از قبل پول خرج کند يا براي ديگران بي دليل دست و دلبازي کند.
- ممکن است در فعاليت هاي لذت بخش يا خطرناک بدون در نظر گرفتن عاقبت آن ها درگير شود، به طور مثال ممکن است بي اجازه پول يا اتومبيل والدين يا ديگران را بردارد، با غريبه ها طرح آشنايي بريزد، دچار افزايش ميل جنسي شود، با دوستان متعددي از جنس مخالف آشنا شود؛ بيش از قبل به فيلم ها يا تصاوير جنسي علاقه نشان دهد، رفتارهاي جنسي نامتناسب با سنش از خود بروز دهد؛ تا ديروقت بيرون از خانه بماند؛ حتي از خانه يا مدرسه فرار کند يا به مصرف مواد مخدر روي آورد.
- در دوره ي بيماري، تحمل ناکامي کم مي شود و مواجه شدن با هر محدوديتي مي تواند باعث بروز رفتارهاي ناگهاني، پرخاشگرانه، آسيب زننده به خود يا ديگران و حتي خودکشي شود.
- در موارد شديد ابتلا به اختلال دوقطبي ممکن است بيمار دچار نشانه هاي روان پريشي شود از جمله: خودبزرگ بيني مرضي (به طور مثال کودک فکر مي کند توانايي بروز دارد)، شنيدن صداها يا ديدن تصاويري که وجود خارجي ندارد يا افکار بدبينانه نسبت به ديگران (اين فکر که ديگران مي خواهند او را آزار دهند يا مسموم کنند و . . . ). علايم روان پريشي با کنترل و درمان اختلال دوقطبي از بين مي رود.
در صورتي که کودک يا نوجوان در دوره ي افسردگي باشد، ممکن است مبتلا به خلق غمگين و افسرده يا تحريک پذير شود، بيش از قبل گريه کند يا بهانه گير و مخالفت جو شود، علاقه هاي قبلي به دوستان، بازي ها، فعاليت ها يا درس او کم شود، اوقات زيادي را به تنهايي و بدون انجام فعاليتي خاص بگذراند يا مدت انجام فعاليت هاي منفعلانه مثل تماشاي تلويزيون در او بيش تر شود، احساس خستگي و انرژي کم، کم خوابي يا پرخوابي، کم اشتهايي يا پراشتهايي داشته باشد، ميل به مدرسه رفتن در او کم شود، احساس کند ديگران توجه يا علاقه اي به او ندارند و فکر مرگ يا خودکشي داشته باشد، افکار ناراحت کننده ي گذشته او را آزار دهد يا بي دليل خود را در ماجراهاي ناراحت کننده مقصر بداند.
در اختلال دوقطبي دوره ي کودکي و اوايل نوجواني ممکن است در طول يک روز، چندين بار علايم دوره ي شيدايي و افسردگي به تناوب يا حتي هم زمان با هم ديده شود.
گاه در ابتداي شروع اختلال، هم زمان با ساير نشانه ها يا حتي قبل از بروز آن ها، اضطراب هاي شديد و بيمارگونه ديده مي شود يا ترس ها و نگراني ها و افکار وسواس گونه به شدت افزايش مي يابد، يا بيمار مکرراً خواب هاي خشونت آميز مي بيند.
مثال هاي فوق تنها نمونه اي از نحوه ي بروز علايم اختلال دوقطبي در کودکان و نوجوانان است. با ظهور هر کدام، به خصوص اگر نشانه ها منجر به افت عملکرد تحصيلي يا ارتباطي- اجتماعي شده باشد، والدين موظفند فرزند خود را براي ارزيابي به روان پزشک کودک و نوجوان ارجاع دهند. والدين بايد در نظر داشته باشند که همه ي نشانه هاي ذکر شده در يک بيمار بروز نمي کند و با توجه به سن و موقعيت فردي ممکن است علايم هر فرد متفاوت از ديگري باشد. تغييرات واضح رفتاري که منجر به افت عملکرد شود يا وجود رفتارهاي نامتناسب و مزمن که مانع رسيدن فرزند آنها به عملکرد مناسب در يکي از زمينه هاي خانوادگي، ارتباطي- اجتماعي، تحصيلي يا شغلي شده باشد، نياز به ارزيابي دارد.
- در اواخر دوره ي نوجواني، اختلال دوقطبي شبيه به همان شکلي است که در بزرگ سالان ديده مي شود. در اين سنين ممکن است بتوان اين اختلال را همانند دوران بزرگ سالي طبقه بندي کرد و انواع مختلف طيف اختلال خلقي را در آن ها مجزا کرد.
منبع مقاله:
خادمي، مژگان، (1389) اختلال دوقطبي در کودکان و نوجوانان، تهران: نشر قطره، چاپ اول.