عقيده ي مسلمانان در مسئله ي تحريف قرآن

معروف و مشهور در ميان مسلمانان اين است از ميان انواع تحريف، تحريف به معناي کم شدن قسمتي از آيات قرآن هرگز رخ نداده است. قرآني که فعلاً در دست مسلمين است، عيناً همان قرآن است که بر پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) نازل شده است.
عده ي زيادي از علما و دانشمندان بر اين واقعيت تصريح نکرده اند، مانند پيشواي محدثين شيخ صدوق(ره) که عدم تحريف را جزو عقايد اماميه مي داند و مانند شيخ الطائفه ابوجعفر طوسي که در اول تفسير خود تبيان به صراحت بر اين مطلب تأکيد مي کند و اين نظريه را از استاد خود سيدمرتضي علم الهدي نيز نقل مي کند و آن گاه دليل او را که در اين مورد بهترين و محکم ترين دلايل مي باشد، بازگو مي کند.
باز از کساني که تحريف به معناي تنقيص را در قرآن نمي پذيرند، مفسر معروف طبري است که در مقدمه تفسير خود مجمع البيان به رد آن صراحت دارد.
باز از منکرين تحريف، شيخ الفقها شيخ جعفر است که در کشف الغطا بر عدم تحريف در قرآن ادعاي اجماع مي نمايد و از آن هاست علامه بزرگ شهشهاني که در کتاب خود عروة الوثقي قول به عدم تحريف را به اکثريت قاطع مجتهدين نسبت مي دهد و باز از آن هاست، محدث مشهور، مرحوم ملامحسن فيض در وافي و علم اليقين(1) و مجاهد بزرگ و قهرمان علم و دانش شيخ محمد جواد بلاغي در مقدمه تفسير خود آلاء الرحمن.
عده اي از علما نيز عقيده عدم تحريف را به اکثر دانشمندان بزرگ نسبت داده اند، مانند شيخ بزرگوار شيخ مفيد و جامع علوم مختلف مرحوم شيخ بهايي و محقق دانشمند قاضي نورالله شوشتري.
و مي توان گفت که: تمام دانشمندان و علماي شيعه که درباره ي امامت تأليف نموده، به مطاعن خلفا وارد شده اند؛ همان نظريه و عقيده به عدم تحريف را داشته اند زيرا در طعن و ايراد بر خلفا، به سوزاندن قرآن هاي موجود در آن عصر که به وسيله ي خليفه سوم انجام گرفت و اعمالي مانند آن استناد کرده اند ولي از مسئله تحريف هرگز اسم و سخني به ميان نياورده اند، در صورتي که اگر تحريف واقع مي شد، بيش تر از سوزاندن قرآن ها عامل طعن و انتقاد بود و مطرح مي شد.
خلاصه اين که: نظريه مشهور در ميان دانشمندان و محققين شيعه، همان نظريه عدم تحريف است اين نظريه مورد اتفاق در ميان آنان مي باشد تنها افراد معدودي از محدثين شيعه و عده اي نيز از علماي اهل سنت نظريه وقوع تحريف را پذيرفته اند.
رافعي در اين باره مي گويد: عده اي از علماي «کلام» که رأي و ابتکاري از خود نداشته و به جز ظن و حدس دانشي نيندوخته اند و به جز راه جدال و لجاجت روشي در پيش نگرفته اند، قائل به تحريف مي باشند و با طرح مطالب واهي از پيش خودشان در جمع آوري و تدوين قرآن، به حذف شدن بخشي از آيات قرآن، تفوّه مي کنند.(2)
مرحوم طبرسي در مجمع البيان قول به تحريف را به حشويّه و افراد بي اطلاع و ظاهر بين اهل سنت نسبت داده است.
مؤلف: در بخش آينده روشن خواهد شد که عقيده به نسخ تلاوت عيناً همان عقيده به تحريف مي باشد.
در اين صورت اعتقاد به نسخ در تلاوت که در ميان علماي اهل سنت مشهور است، مستلزم مشهور بودن اعتقاد به تحريف نيز در ميان آنان خواهد بود نه در ميان شيعه!

نسخ تلاوت در قرآن

اکثر علماي اهل سنت معتقدند که بخشي از آيات، در قرآن ضبط نشده و از قرائت ساقط شده است و اين گونه آيات را نسخ شده مي نامند. بنابراين، تلاوت قسمتي از آيات قرآن نسخ شده است و اينان رواياتي را که دلالت مي کند: «در عصر پيامبر قرآن ديگري بود»، به همان گفتار و پندارشان شاهد و گواه مي گيرند، اين است که بر خود لازم مي دانيم در اين جا قسمتي از اين روايت ها را مورد بحث و بررسي قرار دهيم و صحت و سقم آن ها را روشن سازيم، چه آن که پذيرش اين روايات که دلالت بر نسخ تلاوت مي کنند، مستلزم پذيرفتن مسئله ي تحريف است.

اما روايات نسخ تلاوت

1- ابن عباس نقل نموده است که عمر در بالاي منبر گفت: خداوند، محمد(صلي الله عليه و آله و سلم) را به حق فرستاد و بر وي کتابي نازل نمود و از آياتي که خداوند نازل نمود، آيه رجم است که ما آن را خوانديم و فهميديم و بر طبق همان آيه بود که رسول خدا زنا کننده را سنگسار نمود و بعد از وي ما نيز همين روش را پيش کشيديم ولي مي ترسم که دوراني بر اين امت بگذرد که گوينده اي بگويد: به خدا سوگند! آيه رجم را در قرآن پيدا نمي کنم و به وسيله ي ترک نمودن حکمي که خدا فرستاده است، به ضلالت بيفتد.
عمر آن گاه گفت: آري، حکم رجم در کتاب خدا براي هر مرد و زني که با داشتن همسر زنا کند، ثابت است و از آياتي که ما در قرآن مي خوانديم، اين آيه بود: «لاتَرغَبُوا عَن آبائِکُم فَاِنَّهُ کُفرُ بِکُم اَن تَرغَبُوا عَن آبائِکُم»(3) يا بدين صورت بود که: «اِنَّ کُفراً بِکُم اَن تَرغَبُوا عَن آبائِکُم»(4).
سيوطي مي گويد: ابن اشته در کتاب المصاحف از ليث بن سعد چنين آورده است: اول کسي که قرآن را جمع آوري نمود، ابوبکر بود و زيد براي وي نوشت: عمر نيز آيه رجم را آورد تا در قرآن ضبط شود ولي چون تنها بود، شاهد و گواهي بر آيه بودن آن نداشت، زيد نپذيرفت و ضبطش نکرد.(5)
مؤلف: آيه رجمي که از عمر وارد گرديد و از وي پذيرفته نشد، به چند صورت نقل شده است: يکي اين که « اِذا زَنَي الشَّيخُ و الشَّيخَةُ فَارجُمُوهُما اَلَبَتَّةً نَکالاً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَزيزُ حَکيمُ»(6) و ديگري اين که «اَلشَّيخُ و الشَّيخةُ فَارجُمُوهمُا اَلبَتَّةً بُما قضيا مِنَ اللَّذَّةِ» و صورت سوم اين که« اِنَّ الشَّيخُ و الشَّيخَةَ اِذا زَنَيا فَارجُمُوهُما اَلبَّتَّةً»
به هر صورت در قرآني که فعلاً در دسترس مسلمانان است، آيه اي که حکم رجم از آن استفاده شود، وجود ندارد و اگر اين روايت صحيح باشد، لابد آيه رجم از قرآن ساقط شده است.
2- طبراني با سند موثق و مورد اعتماد از عمربن خطاب نقل نموده که قرآن داراي يک ميليون و بيست و هفت هزار حرف است.(7) در حالي که قرآن موجود به يک سوم آن هم نمي رسد و بنابراين روايت، بيش از دو ثلث قرآن از بين رفته است.
3- باز ابن عباس از عمر نقل مي کند که خداوند، محمد(صلي الله عليه و آله و سلم) را مبعوث کرد و با وي کتابي فرستاد که آيه ي رجم جزء آيات آن بود و طبق مضمون همان آيه رسول خدا زناکننده را سنگسار نمود و ما نيز بعد از وي به همين روش عمل کرديم، سپس عمر گفت: ما در قرآن اين آيه را مي خوانديم«وَ لَا تَرغَبُوا عَن آبائِکُم فَاِنَّهُ کُفرُ بِکُم»«اِنَّ کُفراً بِکُم اَن تَرغَبُوا عَن آبائِکُم»(8).
4- نافع نقل مي کند که ابن عمر مي گفت: حتماً از شماها کساني خواهند گفت که من همه ي قرآن را فرا گرفته ام ولي او چه مي داند که همه ي قرآن کدام است زيرا قسمت زيادي از قرآن از بين رفته است، اين است که بايد بگويد: من از قرآن آن چه را که در ظاهر وجود دارد، فرا گرفته ام.(9)
5- عروة بن زبير از عايشه نقل مي کند که او مي گفت: در دوران رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) سوره ي احزاب دويست آيه خوانده مي شد ولي چون عثمان قرآن ها را نوشت از آن سوره به جز آن چه فعلاً موجود است، به دست ما نيامد.(10)
6- حميده دختر ابويونس نقل مي کند که: پدرم هشتاد سال داشت، اين آيه را از مصحف عايشه براي من چنين خواند:« إِنَّ اللَّهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً وَعَليَ الَّذَينَ يَصِلُونَ الصُّوُفَ الاَوَّلِ». حميده مي گويد: اين جريان در وقتي بود که هنوز عثمان قرآن ها را تغيير نداده بود.(11)
7- ابوحرب بن اسود از پدرش نقل مي کند که ابوموسي اشعري از قراء بصره دعوت نمود، سيصد نفر که همه قاريان قرآن بودند، در نزد وي حاضر گشتند، ابوموسي خطاب به آنان چنين گفت: شما مردان نيک و قاريان اهل بصره هستيد، قرآن بخوانيد و آرزوها را طولاني نکنيد تا قلب شما را قساوت فرا نگيرد! چنان که امت هاي گذشته در اثر آرزوهاي دور و دراز که در دل هايشان جا داده بودند، به بيماري قساوت قلب مبتلا شدند، آن گاه گفت: ما در قرآن سوره اي مي خوانديم که از نظر طولاني بودن و شدت لحن آياتش، مانند سوره ي برائت مي دانستيم و من آن سوره را فراموش کرده ام، به جز اين آيه که خداوند مي فرمايد: «لَوکَانَ لِابن آدَمَ وَادِيانَ مِن مالٍ لَابتَغي وَادِياً ثالِثاً وَ لا يَملَأُ جَوفَ ابنَ آدَمَ اِلا التُّرابُ»(12) باز سوره اي را در قرآن مي خوانديم که شبيه يکي از «مسبحات» بود و آن را نيز فراموش کرده ام و تنها اين آيه را به ياد دارم: «يَا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفعَلونَ فَتُکتَبُ شَهادَةُ في اَعناقِکُم فَتُسألُونَ عَنها يَومَ القِيامةِ».(13)
8- زر مي گويد: ابي بن کعب به من گفت: زر! سوره ي احزاب را چند آيه مي داني؟ گفتم: هفتاد و سه آيه، گفت: نه، بلکه اين سوره مانند بقره يا بيش تر از آن بود.(14)
9- ابن ابي داوود و ابن انباري از ابن شهاب نقل مي کند که وي گفت: به ما رسيده است که قرآن بيش تر از آن چه در دست ماست، نازل شده بود ولي علما و قاريان که حافظ قرآن بودند، در جنگ يمامه کشته شدند و در نتيجه قسمت زيادي از قرآن که نوشته نشده بود، به دست ما نرسيد.(15)
10- عمر از عايشه نقل مي کند که وي مي گفت: اين آيه نيز جزء آيات ديگر قرآن بود: « عَشرُ رَضَعاتٍ مَعلُوماتٍ يَحرُمنَ»(16) سپس اين آيه با آيه« خَمسُ مَعلوماتٍ» نسخ شد و هر دو آيه حتي بعد از درگذشت رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) نيز تا مدتي در کنار ساير آيات قرآن خوانده مي شد.(17)
11- مسوربن مخرمة نقل مي کند که عمر بن عبدالرحمان بن عوف گفت: آيا تو نيز آيه ي «اِن جاهَدُوا کَما جَاهَدتُم اَوَّلَ مَرّةٍ»(18) را در قرآن پيدا نمي کني همان طور که ما پيدا نمي کنيم؟! عبدالرحمان در پاسخ عمر گفت: اين آيه نيز مانند آيات ديگري از بين رفته است.(19)
12- ابوسفيان کلاعي مي گويد: مسلمة بن مخلد انصاري روزي به آنان گفت: از آن دو آيه اي که جزء قرآن بوده ولي در قرآن ضبط نشده است، به من خبر بدهيد! هيچ يک از آنان حتي ابوالکنود سهد بن مالک نيز که در ميان آن ها بود، نتوانست آن دو آيه را بخواند، ابن مسلمة اين دو آيه را خواند: « اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبيلِ اللهِ بِاموالِهم وَ اَنفَسهِمِ اَلَا اَبشِرُوا اَنتُم المُفلِحُونَ. وَالذّينَ آوَوهُم وَ نَصَرُوُهُم وَ جَادَلُوا عَنهُم القَومَ الّذينَ غَضِبَ اللهُ عَلَيِهم اُولِئکَ لَا تَعلَمُ نَفسُ ما اُخفِيَ لَهُم مِن قُرَّةِ اَعيُنٍ جَزاءً بِما کانُوا يَعلمُون»(20)
و باز با اسنادي چند آمده است که دو سوره به نام سوره«خلع» و سوره« حفد» در مصحف ابن عباس و ابي بن کعب وجود داشته که از آيات آن دو سوره است:
«اَللهُمَّ اِنّا نَستَعينُکَ وَ نَستَغِفرُکَ وَ نُثَنّي عَلَيکَ وَ لا نَکفُرُکَ وَ نَخلَعُ وَ نَتُرُکُ مِن يَعجُزُکَ. اَللّهُمَ اِيّاکَ نَعبدُ وَ لَکَ نُصَلّي وَ نَسجُدَ وَ اِلَيکَ نَسعي و نَحفَدُ نَرجُو رَحمتَکَ وَ نَخشي عَذابَکَ اِنَّ عَذابِکَ بِالکافِرينَ مُلحَقُ»(21)
اين بود قسمتي از رواياتي که با آن ها به نسخ تلاوت پاره اي از آيات قرآن استدلال شده است. در اين مورد روايات ديگري وجود دارد که آوردن همه ي آن ها لزومي ندارد.
پاسخ: نسخ تلاوت قسمتي از آيات قرآن و اسقاط آن از قرائت عيناً همان تحريف و تنقيص قرآن مي باشد، همان طور که تحريف قرآن مورد قبول نبود، نسخ تلاوت نيز خالي از اشکال نيست زيرا اين نسخ يا به وسيله ي خود پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) بوده است و يا به وسيله ي افرادي که بعد از وي زعامت و رياست مسلمانان را به دست گرفتند.
نظريه ي اول: يعني وقوع نسخ از خود پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) محتاج به دليل و گواه قطعي است و با اين روايات متزلزل نمي توان آن را اثبات نمود زيرا به عقيده تمام دانشمندان، قرآن با خبر واحد قابل نسخ نيست و عده اي از آنان در کتب اصول و کتب ديگر بر اين مطلب تصريح نموده اند.(22) بلکه به عقيده ي گروهي از علما مانند شافعي و پيروان وي و آنان که از ظاهر قرآن پيروي مي کنند، نسخ قرآن با سنت و اخبار قطعي نيز جايز نمي باشد و بنا به نقلي، احمد بن حنبل نيز بر همين عقيده بوده است و گروهي ديگر، گرچه نسخ قرآن را با اخبار متواتر و يقين آور جايز مي دانند ولي مي گويند چنين جرياني به وقوع نپيوسته است.(23)
با اين حال و با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان، چگونه مي توان با چنين رواياتي که مجموع آن ها خبر واحد مي باشد، وقوع نسخ را به خود پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) نسبت داد؟ علاوه بر اين نسبت نسخ به خود پيامبر با مضمون روايات ديگر مخالف است که آن ها مي گويند، اسقاط پاره اي از آيات بعد از پيامبر واقع شده است.
اما نظريه ي دوم يعني عقيده به نسخ تلاوت به اين معني که بعد از پيامبر به وسيله ي حاکمان و حکومت هاي وقت، تلاوت بعضي از آيات قرآن تحريف شده، اين همان عقيده به تحريف قرآن است که هر کس به اين معنا معتقد باشد، در واقع به تحريف قرآن معتقد است، بنابراين اکثر علماي اهل سنت که به نسخ تلاوت معتقدند، بدون توجه مسئله تحريف را نيز پذيرفته اند. روي همين اصل مي توان گفت که گروه کثيري از علماي اهل سنت به تحريف قرآن معتقد مي باشند، زيرا آن ها به نسخ تلاوت آيات قرآن معتقد هستند، اعم از اين که حکم آن آيه ها نيز نسخ شود يا نشود. چنان که عده اي از علما و اصوليين اهل سنت در اين حکم ترديد کرده اند که: آيا شخص جنب مي تواند آياتي را که تلاوت آن ها نسخ شده است، بخواند يا نه و آيا شخص بدون وضو مي تواند به آن آيات دست بزند يا نه و عده اي از آن ها در اين باره حکم قطعي داده اند که قرائت و لمس نمودن آيات نسخ شده، براي اين افراد جايز نيست.
اين نيز گواه ديگري است بر اين که آنان به نسخ قسمتي از آيات قرآن و در نتيجه به تحريف قرآن معتقدند. آري، تنها عده اي از معتزلي ها به عدم نسخ تلاوت قائل شده و آن را مردود دانسته اند.(24)
با اين توضيح و بيان: روشن شد که بيش تر علماي اهل سنت به واسطه ي عقيده به نسخ تلاوت، تحريف را نيز پذيرفته اند.
ولي جاي تعجب اين است که يک عده از علماي اهل سنت چنين نسبت را مردود و علماي خودشان را از اين عقيده تبرئه کرده اند. حتي آلوسي مرحوم طبرسي را که قول به تحريف را تنها به حشويه نسبت داده است تکذيب مي کند و مي گويد: هيچ يک از علماي اهل سنت عقيده به تحريف نداشته است.
اعجاب انگيزتر اين که: او عقيده به تحريف را به علما و دانشمندان شيعه نسبت مي دهد و مي گويد: از ظاهر گفتار علماي شيعه، عقيده به تحريف استفاده مي شود تا آن جا که طبرسي مجبور شده به مقام دفاع از آنان بيايد، عقيده فاسدشان را پرده پوشي کند.(25)
در صورتي که ما قبلاً روشن ساختيم که علما و محققين شيعه تحريف قرآن را شديداً انکار مي کنند و عدم تحريف در ميان آنان از مسائلي است که مورد اتفاق و اتحاد علماي شيعه مي باشد، حتي خود طبرسي رأي و استدلال سيدمرتضي را که با بهترين و محکم ترين دليل، نظريه تحريف را رد مي کند، در کتاب خود مفصلاً نقل کرده است.(26)

پي نوشت ها :

1- وافي274/5، علم اليقين، 130.
2- اعجازالقرآن، 41.
3-از پدرتان اعراض نکنيد زيرا اعراض نمودن از پدران با کفر يکسان است.
4- صحيح بخاري، 26/8. صحيح مسلم، 116/5.
5- اتقان، 101/2.
6- اگر پيرمرد و يا پيرزني زنا کند، حتماً سنگسارش کنيد که عقوبتي است از سوي پروردگار و خداوند عزيز و حکيم.
7- اتقان، 121/1.
8- مسند احمد، 47/1.
9- اتقان، 40/2-41.
10- همان، 40/2-41.
11- همان، 100/2.
12- اگر پسر آدم دو دشت پهناور پر از ثروت داشته باشد، آرزوي دشت سومي را خواهد نمود و شکم پسر آدم را به جز خاک، چيزي پر نخواهد کرد.
13- کساني که ايمان آورده اند، چرا آن چه را که عمل نمي کنيد، مي گوييد که گفتار بي عمل، شهادتي عليه شما نوشته مي شود و روز قيامت مورد سؤال و مؤاخذه قرار خواهيد گرفت، صحيح مسلم، 100/3.
14- منتخب کنزالعمال در حاشيه مسند احمد، 43/2.
15- همان، 50/2.
16- ده بار شير خوردن که معلوم و حتمي باشد نشر حرمت مي کند.
17- صحيح مسلم، 167/4.
18- اگر جنگيديد! همان طور که دفعه اول جنگيديد.
19- اتقان، 42/2.
20- کساني که ايمان آوردند و هجرت کردند، در راه خدا با جان ها و ثروت هاي خويش جهاد نمودند، مژده باد بر شما که رستگارانيد. و کساني که به آنان جا دادند و کمک شان نمودند و در برابر افراد مورد غضب خداوند از آنان دفاع نمودند، آن ها کساني هستند که هيچ کس نمي داند چه نعمت هايي که سبب روشنايي چشم است براي آنان آماده گرديده است؛ اين نعمت ها، جزا و پاداش اعمالي است که آن ها انجام داده اند. اتقان، 42/2.
21-پروردگارا! ما از تو استعانت مي جوييم و بر تو استغفار مي کنيم و به تو ثنا مي گوييم و بر تو کفر نمي ورزيم و کساني را که تو را معصيت کنند، ترک نموده، از خود دور مي کنيم. پروردگارا! به تو عبادت مي کنيم و براي تو نماز مي خوانيم و سجده مي کنيم و براي تو کوشش نموده و به تو پناه مي آوريم، به رحمت تو اميدواريم و از عذاب تو ترسان زيرا عذاب تو به کفار شامل است. اتقان، 112/1-113.
22- الموافقات، شاطبي، 106/3.
23- الاحکام في اصول الاحکام، آمدي، 217/3.
24- الاحکام في اصول الاحکام، آمدي، 201/3-302.
25- روح المعاني، 24/1.
26- مجمع البيان، 15/1.

منبع مقاله :
خوئي، حضرت آيت الله حاج سيدابوالقاسم خوئي(ره)(1385)، البيان في تفسير القرآن، ترجمه محمد صادق نجمي- هاشم هاشم زاده هريسي، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ دوم