مقدمه :
از حدود یک قرن پیش که انقلاب صنعتی به وقوع پیوست و جهان اندکی بیش از یک میلیارد جمعیت داشت، مردم جهان در این اندیشه بودند که با پیشرفت سریع صنعتی و رسیدن به پایان قرن بیستم دوران طلایی زندگی و رفاه و آسایش فراوان در انتظار آنهاست.
لکن با آغاز قرن بیست و یکم نه تنها آن رؤیاها محقق نشد و رشد صنعتی به صورت فراگیر اتفاق نیفتاد، بلکه جمعیت جهان شش برابر شده و، به جز کشورهای معدودی، بقیه کشورها با فقر و تنگدستی دست و پنجه نرم می کنند و به رشد و توسعه ای که پیش بینی می شد نرسیده اند.
در ابتدا محصول ناخالص داخلی (Gross Domestic Porduct = GDP) به عنوان شاخص توسعه یافتگی مطرح شد.
لکن در دهه 50-60 میلادی ایراداتی بر این شاخص وارد شد، زیرا مشاهده شد چند کشور که GDP یکسان یا نزدیک به هم دارند از سطح توسعه یافتگی یکسان دارای GDP های متفاوتی هستند.
اصولاً سه ایراد اساسی بر شاخص GDP عبارت ا ست از:
1. این شاخص نشان دهنده قدرت خرید یکسان است، اما آیا قدرت خرید یک دلار در هندوستان و آمریکا یکی است؟ قطعاً خیر. یک دلیل بر این امر آن است که خدمات در کشورهای در حال توسعه ارزانتر از بقیه کشورها است.
2. این شاخص نحوه توزیع درآمد را نشان نمی دهد، چرا که افراد از نظر درآمدی در یک سطح نیستند.
3. این شاخص معیار خوبی در تبیین سطح رفاه عمومی جامعه نیست. مواردی مانند بهداشت عمومی، کاهش نرخ مرگ و میر، افزایش امید به زندگی، سطح آموزش و نرخ سواد مردم، حفظ و توسعه محیط زیست و جنبه های دیگری از زندگی در این شاخص ملاحظه نمی شود.
بنابراین اتکا به شاخص محصول ناخالص داخلی به عنوان تنها معیار سنجش توسعه و رفاه موجب گمراهی در تحلیل های اقتصادی خواهد شد، و ضروری است که افزون بر آن شاخص جامعتری که بیانگر توسعه انسانی، توسعه منابع طبیعی و پایداری محیط زیست باشد به کار گرفته شود.
عملکرد چند دهه اخیر کشورهای رو به توسعه تسریع در رسیدن به رشد بالاتر بوده است، غافل از آن که این رشد سریع موجب تباهی منابع طبیعی و آلودگی همه جانبه محیط زیست آنها شده است.
نگرانی از پیامد های زیست محیطی توسعه به معنی جلوگیری و توقف رشد سریع نیست، بلکه باید پیوند های مثبت میان توسعه و حفظ محیط زیست تقویت و پیوندهای منفی آن گسسته شود.
وینود تاماس (Vinod Thomas) معتقد است که یکی از حیطه های سیاست که مورد غفلت قرار گرفته مدیریت زیست محیطی است.
هیچ معیار استانداردی برای ارزیابی پایداری سیاست های زیست محیطی یک کشور وجود ندارد ( میر 1384: 197). وی همچنین در خصوص مدیریت زیست محیطی اضافه می کند که تباهی زیست محیطی نتیجه فقر مداوم، فشار روز افزون جمعیت و رشد اقتصادی بدون توجه به پی آمدهای زیست محیطی است.
هزینه های آلودگی زیست محیطی و بهره برداری بیش از حد از منابع بسیار بالا است و اتمام ذخایر در بسیار موارد اجتناب ناپذیر است. جبری در کار نیست که رشد به قیمت خرابی محیط زیست حاصل شود.
سیاست های بهتر و ترکیب مطلوب تری از مشوق ها، سرمایه گذاری ها و نهادها می تواند رشد اقتصادی همراه با پایداری زیست محیطی را به واقعیت مبدل کند ( میر 1384: 201).
بدیهی است توسعه وقتی می تواند به طور همه جانبه موفق باشد که آحاد مردم در امر توسعه مشارکت همه جانبه داشته باشند. این مشارکت تنها به معنی دخالت بخش خصوصی در فعالیت های توسعه ای جامعه در کنار بخش دولتی نیست،
بلکه ایجاد زمینه های لازم برای شکل گیری یک نهاد اجتماعی و حضور داوطلبانه مردم و تشویق آنان به مشارکت در توسعه و حفظ محیط زیست است.
یکی از برنامه های تشویقی دین مبین اسلام که می تواند در این زمینه بسیار کارساز باشد موضوع وقف است. اعتقاد بر آن است که با نگاهی جدید به این توان بالقوه جامعه اسلامی و باز تعریف این نهاد داوطلبانه مردمی، می توان گام مؤثری در حفظ و توسعه محیط زیست برداشت.
در ابتدا و به طور گذرا نگاهی به مشکلات زیست محیطی خواهیم داشت و پس از آن به نقش وقف در حفظ و پایداری محیط زیست می پردازیم. این مقاله به دنبال بیان تهدیدها یا فرصت های رسیدن به توسعه پایدار نیست.
بلکه هدف آن است تا با ذکر چند نمونه بارز از تباهی محیط زیست و ترسیم دورنمایی از مشکلات موجود، راهکار وقف را در پیشگیری یا جبران معضلات زیست محیطی به عنوان فرصتی مغتنم برای کشور تبیین کند.
« توسعه پایدار توسعه ای است که احتیاجات نسل حاضر را، بدون لطمه زدن به توانایی نسل های آتی در تأمین نیازهای خود، برآورده نماید ».
بر اساس این تعریف، کمیسیون بر عدالت بین نسل ها و درون نسل ها و اولویت بالای نیازهای ضروری فقرا، تفکیک فعالیت های اقتصادی و اثرات زیست محیطی و انتقال میراث های سرمایه ای به نسل های آینده تأکید می نماید (WCED 1987: 43).
اما واقعیت آن است که حامیان محظ محیط زیست چنین مسأله ای را مد نظر ندارند، بلکه هدف آن است که توسعه در بستری حرکت کند که از منابع طبیعی و محیط زیست استفاده صیانتی شود نه بهره برداری تخریبی.
از لحاظ کاربری منابع می توان منابع طبیعی را به دو دسته « منابع تجدید ناپذیر » و « منابع تجدید پذیر » تقسیم نمود (احمدیان 1381: 1)، ضرورت استفاده صیانتی از منابع تجدیدناپذیر در مسیر توسعه بیشتر از منابع تجدید پذیر است.
زیرا امکان تجدید آن وجود ندارد. با این حال از منابع تجدید پذیر باید به گونه ای بهره برداری کرد که حتماً تجدید شوند و به آستانه ی نابودی بی بازگشت نرسند. در هر صورت هر دو منبع مذکور یا محیط زیست در کل را باید جزو منابع کمیاب به حساب آورد.
1. یک سوم مردم جهان از بهداشت مناسب محرومند و یک میلیارد نفر آب آشامیدنی سالم ندارند.
2. تعداد 1/3 میلیارد نفر از مردم جهان در معرض شرایط ناسالم ناشی از دود و دوده قرار دارند.
3. تعداد 300 تا 700 میلیون نفر زن و کودک از آلودگی ناشی از سوخت نامناسب برای آشپزی در منازل رنج می برند.
4. صدها میلیون نفر از کشاورزان، جنگل نشینان و مردمان بومی که تأمین معاش آنان به زمین و شرایط مساعد محیط بستگی دارد دچار مشکل اند.
5. یک چهارم همه زمین های مشروب دچار مشکل شوری آب است.
6. فرسایش خاک موجب زیانهای اقتصادی سالانه با طیفی از 0/5 تا 1/5 درصد محصول ناخالص ملی می شود.
7. جنگل های گرمسیری که منبع اصلی تأمین معاش حدود 140 میلیون نفر است، سالانه به میزان 0/9 درصد در حال نابودی است، به عبارت دیگر میزان تخریب جنگل ها حدوداً معدل یک زمین فوتبال در هر ثانیه است ( جرالد میر 1384 به نقل از World Bank, World Development Report 1992: 44).
ترویج درختکاری و جنگل سازی، جلوگیری از فرسایش خاک، بیابان زدایی، جلوگیری از هدر رفتن آبها و تبخیر بیش از حد آنها، مبارزه با آلودگی آب، هوا و خاک و اتخاذ راه های صحیح بهداشتی در دفع پسماندها و پس آب ها، حفاظت از گونه های مختلف گیاهی و جانوری بخصوص پرندگان مهاجر از این نمونه سیاست ها است.
رشد محصول ناخالص داخلی و افزایش در آمد ملی میتواند همزمان و توأم با حفظ محیط زیست باشد، مشروط بر آن که اتخاذ این دو سیاست مکمل هم باشند نه این که پیشرفت یکی به معنی عقب ماندن دیگری باشد.
وینود تاماس با ارائه نموداری به تبیین این نکته پرداخته است:
اقتصادی که محیط زیست را ارج می نهد، به دنبال ایجاد تعادل بین تسریع رشد و بهبود کیفیت محیط زیست بوده و در مسیر AD حرکت خواهد کرد.
نمودار:
اگر این اقتصاد رهیافت « اول رشد - سپس پاکسازی » را اتخاذ کند از A به C خواهد رفت و این امر با وخامت زیست محیطی هنگفتی همراه خواهد بود.
یک گزینه بدتر شاید سیاستهایی را تعقیب کند که به رشد آهسته و خسارت محیط زیست فراوانی بیانجامد، یعنی از A به B بروند. اقتصادهای نقاط B و C خسارت های فراوانی به زیست بوم (ecosystem) وارد می کنند.
این شکل نشان می دهد اقتصادهای C استطاعت آن را دارند که مدیریت زیست محیطی خود را بهبود بخشند و به طرف D حرکت کنند، در حالی که اقتصادهای A یا B باید بکوشند تا هم میزان رشد را بالا ببرند و هم محیط زیست را بهبود بخشند.
به احتمال زیاد هزینه های پاکسازی بسیار بیشتر از هزینه های پیشگیری است و بسیاری از زیانها هم جبران ناپذیرند ( میر 1384: 208).
پاسخ کاملاً روشن و واضح است که این سیاست نه تنها به نفع این کشورها نیست، بلکه ممکن است در مواردی به مشکلات جبران ناپذیری منجر شود یا هزینه های بسیار گزافی را تحمیل کند.
که از تمام رشدی که داشته اند بیشتر باشد. شاهد یوسف و جوزف استیگلیتز معتقدند که بسیاری از این قبیل کشورها می تواند سیاستهای برد - برد را در پیش گیرند که موجب کاهش هزینه های زیست محیطی بدون کاستن از رشد اقتصادی می شود ( میر 1384: 277).
( میلیارد دلار آمریکا 1995)
درگیریها هزینه ها
جنگ جهانی اول 2850
جنگ جهانی دوم 4000
جنگ کره 340
جنگ سوئز 13
جنگ ویتنام 720
جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل 3
جنگ یوم کپور 21
جنگ افغاستان 116
جنگ ایران و عراق 150
جنگ جزایر فالکند 5
جنگ خلیج فارس 102
(Sources: International Institute for Startegic Studies, Finantial Times, April 9, 1999)
کمبود آب، زمین زراعی مناسب، سرمایه و دیگر نهاده های تولید کشاورزی موجب می شود تا روستاییان و کشاورزان خانه و دیار را ترک کنند و به امید دستیابی به شغل مناسب تر، درآمد بیشتر و زندگی بهتر به شهرها روی آورند. افزایش جمعیت شهری تخریب محیط زیست و برخی مشکلات اقتصادی را به شرح زیر به دنبال دارد:
1. تولید کنندگان محصولات کشاورزی هر چند اندک، به مصرف کنندگان شهری این محصولات تبدیل می شوند.
.
2. با مهاجرت روستاییان به شهر مقداری آب، زمین کشاورزی، مراتع و دیگر امکانات طبیعی از دست می رود و زمین های کشاورزی به زمین های موات تبدیل شده و با عدم لایروبی قنوات، آب آنها نیز کم کم خشک می شود و در نتیجه بهره وری ملی تا حدی تنزل می یابد.
3. ساختار شهرهای کشورهایی چون کشور ما کاملاً صنعتی نیستند بلکه عمدتاً خدماتی اند و روستاییانی که به این شهرها مهاجرت می کنند اغلب سواد و دانش تخصصی لازم برای جذب در مشاغل صنعتی را ندارند و لاجرم جذب فعالیت های خدماتی سطح پایین و انگلی مانند کوپن فروشی و مانند آن می شوند.
4. تراکم جمعیت شهری موجب می شود تا هر روز به آمار بیکاران افزوده شود و این امر بار تکفل را افزایش می دهد، به طوری که میانگین بار تکفل خانواده ها در ایران به حدود 5/5 نفر رسیده است.
در سطح بین المللی و مهاجرت بین کشورها نیز هر ساله بین 2-3 در سطح بین المللی و مهاجرت بین کشورها جابه جا می شوند، که آن هم به سهم خود مشکلات فراوانی مانندبیکاری، عدم بهداشت و انتقال بیماری ها، مشکلات فرهنگی، امنیتی و اجتماعی خاص خود را دارد.
به ویژه مهاجرانی که به طور غیر قانونی مرزها را طی کرده و وارد کشور دیگری می شوند و از حداقل امکانات شهروندی محروم می شوند و دائماً در تعقیب و گریز نیروهای امنیتی بوده و گاه به بزهکاری روی آورده و دست به انواع خلاف ها می زنند.
در مجموع مواردی که ذکر شد نمونه هایی بود که به عنوان عوامل تهدید کننده محیط زیست به شمار می آیند. البته پیشگیری و جبران یا اصلاح این معضلات، سیاست های زیست محیطی خاص خود را طلب می کند که موضوع این تحقیق نیست.
یک. « ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم ». (2)
دو. « و هر چیزی نزد او اندازه ای دارد ». (3)
نکته ای که در آیات متعددی به آن تصریح شده است توجه دادن انسان به این مسأله است که زمین و آسمان و دیگر منابعی که در اختیار ما قرار داده شده مخلوق خدا است .
و خداوند هر یک از آنها را به اندازه و مقدار لازم برای استفاده انسانها و نسل های متمادی در طول تاریخ حیات بشری آفریده است. بر این اساس و در سطح کلان مفهومی به نام کمیابی وجود ندارد.
اگر در جایی کاستی و کمبودی مشاهده می شود، یا ناشی از تلاش ناقص انسان ها در کشف و بدست آوردن منابع است یا این که در توزیع و مصرف آن اعتدال را رعایت نکرده و با اسراف و تبذیر موجب محرومیت گروهی دیگر شده است. بدیهی است بهره برداری ناصحیح از محیط زیست نیز مشمول همین قاعده است.
سه. « او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد ». (4)این آیه شریفه بیانگر یک نوع خویشاوندی و قرابت بین انسان و زمین است که می فرماید خداوند شما را از زمین آفریده است.
این احساس قرابت زمینه ای برای تقویت روحیه لازم در حفظ و آبادانی زمین است. انسان به هر چیزی که با او نسبتی داشته باشد انس و الفت بیشتری پیدا می کند و این حس در حفظ محیط زیست بسیار کارآمد است و به هیچ نیروی نظارتی خاصی نیز احتیاج ندارد.
چهار. « و از آسمان آبی فرود آورد پس به وسیله آن رستنیهای گوناگون جفت جفت بیرون آوردیم ». (5)
پنج. « و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم آیا [ باز هم ] ایمان نمی آورند؟ ». (6)
نکته دیگر در مورد آب و هوا است که در آیات متعددی از آن یاد شده است. آب مایه حیات است که زندگی تمامی موجودات به آن گره خورده است.
اگر آب از چرخه حیات حذف شود یا هوا نباشد و موجودات زنده نتوانند تنفس کنند، در واقع کل حیات و محیط زیست نابود شده است. پس در موضوع حفظ محیط زیست مهمترین مسأله، مسأله آب و هوا است.
6. « صید دریا و مأکولات آن برای شما حلال شده است تا برای شما و مسافران بهره ای باشد، و [ لی ] صید بیابان - ما دام که مُحرم می باشید - بر شما حرام گردیده است. و از خدایی که نزد او محشور می شوید پروا دارید ». (7)
محیط زیست دریایی نیز در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است که علاوه بر استفاده حمل و نقل دریایی و کشتیرانی، وجود برخی از آبزیان به عنوان تأمین غذای انسان و دیگر موجودات نقش مؤثری در زیست بوم دارد.
در مجموع آیات متعددی به عناصر مختلف زیست محیطی اشاره دارد و به انسان توجه می دهد که هیچ یک از آنها بیهوده آفریده نشده اند.
حتی موجودات ذره بینی هم در این جهان بر اساس حکمت بالغه الهی آفریده شده و هدف و وظیفه ای را تعقیب می کنند که باید در زیست بوم حفظ شده و هر اقدامی که موجب حذف یا کاهش گونه های آنها شود تباهی بخشی از محیط زیست را به دنبال خواهد داشت.
3. نقش وقف در محیط زیست
3-1. تعریف وقف
وقف در اصطلاح فقهی به معنی « تحبیس الاصل و اطلاق المنفعة » است؛ یعنی اصل مال و ریشه آن را ثابت نگهداشتن و منفعت آن را رها نمودن تا دیگران از آن بهره مند شوند ( مکی العاملی، ج 3: 163).
به عبارت دیگر واقف اصل مال را از ملک خود خارج تا دیگرانی که این مال برای آنان وقف شده است ( موقوف علیهم ) از منافع آن بهره مند شوند.
لذا واقف پس از اجرای عقد وقف، حق هر گونه تصرفی در این مال از قبیل بیع، هبه، وصیت و امثال آن را از خود سلب می نماید و این به معنی ثابت کردن اصل مال است.
3-2. وقف در قرآن کریم
در قرآن کریم به طور صریح ذکری از موضوع وقف نشده است، بلکه عموم آیاتی که بر صدقه دادن، نیکی به مردم و انجام کارهای خیر وعام المنفعه تأکید می نماید. به عنوان یک عمل صالح وقف را نیز در بر می گیرد. از جمله آیات ذیل:
یک. « هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعاً خدا بدان داناست. » (8)
دو. « و هر خیری را که برای خود پیشاپیش بفرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت و آن را پاداش بهتر است و پاداشی بزرگ تر است و از خدا آمرزش بخواهید، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است ». (9)
سه. « نیکو کاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [ یا ] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [ آسمانی ] و پیامبران ایمان آورد.
و مال [ خود ] را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و در راه ماندگان و گدایان و در [ راه آزاد کردن ] بندگان بدهد.
و نماز را بر پای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند.
و آنان همان پرهیزگارانند ». (10) در آیه سوم، ایمان به خدا و ارتباط با مردم محروم و مستضعف و تعاون اجتماعی در حوادث و گرفتاری ها در کنار هم مطرح شده است.
این آیه نیکو کار مؤمن و واقعی را کسی می داند که هم حقوق واجب ( زکات ) خود را بپردازد و هم انفاق مستحب را انجام دهد ( قرائتی 1376 ج 1: 349).
تعبیر دیگری که در قرآن کریم آمده و از آن موضوع وقف هم استنباط می شود تعبیر به « الباقیات الصالحات » است. این واژه دو بار در قرآن کریم آمده است:
یک. « مال و پسران زیور زندگی دنیایند، و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [ نیز ] بهتر است ». (11)
دو. « و خداوند کسانی را که هدایت یافته اند بر هدایتشان می افزاید، و نیکیهای ماندگار نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است ». (12)
این دو آیه مردم را به انجام کارهایی دعوت می کند که نتیجه و تأثیر خیر آن مستمر و دائمی باشد و وقف به خوبی این ویژگی را در بر دارد.
چرا که همچون چشمه جوشانی برای سالهای متمادی فیضان کرده و محرومان و نیازمندان در یک بازه زمانی بلند مدت از آن بهره مند می شوند، در حالی که ویژگی صدقه این گونه نیست و غالباً تأثیر آن مقطعی و در کوتاه مدت است.
3-3. وقف در احادیث
روایات و احادیث بسیاری در اهمیت این کار خیر و مردمی وجود دارد که تنها به ذکر یک مورد بسنده می شود:بعد از مرگ انسان به جز سه خصلت هیچ پاداشی در پی او نخواهد بود:
1.صدقه ای که در زمان حیاتش جاری ساخته است که تا روز قیامت جریان دارد.
2. فرزند درستکاری که برای او دعا کند و طلب آمرزش نماید.
3. سنت حسنه ای که او پایه گذاری کرده باشد که بعد از او به آن عمل شود (13) ( محدث نوری 1408، ج 12: 320).
وقف سنت حسنه و صدقه جاریه ای که خیرات و برکات آن برای همیشه یا لااقل تا زمانی که مال موقوفه باقی است و مردم از منافع آن بهره مند می شوند و به حساب می رسد و ثواب آن در پرونده وی ثبت می شود
. این ویژگی موجب ترغیب دیگران به انجام این کار خیر می شود تا پس از مرگ و کوتاه شدن دست آنان از این دنیا ثوابی به حساب آنان باشد.
3-4. شرایط وقف
در کتب فقهی برای وقف شروطی ذکر شده است که به ذکر آن از کتاب تبصره بسنده می شود:
القبول: یعنی اگر موقوف علیهم افراد مشخصی باشند باید وقف را بپذیرند ولی اگر گروه مشخصی نباشد، حاکم شرع باید قبول کند.
التقرب: وقف باید به نیت تقرب به خدا و رضای او انجام شود. ( برخی آن را واجب نمی دانند )
الاقباض: اگر مال وقفی برای مصالح عمومی وقف شده باشد، متولی یا ناظری که از طرف واقف تعیین شده است باید مال موقوفه را قبض نموده و در اختیار بگیرد.
و التنجیز: یعنی وقف نباید معلق به شرط یا وصفی باشد، مثل طلوع آفتاب، بلکه از همین الآن که صیغه را جاری می کند، وقف نماید.
الدوام: یعنی وقف باید دائمی باشد. پس اگر مدتی برای وقف قرار دهد دیگر به آن وقف نمی گویند، بلکه حبس خواهد بود.
و اخراجه عن نفسه (14): یعنی برای خود وقف نکند بلکه وقف برای دیگران باشد ( علامه حلی، 1410: 123).
3-5. انواع وقف
وقف از جهات گوناگون قابل تقسیم بندی است. از یک نظر وقف به دو دسته تقسیم می شود:
یک. وقف انتفاع: که نظر واقف از وقف تحصیل درآمد مادی نیست. مثل احداث و وقف مسجد، آب انار و امثال آن.
دو. وقف منفعت: که هدف واقف تحصیل درآمد و مصرف درآمد کسب شده در موارد خاص یا عام است.
بدیهی است آن چه بیشتر از همه در حفظ محیط زیست می تواند راهگشا باشد تشویق نیکوکاران به وقف نمودن اموال خود به شکل وقف منفعت است تا از کارآمدی بیشتری برخوردار باشد.
3-6. تأثیر پویایی وقف در اسلام
وقف از دو ویژگی مهم برخوردار است که هر دو مورد موجب تقویت این نهاد مردمی و اجتماعی می شود:
اولین وجه اهمیت وقف « دائمی بودن » وقف است. به همین جهت است که فقهای عظام بر مبنای احادیث شریف، بیع وقف، هبه، وصیت، صلح و هرگونه تصرف دیگری که مال موقوفه را از جایگاه اصلی خود خارج نماید، ممنوع اعلام کرده اند،
مگر در موارد استثنایی که وقف از مصلحت اصلی خود خارج شده یا رو به نابودی باشد و اجرای قصد و نیت واقف و رعایت منافع و مصالح موقوف علیهم در فروش مال موقوفه و تبدیل به احسن آن با اجازه حاکم باشد که همین امر نیز تأییدی بر پویایی این نهاد مردمی است.
مرحوم امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله باب وقف می فرماید: « ظاهراً وقف ابدی موجب زوال ملکیت واقف است و اما وقف منقطع الآخر هم این طور باشد محل تأمل است، به خلاف حبس که مالک حابس بر آن محبوسه باقی است .
و اگر حابس از دنیا بعد از تمام شدن مدت آن ملک به ارث می رود، و خود او نیز می تواند در آن ملک تصرفات غیر ناقله و غیر منافی با منافع محبوس علیه بنماید، اما تصرف ناقله ( از قبیل فروختن و بخشیدن ) جائز نیست.
بلکه ظاهر این است که حتی آن را رهن هم نمی تواند بگذارد، ولی در بعضی از صور حبس بقاء ملک حابس محل منع است » ( امام خمینی 1366 ج 3: 5).
به عبارت دیگر، اسلام در این عمل پویایی خود را در یکی از برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی به منصه ظهور گذاشته است. چرا که با یک سرمایه گذاری اولیه مردمی، سود سرشار دائمی را به نفع عموم مردم یا گروه خاصی از آنان تضمین نموده است.
و با طراحی این نوع الگوها افق بلند مدتی در پیش روی مسلمانان گشوده است تا خود را در چارچوب زندگی کوتاه مدت دنیوی محصور نکرده باشند، بلکه اهداف متعالی و بلند مدتی را در چشم انداز آخرت برای خود ترسیم نمایند. امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) می فرماید:
« اعمل لدنیاک کانک تعیش ابدا و اعمل لاخرتک کانک تموت غذا » ( مجلسی 1403 ج 138: 44). این استراتژی موجب می شود که مؤمنان در زندگی دنیوی خود با تمام توان و نیروی همه جانبه به کار و تلاش و تولید بپردازند و به در آمد اندک و حداقل های زندگی برای خود و خانواده بسنده نکنند
. کما اینکه درآمد حاصل از دسترنج امام علی ( علیه السلام ) و دیگر امامان بسیار زیاد بود، ولی در راه خدا صرف می کردند.
لکن اسلام هشدار می دهد که مال دنیا انسان را از یاد آخرت غافل نکند و هر لحظه آماده سفر به جهان آخرت باشد و دنیا را گذرگاهی برای زندگی ابدی تلقی نموده و به آن ایمان بیاورند. آنجا که می فرماید: « الدنیا مزرعة الاخرة » ( مجلسی، ج 65: ص 318).
بدیهی است ایمان و اعتقاد قلبی به چنین امری، به طور خود جوش به عنوان موتور محرکی انسانها را به سوی کارهای خیر و عام المنفعه نیز سوق می دهد و این تفکر، همانند یک ضمانت اجرایی درون سیستمی، عامل تداوم و بقای آن نیز خواهد بود.
از سوی دیگر عدم جواز بیع وقف یا هرگونه تصرف دیگری در آن از این هدف والا نشأت می گیرد که اموال ما به یک تعبیر ملک شخصی ما نیست، بلکه در واقع امانتی الهی است که برای مدتی حق تصرف مشروع در آن به ما داده شده است،
لکن محرومان و درماندگان در آن حق معلومی دارند که باید ادا شود و اصل آن نیز باید به مالک اصلی آن که خداست بازگردانده شود. یعنی در راه هایی که او تعیین نموده است مصرف شود.
پس با وقف این امانت به صاحبش بازگردانده شده است و دیگر ملک ما نیست که حقی تصرفی برای خود قائل باشیم. « خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید ». (15) و امام صادق ( علیه السلام ) فرمودند: « ولکن المال مال الله یضعه عندالرجل و دایع » ( قمی، ج 1: 615).
دومین وجه اهمیت وقف « استقلال وقف » است. مدیریت وقف شرایطی دارد که واقف در وقف نامه ذکر کرده است و غالباً برای مال موقوفه متولی خاصی تعیین می کنند تا از منافع مال وقفی در جهتی که وقف شده حمایت و بر مصرف آن نظارت کند،
مگر مواردی که متولی خاصی ندارد و تولیت وقف به حاکم واگذار شده است. لذا وقف مستقل از چارچوب و مقررات دولتی و حکومتی از جمله مالیات است و دولت حق تصرف در منافع یا تغییر محل مصرف آن را ندارد.
به عبارت دیگر وقف دارای یک شخصیت حقوقی است که همچون نهادی حقوقی دیگر ویژگی ویژگی خاص خود را دارد که می تواند جایگاه خود را در جامعه حفظ نماید.
تجربه تاریخی نیز نشان داده است که حتی حکومت های غیراسلامی نیز در موقوفات کمتر دخل و تصرف کرده و به این امر احترام گذاشته اند.
مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی به واسطه ای نقل کرده است که در دانشگاه سوربن فرانسه بخشی است که در آن هیأت بطلمیوس و فلسفه ارسطو تدریس می شود و کشیشی تدریس آن را بر عهده دارد و دو سه تن در درس او حاضر می شوند.
کسی از مسئول دانشگاه پرسیده بود: سود این درسی که علم اساس آن را بر هم زده است چیست؟ او گفته بود: ما هم متوجه این نکته هستیم،
لکن هزینه این کلاس از موقوفه تأمین می شود. اگر ما آن ها را به هم بزنیم واقف هایی که می خواهند موقوفه آنان پایدار باشد دیگر بدین کار رغبت نخواهند کرد ( سروش 1387).
3-7. نمونه هایی از نوآوری در وقف
بررسی وقف نامه های گذشته و حال کشورمان نشان می دهد که بخشی از عایدات حاصل به طور عام وقف امور خیریه شده است و بخشی دیگر به موارد خاصی مانند تأسیس یا تعمیر و نگهداری مساجد، مقابر، تکایا و حسینیه ها، پلها و جاده ها، کاروانسراها.
مدارس و حوزه های علمیه، تأسیس آب انار و حمام و دیگر اماکن عام المنفعه اختصاص یافته است. همچنین موارد دیگری مانند عزاداری حضرت سید الشهداء ( علیه السلام ) و دیگر مراسم مذهبی، اطعام فقرا، تهیه لباس و مسکن، کمک به در راه ماندگان.
روشنایی مساجد و معابر و امثال آن در وقف نامه ها به چشم می خورد. لکن همان گونه که ذکر شد، نیازهای جدیدی در جامعه امروزی مشاهده می شود که مساعدت های مالی مردمی از قبیل منافع دائمی وقف می تواند در رفع آنها بسیار راهگشا باشد.
برای نیل به این هدف ضروری است که در نهاد وقف نوآوری هایی صورت گیرد تا مردم با حفظ اشتیاق در موقوفه های متعارف، نیم نگاهی نیز به معضلات جدید جامعه داشته باشند. گرچه در سالهای اخیر شاهد برخی موقوفه ها با مصارف خاصی هستیم که به چند مورد اشاره می شود:
یکم. مدرسه سازی. خیرین مدرسه ساز در سالهای اخیر کمک شایانی به آموزش و پرورش نموده اند و امروزه به گروه بسیار فعالی تبدیل شده اند ( لطیفی، 1387: 16).
دوم. تعمیم زبان فارسی و تکمیل وحدت ملی. دکتر محمود افشار یزدی املاک و باغات زیادی را وقف نموده اند که از جمله مصارف آن عبارت است از: تألیف، ترجمه و چاپ کتاب و رساله مربوط به ادبیات فارسی و تاریخ و جغرافیای ایران.
سوم. کمک به امور متعدد علمی فرهنگی. مؤسسه خیریه فرهنگی علوی زاهدان در سال 1385 املاکی در پاساژ زاهدان را وقف نموده تا در موارد متعددی مصروف شود، از جمله:
احداث و راه اندازی مراکز دینی، مذهبی، علمی فرهنگی، خدماتی، درمانی، ورزشی، تجاری، مسکونی، اداری و خیریه، پرداخت وام دانشجویی، ازدواج، مسکن،
برگزاری طرح های تابستانی، برگزاری دوره های مربیگری، برپایی اردوهای علمی - فرهنگی، حمایت از مؤلفان و مترجمان برای چاپ و ترجمه و نشر کتاب و مقالات علمی تحقیقی ( رضایی، 1387: 56).
چهارم. کمک به مبتلایان بیماریهای خاص. شخص در سال 1386 ملکی را برای درمان این بیماران وقف کرد.
پنجم. کمک به نمایشنامه نویسی، فیلم و تئاتر دینی. وقفی در فسا برای مصارف مذکور سال 73.
ششم. توسعه هتل های روستایی و جلب توریست. وقفی در فسا برای مصارف مذکور: سال 73.
هفتم. در سالهای اخیر در ارومیه وقفی صورت گرفته که برخی از مصارف آن عبارتند از: سرمایه گذاری در امور کشاورزی و دامداری، ایجاد و توسعه هتل های روستایی برای جلب توریست، ایجاد مراکز صنایع دستی، مساعدت به روستاییان و کشاورزان بی بضاعت و پرداخت وام ضروری به آنان و ... ( رضایی 1387: 56).
هشتم. در سال 1387 در نیشابور ملکی وقف شده است تا منافع آن جهت اهداء جوایز به ورزشکاران محل و مسجد صرف شود. ( رضایی 1384: 56).
نهم. همچنین به عنوان نمونه ای جدید در این دوران می توان به بنیاد علمی آموزشی قلم چی اشاره کرد که جهت گسترش دانش و آموزش در سراسر کشور با اولویت دانش آموزان بی بضاعت در سال 1384 وقف شده است ( میراث جاودان 1385: 46).
دهم. موارد دیگری از وقف های متفاوت: محافظت از موزه ها و آثار باستانی، تهیه زیور آلات و طلا برای نو عروسانی که توانایی تهیه آن را ندارند، درمان کردن حیوانات و پرندگان و نگهداری و مراقبت از مرغان اهلی، ایجاد بوستان ها و باغهای ویژه رهگذران تا از سایه و میوه های آن بهره مند شوند.
ایجاد سرویس های بهداشتی عمومی، تهیه وسایل خنک کننده مانند پنکه برای آسایش بیماران در فصل گرما، تهیه دانه پرندگان در زمستان، وقف درخت گردو تا گردوهای آن به عنوان تشویق به کودکانی داده شود که تازه به مسجد آمده اند، وقف زمین در جهت گسترش فن آوری صلح آمیز هسته ای ( لطیفی 1387: 16).
یازدهم. در لبنان موقوفه ای است که از عواید آن باید دو نفره هر روزه در بیمارستان بر سر بالین بیماران حاضر شوند و در حالی که با هم نجوا می کنند،
به طوری که بیمار صدای آنها را بشنود ( اما تصور کند آنها به او توجه ندارند ) جملاتی را در مورد بهبودی او رد و بدل کنند و بدین وسیله او را روان درمانی نمایند ( حائری 1380: 431).
مواردی که ذکر شد چند نمونه امیدوار کننده در تاریخ وقف بخصوص در سال های اخیر است که می تواند الگویی عملی در کاربرهای جدید وقف برای مصارف زیست محیطی و توسعه آن باشد. گرچه در وقف نامه های گذشته نیز مواردی از این قبیل یافت می شود.
4. مواردی از کاربرد وقف در حفظ محیط زیست
نکته مهمی که در موضوع وقف در این روزگار باید به آن توجه داشت این است که نیازهای اساسی جامعه امروزی از جهاتی متفاوت از نیازهای مردمان دوران گذشته است؛ گسترش مسائل و مشکلات زیست محیطی و ضرورت حل آنها را می توان از جمله نیازهای امروزی مردم دنیا دانست
. پس لازم است با توجه به نیازهای امروزی جامعه بشری ظرفیت های وقف مورد بهره برداری قرار گیرد، و با برنامه های زیر بنایی فرهنگ وقف در جامعه ترویج شود.
برنامه هایی مانند اختصاص فصولی از کتابهای درسی به مسأله وقف، تبلیغات گسترده در رسانه های جمعی و ارتقاء آموزش و آگاهی مردم با نهاد وقف، معرفی وقف های جدید و اطلاع رسانی منافع آن، .
ساخت فیلم و سریال های جذاب، معرفی و تجلیل از واقفان بخصوص واقفانی با کاربرد های جدید، اصلاح موقوفه های متروک و کارآمد کردن آنها و اصلاح ذهنیت مردم نسبت به وقف از جمله مثال های قابل ذکر در این زمینه اند.
بدیهی است.پس از مدتی می توان نیکو کاران را به این جهت سوق داد تا اموالی را به منظور رفع نیازهای روز جامعه بخصوص نیازهای جمعی مانند محیط زیست که منافع همه مردم در گرو آن است، وقف نمایند و
و مالهای وقفی گذشته که بهره وری آن منتفی شده و به اموال یا املاک متروکه ای تبدیل شده است، با اجازه از حاکم شرع، احیا شده و منافع آن در حفظ محیط زیست یا دیگر موارد جمعی مصرف شود. اکنون به چند مورد اشاره کوتاهی می شود.
4-1. وقف آب
یکی از جمله موارد وقفی که از صدر اسلام بسیار رواج داشته است وقف آب در اشکال مختلف آن بوده است. امام علی ( علیه السلام ) چاه های زیادی را با دستان مبارک خویش حفر نمودند و آنها را وقف عامه مردم کردند تا برای شرب و آبیاری مزارع از آنها استفاده شود.
هنوز هم برخی از آن چاهها در مدینه موجود بوده و در حال بهره برداری است که به « آبار علی » معروف است. بدون شک بیش از چهارده قرن است که گروهی از مردم مدینه از یک عمل خداپسندانه امام علی ( علیه السلام ) در آبیاری نخلستانهای خود بهره مند هستند.
و این نمونه ای از پویایی این نهاد در حفظ نخلستان ها و در عین حال محیط زیست مدینه است. شاید اگر این چاه ها موقوفه نبودند تاکنون از بین رفته بود یا حاکمان آن را به کار دیگری اختصاص داده بودند و چنین تأثیر همگانی از آن باقی نمانده نبود.
در کشور ما نیز قنوات، چاه ها و آب انبارهای زیادی در گذشته توسط افراد خیر ایجاد و برای منافع عامه مردم و وقف شده است که برخی از آنها هنوز هم وجود دارند. لکن نیازهای این دوران اقتضا دارد تا شکل دیگری از وقف آب صورت پذیرد.
با توجه به این که قرن بیست و یکم قرن « بحران آب » نام گذاری شده است و محیط زیست از این جهت در معرض تهدید بزرگی قرار دارد،
لازم است تا مردم به مشارکت در اقدامات مربوط به آبخوانداری و آبخیز داری و رساندن آب به زمین های مزروعی به شیوه ای جدید و مکانیزه که از تبخیر بی مورد و هدر رفتن آب جلوگیری شود تشویق و راهنمایی شوند.
همچنین هنوز هم روستاهای زیادی هستند که از آب آشامیدنی سالم بی بهره اند و لذا ایجاد شبکه لوله کشی آب شرب نیز می تواند جایگزین آب انبارهای وقفی باشد.
4-2. نمونه ای جالب در وقف آب
شادروان حاج محمد نیازی قریب به شصت سال قبل دو یادگار به یاد ماندنی از خود در شهر شیراز باقی گذاشته است. وی که ساکن آمریکا بود با خود عهد کرده بود در صورت موفقیت در زندگی برای وطنش شیراز که مردمانش در آن زمان از بیماری های زیادی رنج می بردند بیمارستانی بسازد.
هنگام مراجعه به شیراز مشاهده می کند که عدم دسترسی مردم به آب آشامیدنی سالم عامل اصلی بسیاری از بیماری ها شده است.
لذا همزمان با ساخت بیمارستان به شهرداری وقت پیشنهاد لوله کشی آب برای شیراز را می دهد که در نهایت عمده مخارج آن به دوش خودش می افتد و حدود 20 کیلومتر برای شهر شیراز لوله کشی می کند که 12 هزار خانوار در آن زمان صاحب آب لوله کشی می شوند.
در کنار این کار بزرگ اقدام به تأسیس مجموعه بهداشتی و آموزشی بیمارستان نمازی به عنوان محلی برای آموزش و درمان می کند و مهمتر آن که درآمد حاصل از شبکه آبرسانی را نیز وقف بیمارستان می کند تا به طور دائمی هزینه بیمارستان تأمین و مردم از بیماری نجات یابند ( ریاحی، 1387: 1).
4-3. اهمیت کاشت درخت و وقف آن
اسلام برای گیاهان و درختان اهمیت بسیار فراوانی قائل شده است به گونه ای که در تعدای از آیات و روایات به منابع گیاهان و درختان اشاره شده است. در حدیث شریفی از پیامبر گرامی اسلام (ص) آمده است که فرموده اند:
« اگر قیامت بپا شود و در دست یکی از شما نهالی باشد، اگر بتواند بر نخیزد تا آن را بکارد، پس این چنین کند » ( احسانبخش 1369: 293). (16)
سیره عملی معصومین ( علیهم السلام ) نیز الگوی بارزی برای ماست تا با کاشتن چند درخت خود و آیندگان را از منافع آن بهره مند سازیم.
بسیاری از نخلستان های مدینه توسط امام علی و دیگر امام معصوم ( علیهم السلام ) غرس و وقف شده است که هنوز هم وجود دارند.
تاریخ وقف در ایران نیز بیانگر کثرت مزارع و باغات وقفی است که سالیان متمادی علاوه بر تأثیر مثبتی که در کل محیط زیست داشته، منافع عام یا خاص آن نیز استمرار داشته است که همه اینها الگویی زنده برای رفع مشکلات زیست محیطی ماست.
این نکته در ادبیات غنی ما به وفور مشهود است و از کودکی در ذهن همه ما نهادینه شده است که می گفتند: « دگران کاشتند و ما خوردیم، ما بکاریم و دگران بخورند ».
فرهنگ کاشت درخت و وقف آن امروزه کمرنگ شده است. رسانه های جمعی باید با ترویج دائمی این عمل نیک و بسیار مؤثر در محیط زیست، آن را به یک عادت خوب خداپسندانه تبدیل کنند و در طول سال به تبلیغات یک روزه ای به نام « روز درختکاری » بسنده نکنند.
با توجه به افزایش روز افزون آلودگی هوا و مشکلات ناشی از جنگل زدایی در مناطق جنگلی کشور و بروز برخی از حوادث طبیعی که منجر به آتش سوزی جنگل ها می شود، لازم است.
تا کاشت مداوم و وسیع درخت، متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه در قالب درختان وقفی برای عموم مردم ادامه یابد تا به یک فرهنگ تبدیل شود. تجربه ی برخی کشورها در این زمینه قابل ذکر است.
به طور مثال، کاشتن درخت در یکی از مناطق اندونزی جزو شروط ازدواج تعیین شده است. به گزارش واحد مرکزی خبر به نقل از شبکه تلویزیونی العربیه شعار « درخت بکار، ازدواج کن »
در استان جاوه ی اندونزی به یکی از شروط برای هر فردی تبدیل شده است که قصد دریافت مجوز ازدواج را دارد. این شرط طرفداران حفظ محیط زیست در اندونزی را خوشحال کرده است ( تابناک: 88/2/16).
4-4. منع قطع درختان در اسلام
درخت موجود زنده ای است که همانند دیگر موجودات حق حیات دارد و جز به مقدار ضرورت نمی توان آن ها را قطع کرد. اهمیت این مسأله تا حدی است که حتی در زمان جنگ هم سربازان از بسیاری از کارهای خلاف انسانی از جمله قطع درختان منع شده اند.
که این بیانگر روح والای انسانی در نظام تربیتی اسلام است. حتی تعالیم اسلامی رعایت حقوق گیاهان و حیوانات و محیط زیست را در کنار حقوق انسان ها سر لوحه کار خود قرار داده است:
1. نباید دژها و منازل دشمن را منهدم کرد مگر در صورت ضرورت.
2. بریدن درختان و انداختن آتش و یا مسلط کردن آب بر دشمن مکروه است ( مگر به ضرورت و این که راه چاره دیگری نباشد ).
3. زهر آلود کردن یا ریختن سم و مواد شیمیایی به آبشخورها جایز نیست ( فارسی، 1359: 27).از امام صادق (ع) روایت شده است: « درختان میوه را قطع نکنید که خدای تعالی عذاب را بر شما بر می انگیزد » (17) (احسانبخش 1369: 292).
امروزه قطع درختان و نابودی جنگل ها به معضلی جهانی تبدیل شده است، به طوری که بسیاری از کشورهای رو به توسعه مجبورند منابع طبیعی خود به ویژه جنگلها را از دست بدهند تا ارز لازم برای واردات ماشین آلات و دیگر کارخانه ها را تهدید نمایند.
یک سیاستمدار برزیلی گفته است که: « اگر ما جنگلهای سرسبز خود را محافظت و نگهداری کنیم، آن وقت است که شکوفایی اقتصادی و صنعتی اروپا پایان پذیرفته است » ( لواسانی 1372: 16).
4-5. وقف و حیات وحش
آنچه امروزه به عنوان حفظ محیط زیست در جهان مطرح می شود و پیروان و طرفداران بسیاری به ویژه در حوزه فکری و فرهنگی دارد و نوعی پاسخ گویی به نگاه دوره ی جدید در تسلط بر طبیعت است، ما در سنت موقوفه ی قدیم شاهد جلوه های زیبایی از آن بوده ایم.
یک نمونه آن درباره پرندگان مهاجر است. کشور ما محل عبور پرندگان مهاجر است که در فصل سرما از مناطق سرد سیری به طرف جنوب ایران پرواز می کنند، در موقوفات ما در قرن ها پیش برای غذای این پرندگان پیش بینی لازم شده است.
برای پرندگانی که زمستان ها را در تالاب های ایران می گذراندند از درآمد های زمین های موقوفه ی کشاورزی سهمی تعیین می شده تا در ماه هایی که دانه به سختی در اختیار آنها قرار می گرفت، دانه ها را بریزند و از تلف شدن پرندگان جلوگیری کنند ( مسجد جامعی 1383).
در روستای عزآباد استان یزد موقوفه ای بوده است که منافع آن باید صرف طعمه سگ کور شود ( سایت راسخون 1387 موقوفات قری و بلوکات )
سرمای شدید سال 1386 موجب شد تا حیوات زیادی برای تهیه علوفه به مناطق مسکونی و شهری پناه آورند. گرچه سازمان حفاظت محیط زیست اقداماتی در جهت تهیه دانه و علوفه برای آنان انجام داد، لکن همچنان این امر به عنوان یک ضرورت زیست محیطی قابل توصیه در امور وقفی مطرح است.
4-6. وقف و بیابان زدایی
موقوفه برای جلوگیری از حرکت شن های روان که امروز مسأله ی اساسی بعضی از شهرهای جهان و کشور ماست از قدیم مورد توجه واقفان بوده است.
ما موقوفاتی داشته ایم که نیکوکاران شهرها سرمایه ای را به کار انداخته اند و درآمد آن عاید کسانی می شود که کارشان توقف شن های روان و حتی برگرداندن شن های روان بیابان از شهرها بوده است ( مسجد جامعی 1383 ).
مناطق کویری وسیعی در کشور ما وجود دارد و دولت توان لازم در مبارزه با آن و مسأله بیابان زدایی را ندارد. پس منافع برخی از موقوفات می تواند با کاشت و درختان با شرایط اقلیمی هر منطقه از حرکت شن های روان جلوگیری کرده و در این زمینه به محیط زیست کمک کند.
4-7. وقف و آلودگی هوا
افزایش آلودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ به یک معضل بزرگ اجتماعی تبدیل شده است، به طوری که سالانه افراد زیادی در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. درختان زیادی در شهرهای بزرگ بر اثر کثرت سرب و دوده از نفس کشیدن و تولید اکسیژن باز می مانند.
مصرف آب برای انواع نیازهای خانگی، صنعتی و شهری رو به افزایش است و دهها مشکلات دیگر که برنامه های دولتی از حل آن عاجز است. لذا یک عزم ملی لازم است تا افراد درآمد های وقفی را به راه های گوناگونی در حل این گونه معضلات زندگی امروزی اختصاص دهند.
به عنوان مثال در گذشته باغهای میوه ای را وقف می کردند تا میوه آن به استفاده افراد نیازمند یا عابران برسد، اما امروزه نیاز روز افزون شهروندان حتی فقرا و نیازمندان به فضاهای سبز به مراتب بیشتر از میوه درختان است.
پس می توان با مساعدت های دولتی در ارائه زمین و تسهیلات دیگر مردم را تشویق کرد که به احداث و وقف پارک های مناسب در سطح شهر بپردازند. به علاوه، همان گونه که در گذشته موقوفاتی برای حمل و نقل حجاج، زوار یا در راه ماندگان وجود داشته است،
امروزه نیز می توان درآمد موقوفاتی را به تهیه وسایل حمل و نقل عمومی اختصاص داد تا در کاهش آلودگی هوا و بهبود ترافیک شهری کمک کند.
5. مبارزه شدید اسلام با تخریب محیط زیست
5-1. نهی از فساد در روی زمین
یکی از آیات بسیار زیبا در اهمیت محیط زیست و حفظ آن آیه 77 سوره قصص است که می فرماید:« در زمین فساد نکنید زیرا خداوند فساد کنندگان را دوست ندارد ». (18)
به طور کلی انسان از سه نوع رابطه در زندگی خود برخوردار است: رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگر انسان ها و رابطه انسان با طبیعت. هر یک از این روابط حتی رابطه با طبیعت تأثیر بسزایی در تصمیم گیری های روزمره انسان خواهد داشت.
پر واضح است که منظور این آیه شریفه تنها فساد اخلاقی در تمامی ابعاد آن نیست، بلکه دخالت های نابجای انسان ها در طبیعت که موجب نابودی منابع طبیعی و به هم خوردن زیست بوم می شود .
و حتی در بعضی موارد نابودی و انقراض برخی از گونه های گیاهی یا جانوری را به دنبال دارد نیز از مصادیق بارز فساد در زمین محسوب می شود، چرا که از دیدگاه اسلام تمامی موجودات حق حیات دارند.
و انسان در چارچوب معینی مجاز به استفاده از آنها است و تباهی آن تا حدی مذموم است که عاملان آن از دوستی خداوند محروم می شوند.بدیهی است هر که را خداوند دوست نداشته باشد، چه سرنوشتی خواهد داشت.
نکته دیگر اینکه از دیدگاه اسلام وقتی همه امور از جمله مسائل زیست محیطی به زیر بناهای اعتقادی گره می خورد، خود بخود یک ضمانت اجرایی درون سیستمی و وجدانی بوجود می آید که بدون حضور هر گونه ناظر خارجی، افراد را از اقدام به چنین کارهایی باز می دارد.
همچنین آیه ی دیگری بیان می کند که اگر تغییری در نعمت های الهی مشاهده می کنید، نتیجه عملکرد خود انسان است. (19)
5-2. توصیه به عمران و آبادانی
اسلام تأکید و توصیه فراوانی به کار و تلاش بخصوص در زمینه های کشاورزی، زراعت و عمران و آبادانی در روی زمین و حفظ و نگهداری محیط زیست دارد. امام علی (ع) می فرماید: « کسی که آب و زمینی در اختیار داشته باشد و آنگاه از فقر و تنگدستی رنج ببرد از رحمت الهی دور خواهد بود » (20) ( حر عاملی ج 24: 12).
عمران و آبادانی در اسلام به حدی مورد تأکید واقع شده که احیاء موات یکی از مصادیق تملک به حساب آمده است. یعنی اگر فردی زمین مواتی را احیا نماید، تا زمانی که بر روی آن کشت و کار می کند و از محصول آن استفاده می کند و آن را بی استفاده رها نکرده باشد،مالک آن زمین محسوب می شود.
و منافع حاصل از آن به وی تعلق دارد. همچنین امام علی (ع) به استاندار مصر می نویسد: باید به عمران و آبادانی زمین بیش از دریافت مالیات توجه کنی،
زیرا تنها راه دست یابی بر مالیات زمین، عمران و آبادانی آن است و حکومتی که بدون کار عمرانی بر روی زمین به جمع آوری مالیات آن می پردازد در واقع به تخریب کشور و تباهی ملت پرداخته است و کار حکومت جز اندکی دوام نخواهد یافت ( نهج البلاغه: نامه 53).
6. وقف و تعلیم و تربیت
موقوفات زیادی در ترویج تعلیم و تربیت بخصوص علوم دینی و مدارس علمیه و طلاب وجود دارد. لکن از جمله موارد که امروزه ضرورت دارد، اختصاص موقوفاتی برای آموزشهای عمومی در زمینه محیط زیست و نحوه تعامل مردم با آن است. همچنین لازم است محیط بانان زیست گاههای طبیعی از آموزش اختصاصی مستمر و یادگیری آخرین دانش ها و تکنولوژی های جهانی در حفظ و توسعه محیط زیست برخوردار شوند.
7. وقف و عدالت بین نسلی
انفال و منابع طبیعی در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است و اختصاص آن به خدا و رسول بر اساس آیه اول سوره مبارکه انفال حاکی از آن است که افراد نتوانند بصورت انحصاری استفاده از آنها را در اختیار خود گیرند و عامه مردم را از بهره مندی آن محروم سازند.
در موضوع فی ء نیز حکمت اختصاص آن به موارد مشخص مذکور در آیه 7 سوره حشر مبارزه با گرد آمدن اموال در دست طبقه معدودی از جامعه یعنی اغنیا و ثروتمندان است. (21)
اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز انفال و ثروتهای عمومی را در اختیار حکومت اسلامی قرار داده است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنه عمل شود.
وقف نیز از جمله مواردی است که موجب می شود تا نسلهای بعدی از بسیاری از مواهب الهی بهره مند شوند و به نوعی عدالت بین نسلی در مورد آنان اجرا شود و نسل حاضر نتواند به تنهایی این منابع را مصرف کرده و موجبات تباهی آن را فراهم سازد.
8. تجربه های مشابه در کشورهای دیگر
حفاظت از محیط زیست جزو اهداف 400 موقوفه در کشور آلمان است.
بنیاد صندوق جهانی طبیعت (World-Wide Fund for Nature) در آلمان در سال 1963 با اهداف زیست محیطی تأسیس شد. اهمیت این نهاد در حال حاضر مرهون فعالیت های آن در دهه 80 میلادی است که رئیس شرکت فولکس واگن سرپرستی آن را بر عهده داشت.
که امروزه یک از اهداف مهم سیاسی و اجتماعی حفاظت از محیط زیست را تعقیب می کند. همچنین « موقوفات زیست محیطی آلمان »، که در سال 1982 با توجه به تمایل روز افزون شهروندان به حفظ محیط زیست بنیاد نهاده شد.
با حمایت مالی و کار داوطلبانه مردم همچنان در سطح گسترده ای به فعالیت خود ادامه می دهد. این نهادها در سال 1990 از حمایت مالی دولت نیز برخوردار شدند.
این موقوفه تاکنون از 2000 طرح زیست محیطی به ارزش کل یک میلیارد مارک حمایت کرده و سالانه « جایز آلمانی محیط زیست » را به مبلغ یک میلیون مارک اهداء می کند ( الیزابت اهلر 1385: 38).
9. مشارکت مردمی و محیط زیست
تجربه تاریخی بسیاری از کشورها نشان دهنده نقش مؤثر مردم در حل بسیاری از معضلات اجتماعی است. در هر موردی که دولت ها به مردم اعتماد کرده و به آنها میدان داده اند، مردم به خوبی از عهده کار بر آمده و بدون کوچکترین چشم داشتی بزرگترین آثار را از خود به یادگار گذاشته اند.
غیر از حماسه هشت سال دفاع مقدس که عملکرد ملت ایران به اسطوره ای در تاریخ تبدیل شد، باید به جهاد سازندگی اشاره کرد که خدمات شایانی برای محرومین انجام داد. از این تجربه می توان در حفاظت مردمی از محیط زیست استفاده مطلوب نمود.
امروزه گروه های مردمی زیادی در کشورهای مختلف جهان به طور داوطلبانه در حفظ محیط زیست تلاش می کنند، که در اروپا گروههایی در این زمینه فعالند که به « حزب سبز » معروفند.
در ویرجینیای غربی گروه حفاظت از رودخانه (River Coalition) که در حقیقت طرفداران پاکیزگی رودخانه ها هستند، برای حفظ و حراست 13 رودخانه از آلودگی و نگاهداری آنها به همان صورت طبیعی مبارزه می کنند.
انگیزه این گروه تنها این نیست که از آلودگی جلوگیری کنند، بلکه کلوپ های زیادی تلاش می کنند تا منطقه سالمی را برای اوقات فراغت مردم فراهم سازند ( لواسانی 1372: 63).
در کشور ما نیز انجمن ها و گروه ها و نهادهای مردمی و غیر دولتی زیادی در استان های مختلف وجود دارند که برای حفظ محیط زیست فعالیت می کنند.
اما مسئله اساسی در این مورد تأمین مالی این نهادها است تا توان لازم برای استمرار فعالیت های داوطلبانه را داشته باشند که وقف می تواند منبع مالی مؤثری برای نیل به اهداف عالی آنان باشد.
نتیجه گیری و پیشنهادها
امروزه توسعه اقتصادی در تمامی کشورها سرعت بسیار بالایی به خود گرفته است که خواه یا ناخواه تخریب و نابودی محیط زیست را در ابعاد مختلف به دنبال دارد. گرچه دولتها راهکارهایی را در پیشگیری یا جبران این خسارتها در برنامه های توسعه ای خود قرار داده اند،
هزینه های گزافی که در اثر تباهی محیط زیست متوجه جوامع بشری می شود به حدی است که بودجه های دولتی توان مبارزه با آن را ندارد. یکی از بهترین راه هایی که می تواند در حفظ محیط زیست کمک نماید، مشارکت داوطلبانه مردمی در اشکال مختلف آن است.
نهاد وقف به عنوان یکی از کارآمد ترین این روشها است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیازهای مالی لازم در این زمینه را تأمین می کند، زیرا وقف از ویژگی استمرار و دوام برخوردار است که نسل های آینده را نیز شامل می شود.
و منابع زیست محیطی را برای آنان حفظ می کند و این امر بیانگر نمونه ای از پویایی برنامه های اسلامی است. برای توسعه فرهنگ وقف و به کارگیری منافع آن در محیط زیست در راه های زیر پیشنهاد می شود:
1. باز تعریفی از وقف به عنون راهی مؤثر در رفع نیازهای روز جامعه و نوآوری در وقف
2. بازخوانی برخی از وقف نامه های مرتبط با حفظ محیط زیست و معرفی آن به مردم
3. اختصاص صفحاتی از کتب مدارس به معرفی و کارآمدی نهاد وقف
4. تبلیغات مداوم رسانه های جمعی و افزایش آگاهی عمومی به وقف و محیط زیست
5. تهیه فیلم و سریال های مناسب در نقش وقف و کارآیی آن در حفظ محیط زیست
6. تجلیل مناسب از واقفین مخصوصاً واقفین مربوط به محیط زیست
7. عمران موقوفات متروکه و اصلاح ذهنیت های موجود در عدم کارآمدی اوقاف
8. برگزاری اردوها و دوره های آموزشی حفظ محیط زیست برای داوطلبان
9. تهیه، چاپ و توزیع بروشورهای آموزشی حفظ محیط زیست در بین مردم
10. تدوین و تصویب قوانین مربوط به تسهیلات لازم برای کمک به توسعه وقف
11. زمینه سازی مشارکت در وقف های بزرگ و اشتراک در موقوفات در حد توان.
- احسانبخش، صادق (1366) آثار الصادقین. قم: دارالعلم
- اهلر، الیزابت (1385) « موقوفات و نهادهای عام المنفعه در آلمان ». مترجم: فرانک بحرالعلومی. مجله وقف میراث جاودان. سال 85، شماره 46.
- حائری یزدی، محمد حسن (1380) وقف در فقه و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
- خمینی، روح ا... (1366) تحریر الوسیله. مترجم: علی اسلامی. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- رضایی، امید (1387) « جلوه هایی از نوگرایی در مصارف موقوفه های دهه های اخیر ». مجله میراث جاودان. سال 16، شماره 62، ص 56.
- سروش، محمد (1387) مجله وقف میراث جاودان، سال 87، شماره 2.
- شمس، عبدا... (1387) قانون اساسی از فرمان مشروطیت تا امروز. تهران: انتشارات دراک.
- فارسی، جلال الدین (1359) حقوق بین الملل اسلامی. تهران: انتشارات جهان آرا.
- قرائتی، محسن (1376) تفسیر نور. قم: مؤسسه در راه حق.
- مسجد جامعی، احمد (1383) « نقش موقوفات در خدمت رسانی فرهنگی و اقتصادی » هشتمین همایش سراسری وقف و امور خیریه. تهران: سالن اجلاس سران
- لطیفی، میثم و دیگران (1387) پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه.
- لواسانی، احمد (1372) کنفرانس بین المللی محیط زیست در ریو. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
- میر،جرالد (1387) مباحث اساسی اقتصاد توسعه. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
- میر، جرالد - استیگلیتز، جوزف (1384) پیشگامان اقتصاد توسعه، آینده در چشم انداز. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
-حلی، ابن ادریس (1410) السرائر. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- قرآن کریم.
- قمی، حاج شیخ عباس (1384) سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار. تهران: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- مجلسی، محمد باقر (1403 ق) بحار الانوار ج 44. لبنان، بیروت: مؤسسة الوفاء.
- محدث نوری، میرزا حسین (1408 ق) مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل ج 17. قم: مؤسسة آل البیت.
- مکی العاملی، محمد بن جمال الدین. الروضة البهیئة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 3. قم: دارالهادی للمطبوعات.
- نهج البلاغه. مترجم: سید جعفر شهیدی (1368) تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
www.rasekhoon.net
www.tabnak.ir
سید امامی، کاووس؛ (1389)، اخلاق و محیط زیست ( رهیافتی اسلامی )، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول
لکن با آغاز قرن بیست و یکم نه تنها آن رؤیاها محقق نشد و رشد صنعتی به صورت فراگیر اتفاق نیفتاد، بلکه جمعیت جهان شش برابر شده و، به جز کشورهای معدودی، بقیه کشورها با فقر و تنگدستی دست و پنجه نرم می کنند و به رشد و توسعه ای که پیش بینی می شد نرسیده اند.
در ابتدا محصول ناخالص داخلی (Gross Domestic Porduct = GDP) به عنوان شاخص توسعه یافتگی مطرح شد.
لکن در دهه 50-60 میلادی ایراداتی بر این شاخص وارد شد، زیرا مشاهده شد چند کشور که GDP یکسان یا نزدیک به هم دارند از سطح توسعه یافتگی یکسان دارای GDP های متفاوتی هستند.
اصولاً سه ایراد اساسی بر شاخص GDP عبارت ا ست از:
1. این شاخص نشان دهنده قدرت خرید یکسان است، اما آیا قدرت خرید یک دلار در هندوستان و آمریکا یکی است؟ قطعاً خیر. یک دلیل بر این امر آن است که خدمات در کشورهای در حال توسعه ارزانتر از بقیه کشورها است.
2. این شاخص نحوه توزیع درآمد را نشان نمی دهد، چرا که افراد از نظر درآمدی در یک سطح نیستند.
3. این شاخص معیار خوبی در تبیین سطح رفاه عمومی جامعه نیست. مواردی مانند بهداشت عمومی، کاهش نرخ مرگ و میر، افزایش امید به زندگی، سطح آموزش و نرخ سواد مردم، حفظ و توسعه محیط زیست و جنبه های دیگری از زندگی در این شاخص ملاحظه نمی شود.
بنابراین اتکا به شاخص محصول ناخالص داخلی به عنوان تنها معیار سنجش توسعه و رفاه موجب گمراهی در تحلیل های اقتصادی خواهد شد، و ضروری است که افزون بر آن شاخص جامعتری که بیانگر توسعه انسانی، توسعه منابع طبیعی و پایداری محیط زیست باشد به کار گرفته شود.
عملکرد چند دهه اخیر کشورهای رو به توسعه تسریع در رسیدن به رشد بالاتر بوده است، غافل از آن که این رشد سریع موجب تباهی منابع طبیعی و آلودگی همه جانبه محیط زیست آنها شده است.
نگرانی از پیامد های زیست محیطی توسعه به معنی جلوگیری و توقف رشد سریع نیست، بلکه باید پیوند های مثبت میان توسعه و حفظ محیط زیست تقویت و پیوندهای منفی آن گسسته شود.
وینود تاماس (Vinod Thomas) معتقد است که یکی از حیطه های سیاست که مورد غفلت قرار گرفته مدیریت زیست محیطی است.
هیچ معیار استانداردی برای ارزیابی پایداری سیاست های زیست محیطی یک کشور وجود ندارد ( میر 1384: 197). وی همچنین در خصوص مدیریت زیست محیطی اضافه می کند که تباهی زیست محیطی نتیجه فقر مداوم، فشار روز افزون جمعیت و رشد اقتصادی بدون توجه به پی آمدهای زیست محیطی است.
هزینه های آلودگی زیست محیطی و بهره برداری بیش از حد از منابع بسیار بالا است و اتمام ذخایر در بسیار موارد اجتناب ناپذیر است. جبری در کار نیست که رشد به قیمت خرابی محیط زیست حاصل شود.
سیاست های بهتر و ترکیب مطلوب تری از مشوق ها، سرمایه گذاری ها و نهادها می تواند رشد اقتصادی همراه با پایداری زیست محیطی را به واقعیت مبدل کند ( میر 1384: 201).
بدیهی است توسعه وقتی می تواند به طور همه جانبه موفق باشد که آحاد مردم در امر توسعه مشارکت همه جانبه داشته باشند. این مشارکت تنها به معنی دخالت بخش خصوصی در فعالیت های توسعه ای جامعه در کنار بخش دولتی نیست،
بلکه ایجاد زمینه های لازم برای شکل گیری یک نهاد اجتماعی و حضور داوطلبانه مردم و تشویق آنان به مشارکت در توسعه و حفظ محیط زیست است.
یکی از برنامه های تشویقی دین مبین اسلام که می تواند در این زمینه بسیار کارساز باشد موضوع وقف است. اعتقاد بر آن است که با نگاهی جدید به این توان بالقوه جامعه اسلامی و باز تعریف این نهاد داوطلبانه مردمی، می توان گام مؤثری در حفظ و توسعه محیط زیست برداشت.
در ابتدا و به طور گذرا نگاهی به مشکلات زیست محیطی خواهیم داشت و پس از آن به نقش وقف در حفظ و پایداری محیط زیست می پردازیم. این مقاله به دنبال بیان تهدیدها یا فرصت های رسیدن به توسعه پایدار نیست.
بلکه هدف آن است تا با ذکر چند نمونه بارز از تباهی محیط زیست و ترسیم دورنمایی از مشکلات موجود، راهکار وقف را در پیشگیری یا جبران معضلات زیست محیطی به عنوان فرصتی مغتنم برای کشور تبیین کند.
1. نکاتی در باب توسعه و محیط زیست
1-1. تعریف توسعه پایدار
برای مفهوم « توسعه پایدار » تعاریف متعددی مطرح شده است که کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (World Commission on Environment and Development = WCED) از بین 60 تعریف ارائه شده به کمیسیون، تعریف زیر را برگزیده است:« توسعه پایدار توسعه ای است که احتیاجات نسل حاضر را، بدون لطمه زدن به توانایی نسل های آتی در تأمین نیازهای خود، برآورده نماید ».
بر اساس این تعریف، کمیسیون بر عدالت بین نسل ها و درون نسل ها و اولویت بالای نیازهای ضروری فقرا، تفکیک فعالیت های اقتصادی و اثرات زیست محیطی و انتقال میراث های سرمایه ای به نسل های آینده تأکید می نماید (WCED 1987: 43).
1-2. تقابل توسعه و محیط زیست
وقتی از ضرورت حفظ محیط زیست سخن به میان می آید، در ابتدا این موضوع متبادر به ذهن می شود که به خاطر حفظ محیط زیست برخی از زمینه های توسعه ای با مشکل روبه رو خواهد شد؛ به بیانی دیگر، محیط زیست یک عامل محدود کننده توسعه به شمار می آید.اما واقعیت آن است که حامیان محظ محیط زیست چنین مسأله ای را مد نظر ندارند، بلکه هدف آن است که توسعه در بستری حرکت کند که از منابع طبیعی و محیط زیست استفاده صیانتی شود نه بهره برداری تخریبی.
از لحاظ کاربری منابع می توان منابع طبیعی را به دو دسته « منابع تجدید ناپذیر » و « منابع تجدید پذیر » تقسیم نمود (احمدیان 1381: 1)، ضرورت استفاده صیانتی از منابع تجدیدناپذیر در مسیر توسعه بیشتر از منابع تجدید پذیر است.
زیرا امکان تجدید آن وجود ندارد. با این حال از منابع تجدید پذیر باید به گونه ای بهره برداری کرد که حتماً تجدید شوند و به آستانه ی نابودی بی بازگشت نرسند. در هر صورت هر دو منبع مذکور یا محیط زیست در کل را باید جزو منابع کمیاب به حساب آورد.
1-3. GDP سبز چیست؟
امروزه در راستای حفظ و صیانت از محیط زیست میزان هزینه هایی را که دولت ها در این راستا متقابل می شوند از ارزش پولی محصول ناخالص داخلی کسر می کنند، که به آن GDP سبز می گویند. هر قدر این هزینه ها بیشتر باشد، بیانگر اهتمام بیشتر آن کشور به حفظ محیط زیست است.1-4. مشکلات زیست محیطی در جهان
بانک جهانی بدون توجه به ارزش رفاهی محیط زیست سالم و تنها بر اساس مشکلات زیست محیطی که منجر به وارد کردن ضرر و زیانی به سلامت و بهره وری شمار وسیعی از مردم در کشورهای رو به توسعه می شود، مشکلات و مسائل زیست محیطی را به شرح زیر بیان می کند:1. یک سوم مردم جهان از بهداشت مناسب محرومند و یک میلیارد نفر آب آشامیدنی سالم ندارند.
2. تعداد 1/3 میلیارد نفر از مردم جهان در معرض شرایط ناسالم ناشی از دود و دوده قرار دارند.
3. تعداد 300 تا 700 میلیون نفر زن و کودک از آلودگی ناشی از سوخت نامناسب برای آشپزی در منازل رنج می برند.
4. صدها میلیون نفر از کشاورزان، جنگل نشینان و مردمان بومی که تأمین معاش آنان به زمین و شرایط مساعد محیط بستگی دارد دچار مشکل اند.
5. یک چهارم همه زمین های مشروب دچار مشکل شوری آب است.
6. فرسایش خاک موجب زیانهای اقتصادی سالانه با طیفی از 0/5 تا 1/5 درصد محصول ناخالص ملی می شود.
7. جنگل های گرمسیری که منبع اصلی تأمین معاش حدود 140 میلیون نفر است، سالانه به میزان 0/9 درصد در حال نابودی است، به عبارت دیگر میزان تخریب جنگل ها حدوداً معدل یک زمین فوتبال در هر ثانیه است ( جرالد میر 1384 به نقل از World Bank, World Development Report 1992: 44).
1-5. چه باید کرد؟
براین اساس هر گونه سیاستی که در راستای توسعه اقتصادی اتخاذ می شود باید در راستای حفظ منابع طبیعی و محیط زیست باشد.ترویج درختکاری و جنگل سازی، جلوگیری از فرسایش خاک، بیابان زدایی، جلوگیری از هدر رفتن آبها و تبخیر بیش از حد آنها، مبارزه با آلودگی آب، هوا و خاک و اتخاذ راه های صحیح بهداشتی در دفع پسماندها و پس آب ها، حفاظت از گونه های مختلف گیاهی و جانوری بخصوص پرندگان مهاجر از این نمونه سیاست ها است.
رشد محصول ناخالص داخلی و افزایش در آمد ملی میتواند همزمان و توأم با حفظ محیط زیست باشد، مشروط بر آن که اتخاذ این دو سیاست مکمل هم باشند نه این که پیشرفت یکی به معنی عقب ماندن دیگری باشد.
وینود تاماس با ارائه نموداری به تبیین این نکته پرداخته است:
اقتصادی که محیط زیست را ارج می نهد، به دنبال ایجاد تعادل بین تسریع رشد و بهبود کیفیت محیط زیست بوده و در مسیر AD حرکت خواهد کرد.
نمودار:
اگر این اقتصاد رهیافت « اول رشد - سپس پاکسازی » را اتخاذ کند از A به C خواهد رفت و این امر با وخامت زیست محیطی هنگفتی همراه خواهد بود.
یک گزینه بدتر شاید سیاستهایی را تعقیب کند که به رشد آهسته و خسارت محیط زیست فراوانی بیانجامد، یعنی از A به B بروند. اقتصادهای نقاط B و C خسارت های فراوانی به زیست بوم (ecosystem) وارد می کنند.
این شکل نشان می دهد اقتصادهای C استطاعت آن را دارند که مدیریت زیست محیطی خود را بهبود بخشند و به طرف D حرکت کنند، در حالی که اقتصادهای A یا B باید بکوشند تا هم میزان رشد را بالا ببرند و هم محیط زیست را بهبود بخشند.
به احتمال زیاد هزینه های پاکسازی بسیار بیشتر از هزینه های پیشگیری است و بسیاری از زیانها هم جبران ناپذیرند ( میر 1384: 208).
1-6. تعویق مشکلات زیست محیطی
ممکن است این سؤال مطرح شود که آیا می توان مشکلات زیست محیطی را به تعویق انداخت و همان طوری که وینود تاماس گفت رهیافت « اول رشد - سپس پاکسازی » را اتخاذ نمود؟پاسخ کاملاً روشن و واضح است که این سیاست نه تنها به نفع این کشورها نیست، بلکه ممکن است در مواردی به مشکلات جبران ناپذیری منجر شود یا هزینه های بسیار گزافی را تحمیل کند.
که از تمام رشدی که داشته اند بیشتر باشد. شاهد یوسف و جوزف استیگلیتز معتقدند که بسیاری از این قبیل کشورها می تواند سیاستهای برد - برد را در پیش گیرند که موجب کاهش هزینه های زیست محیطی بدون کاستن از رشد اقتصادی می شود ( میر 1384: 277).
1-7. محیط زیست و حکومت ها
متأسفانه یکی از مشکلاتی که به حکومت ها مربوط بوده و همواره خسارات جانی و زیست محیطی جبران ناپذیری را به دنبال داشته، مسأله جنگ بین کشورها است. مؤسسه بین المللی مطالعات استراتژیک هزینه های جنگ قرن بیستم را به شرح ذیل بر آورد کرده است:( میلیارد دلار آمریکا 1995)
درگیریها هزینه ها
جنگ جهانی اول 2850
جنگ جهانی دوم 4000
جنگ کره 340
جنگ سوئز 13
جنگ ویتنام 720
جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل 3
جنگ یوم کپور 21
جنگ افغاستان 116
جنگ ایران و عراق 150
جنگ جزایر فالکند 5
جنگ خلیج فارس 102
(Sources: International Institute for Startegic Studies, Finantial Times, April 9, 1999)
1-8. مهاجرت و محیط زیست
یکی دیگر از مسائلی که موجب بروز مشکلاتی در محیط زیست هر جامعه ای می شود مسأله مهاجرت درون مرزی و برون مرزی یا بین المللی (international migration) است.کمبود آب، زمین زراعی مناسب، سرمایه و دیگر نهاده های تولید کشاورزی موجب می شود تا روستاییان و کشاورزان خانه و دیار را ترک کنند و به امید دستیابی به شغل مناسب تر، درآمد بیشتر و زندگی بهتر به شهرها روی آورند. افزایش جمعیت شهری تخریب محیط زیست و برخی مشکلات اقتصادی را به شرح زیر به دنبال دارد:
1. تولید کنندگان محصولات کشاورزی هر چند اندک، به مصرف کنندگان شهری این محصولات تبدیل می شوند.
.
2. با مهاجرت روستاییان به شهر مقداری آب، زمین کشاورزی، مراتع و دیگر امکانات طبیعی از دست می رود و زمین های کشاورزی به زمین های موات تبدیل شده و با عدم لایروبی قنوات، آب آنها نیز کم کم خشک می شود و در نتیجه بهره وری ملی تا حدی تنزل می یابد.
3. ساختار شهرهای کشورهایی چون کشور ما کاملاً صنعتی نیستند بلکه عمدتاً خدماتی اند و روستاییانی که به این شهرها مهاجرت می کنند اغلب سواد و دانش تخصصی لازم برای جذب در مشاغل صنعتی را ندارند و لاجرم جذب فعالیت های خدماتی سطح پایین و انگلی مانند کوپن فروشی و مانند آن می شوند.
4. تراکم جمعیت شهری موجب می شود تا هر روز به آمار بیکاران افزوده شود و این امر بار تکفل را افزایش می دهد، به طوری که میانگین بار تکفل خانواده ها در ایران به حدود 5/5 نفر رسیده است.
در سطح بین المللی و مهاجرت بین کشورها نیز هر ساله بین 2-3 در سطح بین المللی و مهاجرت بین کشورها جابه جا می شوند، که آن هم به سهم خود مشکلات فراوانی مانندبیکاری، عدم بهداشت و انتقال بیماری ها، مشکلات فرهنگی، امنیتی و اجتماعی خاص خود را دارد.
به ویژه مهاجرانی که به طور غیر قانونی مرزها را طی کرده و وارد کشور دیگری می شوند و از حداقل امکانات شهروندی محروم می شوند و دائماً در تعقیب و گریز نیروهای امنیتی بوده و گاه به بزهکاری روی آورده و دست به انواع خلاف ها می زنند.
در مجموع مواردی که ذکر شد نمونه هایی بود که به عنوان عوامل تهدید کننده محیط زیست به شمار می آیند. البته پیشگیری و جبران یا اصلاح این معضلات، سیاست های زیست محیطی خاص خود را طلب می کند که موضوع این تحقیق نیست.
2. اسلام و محیط زیست
2-1. محیط زیست در پرتو قرآن کریم
یک. « ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم ». (2)
دو. « و هر چیزی نزد او اندازه ای دارد ». (3)
نکته ای که در آیات متعددی به آن تصریح شده است توجه دادن انسان به این مسأله است که زمین و آسمان و دیگر منابعی که در اختیار ما قرار داده شده مخلوق خدا است .
و خداوند هر یک از آنها را به اندازه و مقدار لازم برای استفاده انسانها و نسل های متمادی در طول تاریخ حیات بشری آفریده است. بر این اساس و در سطح کلان مفهومی به نام کمیابی وجود ندارد.
اگر در جایی کاستی و کمبودی مشاهده می شود، یا ناشی از تلاش ناقص انسان ها در کشف و بدست آوردن منابع است یا این که در توزیع و مصرف آن اعتدال را رعایت نکرده و با اسراف و تبذیر موجب محرومیت گروهی دیگر شده است. بدیهی است بهره برداری ناصحیح از محیط زیست نیز مشمول همین قاعده است.
سه. « او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد ». (4)این آیه شریفه بیانگر یک نوع خویشاوندی و قرابت بین انسان و زمین است که می فرماید خداوند شما را از زمین آفریده است.
این احساس قرابت زمینه ای برای تقویت روحیه لازم در حفظ و آبادانی زمین است. انسان به هر چیزی که با او نسبتی داشته باشد انس و الفت بیشتری پیدا می کند و این حس در حفظ محیط زیست بسیار کارآمد است و به هیچ نیروی نظارتی خاصی نیز احتیاج ندارد.
چهار. « و از آسمان آبی فرود آورد پس به وسیله آن رستنیهای گوناگون جفت جفت بیرون آوردیم ». (5)
پنج. « و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم آیا [ باز هم ] ایمان نمی آورند؟ ». (6)
نکته دیگر در مورد آب و هوا است که در آیات متعددی از آن یاد شده است. آب مایه حیات است که زندگی تمامی موجودات به آن گره خورده است.
اگر آب از چرخه حیات حذف شود یا هوا نباشد و موجودات زنده نتوانند تنفس کنند، در واقع کل حیات و محیط زیست نابود شده است. پس در موضوع حفظ محیط زیست مهمترین مسأله، مسأله آب و هوا است.
6. « صید دریا و مأکولات آن برای شما حلال شده است تا برای شما و مسافران بهره ای باشد، و [ لی ] صید بیابان - ما دام که مُحرم می باشید - بر شما حرام گردیده است. و از خدایی که نزد او محشور می شوید پروا دارید ». (7)
محیط زیست دریایی نیز در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است که علاوه بر استفاده حمل و نقل دریایی و کشتیرانی، وجود برخی از آبزیان به عنوان تأمین غذای انسان و دیگر موجودات نقش مؤثری در زیست بوم دارد.
در مجموع آیات متعددی به عناصر مختلف زیست محیطی اشاره دارد و به انسان توجه می دهد که هیچ یک از آنها بیهوده آفریده نشده اند.
حتی موجودات ذره بینی هم در این جهان بر اساس حکمت بالغه الهی آفریده شده و هدف و وظیفه ای را تعقیب می کنند که باید در زیست بوم حفظ شده و هر اقدامی که موجب حذف یا کاهش گونه های آنها شود تباهی بخشی از محیط زیست را به دنبال خواهد داشت.
3. نقش وقف در محیط زیست
3-1. تعریف وقف
وقف در اصطلاح فقهی به معنی « تحبیس الاصل و اطلاق المنفعة » است؛ یعنی اصل مال و ریشه آن را ثابت نگهداشتن و منفعت آن را رها نمودن تا دیگران از آن بهره مند شوند ( مکی العاملی، ج 3: 163).
به عبارت دیگر واقف اصل مال را از ملک خود خارج تا دیگرانی که این مال برای آنان وقف شده است ( موقوف علیهم ) از منافع آن بهره مند شوند.
لذا واقف پس از اجرای عقد وقف، حق هر گونه تصرفی در این مال از قبیل بیع، هبه، وصیت و امثال آن را از خود سلب می نماید و این به معنی ثابت کردن اصل مال است.
3-2. وقف در قرآن کریم
در قرآن کریم به طور صریح ذکری از موضوع وقف نشده است، بلکه عموم آیاتی که بر صدقه دادن، نیکی به مردم و انجام کارهای خیر وعام المنفعه تأکید می نماید. به عنوان یک عمل صالح وقف را نیز در بر می گیرد. از جمله آیات ذیل:
یک. « هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعاً خدا بدان داناست. » (8)
دو. « و هر خیری را که برای خود پیشاپیش بفرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت و آن را پاداش بهتر است و پاداشی بزرگ تر است و از خدا آمرزش بخواهید، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است ». (9)
سه. « نیکو کاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [ یا ] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [ آسمانی ] و پیامبران ایمان آورد.
و مال [ خود ] را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و در راه ماندگان و گدایان و در [ راه آزاد کردن ] بندگان بدهد.
و نماز را بر پای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند.
و آنان همان پرهیزگارانند ». (10) در آیه سوم، ایمان به خدا و ارتباط با مردم محروم و مستضعف و تعاون اجتماعی در حوادث و گرفتاری ها در کنار هم مطرح شده است.
این آیه نیکو کار مؤمن و واقعی را کسی می داند که هم حقوق واجب ( زکات ) خود را بپردازد و هم انفاق مستحب را انجام دهد ( قرائتی 1376 ج 1: 349).
تعبیر دیگری که در قرآن کریم آمده و از آن موضوع وقف هم استنباط می شود تعبیر به « الباقیات الصالحات » است. این واژه دو بار در قرآن کریم آمده است:
یک. « مال و پسران زیور زندگی دنیایند، و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [ نیز ] بهتر است ». (11)
دو. « و خداوند کسانی را که هدایت یافته اند بر هدایتشان می افزاید، و نیکیهای ماندگار نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است ». (12)
این دو آیه مردم را به انجام کارهایی دعوت می کند که نتیجه و تأثیر خیر آن مستمر و دائمی باشد و وقف به خوبی این ویژگی را در بر دارد.
چرا که همچون چشمه جوشانی برای سالهای متمادی فیضان کرده و محرومان و نیازمندان در یک بازه زمانی بلند مدت از آن بهره مند می شوند، در حالی که ویژگی صدقه این گونه نیست و غالباً تأثیر آن مقطعی و در کوتاه مدت است.
3-3. وقف در احادیث
روایات و احادیث بسیاری در اهمیت این کار خیر و مردمی وجود دارد که تنها به ذکر یک مورد بسنده می شود:بعد از مرگ انسان به جز سه خصلت هیچ پاداشی در پی او نخواهد بود:
1.صدقه ای که در زمان حیاتش جاری ساخته است که تا روز قیامت جریان دارد.
2. فرزند درستکاری که برای او دعا کند و طلب آمرزش نماید.
3. سنت حسنه ای که او پایه گذاری کرده باشد که بعد از او به آن عمل شود (13) ( محدث نوری 1408، ج 12: 320).
وقف سنت حسنه و صدقه جاریه ای که خیرات و برکات آن برای همیشه یا لااقل تا زمانی که مال موقوفه باقی است و مردم از منافع آن بهره مند می شوند و به حساب می رسد و ثواب آن در پرونده وی ثبت می شود
. این ویژگی موجب ترغیب دیگران به انجام این کار خیر می شود تا پس از مرگ و کوتاه شدن دست آنان از این دنیا ثوابی به حساب آنان باشد.
3-4. شرایط وقف
در کتب فقهی برای وقف شروطی ذکر شده است که به ذکر آن از کتاب تبصره بسنده می شود:
القبول: یعنی اگر موقوف علیهم افراد مشخصی باشند باید وقف را بپذیرند ولی اگر گروه مشخصی نباشد، حاکم شرع باید قبول کند.
التقرب: وقف باید به نیت تقرب به خدا و رضای او انجام شود. ( برخی آن را واجب نمی دانند )
الاقباض: اگر مال وقفی برای مصالح عمومی وقف شده باشد، متولی یا ناظری که از طرف واقف تعیین شده است باید مال موقوفه را قبض نموده و در اختیار بگیرد.
و التنجیز: یعنی وقف نباید معلق به شرط یا وصفی باشد، مثل طلوع آفتاب، بلکه از همین الآن که صیغه را جاری می کند، وقف نماید.
الدوام: یعنی وقف باید دائمی باشد. پس اگر مدتی برای وقف قرار دهد دیگر به آن وقف نمی گویند، بلکه حبس خواهد بود.
و اخراجه عن نفسه (14): یعنی برای خود وقف نکند بلکه وقف برای دیگران باشد ( علامه حلی، 1410: 123).
3-5. انواع وقف
وقف از جهات گوناگون قابل تقسیم بندی است. از یک نظر وقف به دو دسته تقسیم می شود:
یک. وقف انتفاع: که نظر واقف از وقف تحصیل درآمد مادی نیست. مثل احداث و وقف مسجد، آب انار و امثال آن.
دو. وقف منفعت: که هدف واقف تحصیل درآمد و مصرف درآمد کسب شده در موارد خاص یا عام است.
بدیهی است آن چه بیشتر از همه در حفظ محیط زیست می تواند راهگشا باشد تشویق نیکوکاران به وقف نمودن اموال خود به شکل وقف منفعت است تا از کارآمدی بیشتری برخوردار باشد.
3-6. تأثیر پویایی وقف در اسلام
وقف از دو ویژگی مهم برخوردار است که هر دو مورد موجب تقویت این نهاد مردمی و اجتماعی می شود:
اولین وجه اهمیت وقف « دائمی بودن » وقف است. به همین جهت است که فقهای عظام بر مبنای احادیث شریف، بیع وقف، هبه، وصیت، صلح و هرگونه تصرف دیگری که مال موقوفه را از جایگاه اصلی خود خارج نماید، ممنوع اعلام کرده اند،
مگر در موارد استثنایی که وقف از مصلحت اصلی خود خارج شده یا رو به نابودی باشد و اجرای قصد و نیت واقف و رعایت منافع و مصالح موقوف علیهم در فروش مال موقوفه و تبدیل به احسن آن با اجازه حاکم باشد که همین امر نیز تأییدی بر پویایی این نهاد مردمی است.
مرحوم امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله باب وقف می فرماید: « ظاهراً وقف ابدی موجب زوال ملکیت واقف است و اما وقف منقطع الآخر هم این طور باشد محل تأمل است، به خلاف حبس که مالک حابس بر آن محبوسه باقی است .
و اگر حابس از دنیا بعد از تمام شدن مدت آن ملک به ارث می رود، و خود او نیز می تواند در آن ملک تصرفات غیر ناقله و غیر منافی با منافع محبوس علیه بنماید، اما تصرف ناقله ( از قبیل فروختن و بخشیدن ) جائز نیست.
بلکه ظاهر این است که حتی آن را رهن هم نمی تواند بگذارد، ولی در بعضی از صور حبس بقاء ملک حابس محل منع است » ( امام خمینی 1366 ج 3: 5).
به عبارت دیگر، اسلام در این عمل پویایی خود را در یکی از برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی به منصه ظهور گذاشته است. چرا که با یک سرمایه گذاری اولیه مردمی، سود سرشار دائمی را به نفع عموم مردم یا گروه خاصی از آنان تضمین نموده است.
و با طراحی این نوع الگوها افق بلند مدتی در پیش روی مسلمانان گشوده است تا خود را در چارچوب زندگی کوتاه مدت دنیوی محصور نکرده باشند، بلکه اهداف متعالی و بلند مدتی را در چشم انداز آخرت برای خود ترسیم نمایند. امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) می فرماید:
« اعمل لدنیاک کانک تعیش ابدا و اعمل لاخرتک کانک تموت غذا » ( مجلسی 1403 ج 138: 44). این استراتژی موجب می شود که مؤمنان در زندگی دنیوی خود با تمام توان و نیروی همه جانبه به کار و تلاش و تولید بپردازند و به در آمد اندک و حداقل های زندگی برای خود و خانواده بسنده نکنند
. کما اینکه درآمد حاصل از دسترنج امام علی ( علیه السلام ) و دیگر امامان بسیار زیاد بود، ولی در راه خدا صرف می کردند.
لکن اسلام هشدار می دهد که مال دنیا انسان را از یاد آخرت غافل نکند و هر لحظه آماده سفر به جهان آخرت باشد و دنیا را گذرگاهی برای زندگی ابدی تلقی نموده و به آن ایمان بیاورند. آنجا که می فرماید: « الدنیا مزرعة الاخرة » ( مجلسی، ج 65: ص 318).
بدیهی است ایمان و اعتقاد قلبی به چنین امری، به طور خود جوش به عنوان موتور محرکی انسانها را به سوی کارهای خیر و عام المنفعه نیز سوق می دهد و این تفکر، همانند یک ضمانت اجرایی درون سیستمی، عامل تداوم و بقای آن نیز خواهد بود.
از سوی دیگر عدم جواز بیع وقف یا هرگونه تصرف دیگری در آن از این هدف والا نشأت می گیرد که اموال ما به یک تعبیر ملک شخصی ما نیست، بلکه در واقع امانتی الهی است که برای مدتی حق تصرف مشروع در آن به ما داده شده است،
لکن محرومان و درماندگان در آن حق معلومی دارند که باید ادا شود و اصل آن نیز باید به مالک اصلی آن که خداست بازگردانده شود. یعنی در راه هایی که او تعیین نموده است مصرف شود.
پس با وقف این امانت به صاحبش بازگردانده شده است و دیگر ملک ما نیست که حقی تصرفی برای خود قائل باشیم. « خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید ». (15) و امام صادق ( علیه السلام ) فرمودند: « ولکن المال مال الله یضعه عندالرجل و دایع » ( قمی، ج 1: 615).
دومین وجه اهمیت وقف « استقلال وقف » است. مدیریت وقف شرایطی دارد که واقف در وقف نامه ذکر کرده است و غالباً برای مال موقوفه متولی خاصی تعیین می کنند تا از منافع مال وقفی در جهتی که وقف شده حمایت و بر مصرف آن نظارت کند،
مگر مواردی که متولی خاصی ندارد و تولیت وقف به حاکم واگذار شده است. لذا وقف مستقل از چارچوب و مقررات دولتی و حکومتی از جمله مالیات است و دولت حق تصرف در منافع یا تغییر محل مصرف آن را ندارد.
به عبارت دیگر وقف دارای یک شخصیت حقوقی است که همچون نهادی حقوقی دیگر ویژگی ویژگی خاص خود را دارد که می تواند جایگاه خود را در جامعه حفظ نماید.
تجربه تاریخی نیز نشان داده است که حتی حکومت های غیراسلامی نیز در موقوفات کمتر دخل و تصرف کرده و به این امر احترام گذاشته اند.
مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی به واسطه ای نقل کرده است که در دانشگاه سوربن فرانسه بخشی است که در آن هیأت بطلمیوس و فلسفه ارسطو تدریس می شود و کشیشی تدریس آن را بر عهده دارد و دو سه تن در درس او حاضر می شوند.
کسی از مسئول دانشگاه پرسیده بود: سود این درسی که علم اساس آن را بر هم زده است چیست؟ او گفته بود: ما هم متوجه این نکته هستیم،
لکن هزینه این کلاس از موقوفه تأمین می شود. اگر ما آن ها را به هم بزنیم واقف هایی که می خواهند موقوفه آنان پایدار باشد دیگر بدین کار رغبت نخواهند کرد ( سروش 1387).
3-7. نمونه هایی از نوآوری در وقف
بررسی وقف نامه های گذشته و حال کشورمان نشان می دهد که بخشی از عایدات حاصل به طور عام وقف امور خیریه شده است و بخشی دیگر به موارد خاصی مانند تأسیس یا تعمیر و نگهداری مساجد، مقابر، تکایا و حسینیه ها، پلها و جاده ها، کاروانسراها.
مدارس و حوزه های علمیه، تأسیس آب انار و حمام و دیگر اماکن عام المنفعه اختصاص یافته است. همچنین موارد دیگری مانند عزاداری حضرت سید الشهداء ( علیه السلام ) و دیگر مراسم مذهبی، اطعام فقرا، تهیه لباس و مسکن، کمک به در راه ماندگان.
روشنایی مساجد و معابر و امثال آن در وقف نامه ها به چشم می خورد. لکن همان گونه که ذکر شد، نیازهای جدیدی در جامعه امروزی مشاهده می شود که مساعدت های مالی مردمی از قبیل منافع دائمی وقف می تواند در رفع آنها بسیار راهگشا باشد.
برای نیل به این هدف ضروری است که در نهاد وقف نوآوری هایی صورت گیرد تا مردم با حفظ اشتیاق در موقوفه های متعارف، نیم نگاهی نیز به معضلات جدید جامعه داشته باشند. گرچه در سالهای اخیر شاهد برخی موقوفه ها با مصارف خاصی هستیم که به چند مورد اشاره می شود:
یکم. مدرسه سازی. خیرین مدرسه ساز در سالهای اخیر کمک شایانی به آموزش و پرورش نموده اند و امروزه به گروه بسیار فعالی تبدیل شده اند ( لطیفی، 1387: 16).
دوم. تعمیم زبان فارسی و تکمیل وحدت ملی. دکتر محمود افشار یزدی املاک و باغات زیادی را وقف نموده اند که از جمله مصارف آن عبارت است از: تألیف، ترجمه و چاپ کتاب و رساله مربوط به ادبیات فارسی و تاریخ و جغرافیای ایران.
سوم. کمک به امور متعدد علمی فرهنگی. مؤسسه خیریه فرهنگی علوی زاهدان در سال 1385 املاکی در پاساژ زاهدان را وقف نموده تا در موارد متعددی مصروف شود، از جمله:
احداث و راه اندازی مراکز دینی، مذهبی، علمی فرهنگی، خدماتی، درمانی، ورزشی، تجاری، مسکونی، اداری و خیریه، پرداخت وام دانشجویی، ازدواج، مسکن،
برگزاری طرح های تابستانی، برگزاری دوره های مربیگری، برپایی اردوهای علمی - فرهنگی، حمایت از مؤلفان و مترجمان برای چاپ و ترجمه و نشر کتاب و مقالات علمی تحقیقی ( رضایی، 1387: 56).
چهارم. کمک به مبتلایان بیماریهای خاص. شخص در سال 1386 ملکی را برای درمان این بیماران وقف کرد.
پنجم. کمک به نمایشنامه نویسی، فیلم و تئاتر دینی. وقفی در فسا برای مصارف مذکور سال 73.
ششم. توسعه هتل های روستایی و جلب توریست. وقفی در فسا برای مصارف مذکور: سال 73.
هفتم. در سالهای اخیر در ارومیه وقفی صورت گرفته که برخی از مصارف آن عبارتند از: سرمایه گذاری در امور کشاورزی و دامداری، ایجاد و توسعه هتل های روستایی برای جلب توریست، ایجاد مراکز صنایع دستی، مساعدت به روستاییان و کشاورزان بی بضاعت و پرداخت وام ضروری به آنان و ... ( رضایی 1387: 56).
هشتم. در سال 1387 در نیشابور ملکی وقف شده است تا منافع آن جهت اهداء جوایز به ورزشکاران محل و مسجد صرف شود. ( رضایی 1384: 56).
نهم. همچنین به عنوان نمونه ای جدید در این دوران می توان به بنیاد علمی آموزشی قلم چی اشاره کرد که جهت گسترش دانش و آموزش در سراسر کشور با اولویت دانش آموزان بی بضاعت در سال 1384 وقف شده است ( میراث جاودان 1385: 46).
دهم. موارد دیگری از وقف های متفاوت: محافظت از موزه ها و آثار باستانی، تهیه زیور آلات و طلا برای نو عروسانی که توانایی تهیه آن را ندارند، درمان کردن حیوانات و پرندگان و نگهداری و مراقبت از مرغان اهلی، ایجاد بوستان ها و باغهای ویژه رهگذران تا از سایه و میوه های آن بهره مند شوند.
ایجاد سرویس های بهداشتی عمومی، تهیه وسایل خنک کننده مانند پنکه برای آسایش بیماران در فصل گرما، تهیه دانه پرندگان در زمستان، وقف درخت گردو تا گردوهای آن به عنوان تشویق به کودکانی داده شود که تازه به مسجد آمده اند، وقف زمین در جهت گسترش فن آوری صلح آمیز هسته ای ( لطیفی 1387: 16).
یازدهم. در لبنان موقوفه ای است که از عواید آن باید دو نفره هر روزه در بیمارستان بر سر بالین بیماران حاضر شوند و در حالی که با هم نجوا می کنند،
به طوری که بیمار صدای آنها را بشنود ( اما تصور کند آنها به او توجه ندارند ) جملاتی را در مورد بهبودی او رد و بدل کنند و بدین وسیله او را روان درمانی نمایند ( حائری 1380: 431).
مواردی که ذکر شد چند نمونه امیدوار کننده در تاریخ وقف بخصوص در سال های اخیر است که می تواند الگویی عملی در کاربرهای جدید وقف برای مصارف زیست محیطی و توسعه آن باشد. گرچه در وقف نامه های گذشته نیز مواردی از این قبیل یافت می شود.
4. مواردی از کاربرد وقف در حفظ محیط زیست
نکته مهمی که در موضوع وقف در این روزگار باید به آن توجه داشت این است که نیازهای اساسی جامعه امروزی از جهاتی متفاوت از نیازهای مردمان دوران گذشته است؛ گسترش مسائل و مشکلات زیست محیطی و ضرورت حل آنها را می توان از جمله نیازهای امروزی مردم دنیا دانست
. پس لازم است با توجه به نیازهای امروزی جامعه بشری ظرفیت های وقف مورد بهره برداری قرار گیرد، و با برنامه های زیر بنایی فرهنگ وقف در جامعه ترویج شود.
برنامه هایی مانند اختصاص فصولی از کتابهای درسی به مسأله وقف، تبلیغات گسترده در رسانه های جمعی و ارتقاء آموزش و آگاهی مردم با نهاد وقف، معرفی وقف های جدید و اطلاع رسانی منافع آن، .
ساخت فیلم و سریال های جذاب، معرفی و تجلیل از واقفان بخصوص واقفانی با کاربرد های جدید، اصلاح موقوفه های متروک و کارآمد کردن آنها و اصلاح ذهنیت مردم نسبت به وقف از جمله مثال های قابل ذکر در این زمینه اند.
بدیهی است.پس از مدتی می توان نیکو کاران را به این جهت سوق داد تا اموالی را به منظور رفع نیازهای روز جامعه بخصوص نیازهای جمعی مانند محیط زیست که منافع همه مردم در گرو آن است، وقف نمایند و
و مالهای وقفی گذشته که بهره وری آن منتفی شده و به اموال یا املاک متروکه ای تبدیل شده است، با اجازه از حاکم شرع، احیا شده و منافع آن در حفظ محیط زیست یا دیگر موارد جمعی مصرف شود. اکنون به چند مورد اشاره کوتاهی می شود.
4-1. وقف آب
یکی از جمله موارد وقفی که از صدر اسلام بسیار رواج داشته است وقف آب در اشکال مختلف آن بوده است. امام علی ( علیه السلام ) چاه های زیادی را با دستان مبارک خویش حفر نمودند و آنها را وقف عامه مردم کردند تا برای شرب و آبیاری مزارع از آنها استفاده شود.
هنوز هم برخی از آن چاهها در مدینه موجود بوده و در حال بهره برداری است که به « آبار علی » معروف است. بدون شک بیش از چهارده قرن است که گروهی از مردم مدینه از یک عمل خداپسندانه امام علی ( علیه السلام ) در آبیاری نخلستانهای خود بهره مند هستند.
و این نمونه ای از پویایی این نهاد در حفظ نخلستان ها و در عین حال محیط زیست مدینه است. شاید اگر این چاه ها موقوفه نبودند تاکنون از بین رفته بود یا حاکمان آن را به کار دیگری اختصاص داده بودند و چنین تأثیر همگانی از آن باقی نمانده نبود.
در کشور ما نیز قنوات، چاه ها و آب انبارهای زیادی در گذشته توسط افراد خیر ایجاد و برای منافع عامه مردم و وقف شده است که برخی از آنها هنوز هم وجود دارند. لکن نیازهای این دوران اقتضا دارد تا شکل دیگری از وقف آب صورت پذیرد.
با توجه به این که قرن بیست و یکم قرن « بحران آب » نام گذاری شده است و محیط زیست از این جهت در معرض تهدید بزرگی قرار دارد،
لازم است تا مردم به مشارکت در اقدامات مربوط به آبخوانداری و آبخیز داری و رساندن آب به زمین های مزروعی به شیوه ای جدید و مکانیزه که از تبخیر بی مورد و هدر رفتن آب جلوگیری شود تشویق و راهنمایی شوند.
همچنین هنوز هم روستاهای زیادی هستند که از آب آشامیدنی سالم بی بهره اند و لذا ایجاد شبکه لوله کشی آب شرب نیز می تواند جایگزین آب انبارهای وقفی باشد.
4-2. نمونه ای جالب در وقف آب
شادروان حاج محمد نیازی قریب به شصت سال قبل دو یادگار به یاد ماندنی از خود در شهر شیراز باقی گذاشته است. وی که ساکن آمریکا بود با خود عهد کرده بود در صورت موفقیت در زندگی برای وطنش شیراز که مردمانش در آن زمان از بیماری های زیادی رنج می بردند بیمارستانی بسازد.
هنگام مراجعه به شیراز مشاهده می کند که عدم دسترسی مردم به آب آشامیدنی سالم عامل اصلی بسیاری از بیماری ها شده است.
لذا همزمان با ساخت بیمارستان به شهرداری وقت پیشنهاد لوله کشی آب برای شیراز را می دهد که در نهایت عمده مخارج آن به دوش خودش می افتد و حدود 20 کیلومتر برای شهر شیراز لوله کشی می کند که 12 هزار خانوار در آن زمان صاحب آب لوله کشی می شوند.
در کنار این کار بزرگ اقدام به تأسیس مجموعه بهداشتی و آموزشی بیمارستان نمازی به عنوان محلی برای آموزش و درمان می کند و مهمتر آن که درآمد حاصل از شبکه آبرسانی را نیز وقف بیمارستان می کند تا به طور دائمی هزینه بیمارستان تأمین و مردم از بیماری نجات یابند ( ریاحی، 1387: 1).
4-3. اهمیت کاشت درخت و وقف آن
اسلام برای گیاهان و درختان اهمیت بسیار فراوانی قائل شده است به گونه ای که در تعدای از آیات و روایات به منابع گیاهان و درختان اشاره شده است. در حدیث شریفی از پیامبر گرامی اسلام (ص) آمده است که فرموده اند:
« اگر قیامت بپا شود و در دست یکی از شما نهالی باشد، اگر بتواند بر نخیزد تا آن را بکارد، پس این چنین کند » ( احسانبخش 1369: 293). (16)
سیره عملی معصومین ( علیهم السلام ) نیز الگوی بارزی برای ماست تا با کاشتن چند درخت خود و آیندگان را از منافع آن بهره مند سازیم.
بسیاری از نخلستان های مدینه توسط امام علی و دیگر امام معصوم ( علیهم السلام ) غرس و وقف شده است که هنوز هم وجود دارند.
تاریخ وقف در ایران نیز بیانگر کثرت مزارع و باغات وقفی است که سالیان متمادی علاوه بر تأثیر مثبتی که در کل محیط زیست داشته، منافع عام یا خاص آن نیز استمرار داشته است که همه اینها الگویی زنده برای رفع مشکلات زیست محیطی ماست.
این نکته در ادبیات غنی ما به وفور مشهود است و از کودکی در ذهن همه ما نهادینه شده است که می گفتند: « دگران کاشتند و ما خوردیم، ما بکاریم و دگران بخورند ».
فرهنگ کاشت درخت و وقف آن امروزه کمرنگ شده است. رسانه های جمعی باید با ترویج دائمی این عمل نیک و بسیار مؤثر در محیط زیست، آن را به یک عادت خوب خداپسندانه تبدیل کنند و در طول سال به تبلیغات یک روزه ای به نام « روز درختکاری » بسنده نکنند.
با توجه به افزایش روز افزون آلودگی هوا و مشکلات ناشی از جنگل زدایی در مناطق جنگلی کشور و بروز برخی از حوادث طبیعی که منجر به آتش سوزی جنگل ها می شود، لازم است.
تا کاشت مداوم و وسیع درخت، متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه در قالب درختان وقفی برای عموم مردم ادامه یابد تا به یک فرهنگ تبدیل شود. تجربه ی برخی کشورها در این زمینه قابل ذکر است.
به طور مثال، کاشتن درخت در یکی از مناطق اندونزی جزو شروط ازدواج تعیین شده است. به گزارش واحد مرکزی خبر به نقل از شبکه تلویزیونی العربیه شعار « درخت بکار، ازدواج کن »
در استان جاوه ی اندونزی به یکی از شروط برای هر فردی تبدیل شده است که قصد دریافت مجوز ازدواج را دارد. این شرط طرفداران حفظ محیط زیست در اندونزی را خوشحال کرده است ( تابناک: 88/2/16).
4-4. منع قطع درختان در اسلام
درخت موجود زنده ای است که همانند دیگر موجودات حق حیات دارد و جز به مقدار ضرورت نمی توان آن ها را قطع کرد. اهمیت این مسأله تا حدی است که حتی در زمان جنگ هم سربازان از بسیاری از کارهای خلاف انسانی از جمله قطع درختان منع شده اند.
که این بیانگر روح والای انسانی در نظام تربیتی اسلام است. حتی تعالیم اسلامی رعایت حقوق گیاهان و حیوانات و محیط زیست را در کنار حقوق انسان ها سر لوحه کار خود قرار داده است:
1. نباید دژها و منازل دشمن را منهدم کرد مگر در صورت ضرورت.
2. بریدن درختان و انداختن آتش و یا مسلط کردن آب بر دشمن مکروه است ( مگر به ضرورت و این که راه چاره دیگری نباشد ).
3. زهر آلود کردن یا ریختن سم و مواد شیمیایی به آبشخورها جایز نیست ( فارسی، 1359: 27).از امام صادق (ع) روایت شده است: « درختان میوه را قطع نکنید که خدای تعالی عذاب را بر شما بر می انگیزد » (17) (احسانبخش 1369: 292).
امروزه قطع درختان و نابودی جنگل ها به معضلی جهانی تبدیل شده است، به طوری که بسیاری از کشورهای رو به توسعه مجبورند منابع طبیعی خود به ویژه جنگلها را از دست بدهند تا ارز لازم برای واردات ماشین آلات و دیگر کارخانه ها را تهدید نمایند.
یک سیاستمدار برزیلی گفته است که: « اگر ما جنگلهای سرسبز خود را محافظت و نگهداری کنیم، آن وقت است که شکوفایی اقتصادی و صنعتی اروپا پایان پذیرفته است » ( لواسانی 1372: 16).
4-5. وقف و حیات وحش
آنچه امروزه به عنوان حفظ محیط زیست در جهان مطرح می شود و پیروان و طرفداران بسیاری به ویژه در حوزه فکری و فرهنگی دارد و نوعی پاسخ گویی به نگاه دوره ی جدید در تسلط بر طبیعت است، ما در سنت موقوفه ی قدیم شاهد جلوه های زیبایی از آن بوده ایم.
یک نمونه آن درباره پرندگان مهاجر است. کشور ما محل عبور پرندگان مهاجر است که در فصل سرما از مناطق سرد سیری به طرف جنوب ایران پرواز می کنند، در موقوفات ما در قرن ها پیش برای غذای این پرندگان پیش بینی لازم شده است.
برای پرندگانی که زمستان ها را در تالاب های ایران می گذراندند از درآمد های زمین های موقوفه ی کشاورزی سهمی تعیین می شده تا در ماه هایی که دانه به سختی در اختیار آنها قرار می گرفت، دانه ها را بریزند و از تلف شدن پرندگان جلوگیری کنند ( مسجد جامعی 1383).
در روستای عزآباد استان یزد موقوفه ای بوده است که منافع آن باید صرف طعمه سگ کور شود ( سایت راسخون 1387 موقوفات قری و بلوکات )
سرمای شدید سال 1386 موجب شد تا حیوات زیادی برای تهیه علوفه به مناطق مسکونی و شهری پناه آورند. گرچه سازمان حفاظت محیط زیست اقداماتی در جهت تهیه دانه و علوفه برای آنان انجام داد، لکن همچنان این امر به عنوان یک ضرورت زیست محیطی قابل توصیه در امور وقفی مطرح است.
4-6. وقف و بیابان زدایی
موقوفه برای جلوگیری از حرکت شن های روان که امروز مسأله ی اساسی بعضی از شهرهای جهان و کشور ماست از قدیم مورد توجه واقفان بوده است.
ما موقوفاتی داشته ایم که نیکوکاران شهرها سرمایه ای را به کار انداخته اند و درآمد آن عاید کسانی می شود که کارشان توقف شن های روان و حتی برگرداندن شن های روان بیابان از شهرها بوده است ( مسجد جامعی 1383 ).
مناطق کویری وسیعی در کشور ما وجود دارد و دولت توان لازم در مبارزه با آن و مسأله بیابان زدایی را ندارد. پس منافع برخی از موقوفات می تواند با کاشت و درختان با شرایط اقلیمی هر منطقه از حرکت شن های روان جلوگیری کرده و در این زمینه به محیط زیست کمک کند.
4-7. وقف و آلودگی هوا
افزایش آلودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ به یک معضل بزرگ اجتماعی تبدیل شده است، به طوری که سالانه افراد زیادی در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. درختان زیادی در شهرهای بزرگ بر اثر کثرت سرب و دوده از نفس کشیدن و تولید اکسیژن باز می مانند.
مصرف آب برای انواع نیازهای خانگی، صنعتی و شهری رو به افزایش است و دهها مشکلات دیگر که برنامه های دولتی از حل آن عاجز است. لذا یک عزم ملی لازم است تا افراد درآمد های وقفی را به راه های گوناگونی در حل این گونه معضلات زندگی امروزی اختصاص دهند.
به عنوان مثال در گذشته باغهای میوه ای را وقف می کردند تا میوه آن به استفاده افراد نیازمند یا عابران برسد، اما امروزه نیاز روز افزون شهروندان حتی فقرا و نیازمندان به فضاهای سبز به مراتب بیشتر از میوه درختان است.
پس می توان با مساعدت های دولتی در ارائه زمین و تسهیلات دیگر مردم را تشویق کرد که به احداث و وقف پارک های مناسب در سطح شهر بپردازند. به علاوه، همان گونه که در گذشته موقوفاتی برای حمل و نقل حجاج، زوار یا در راه ماندگان وجود داشته است،
امروزه نیز می توان درآمد موقوفاتی را به تهیه وسایل حمل و نقل عمومی اختصاص داد تا در کاهش آلودگی هوا و بهبود ترافیک شهری کمک کند.
5. مبارزه شدید اسلام با تخریب محیط زیست
5-1. نهی از فساد در روی زمین
یکی از آیات بسیار زیبا در اهمیت محیط زیست و حفظ آن آیه 77 سوره قصص است که می فرماید:« در زمین فساد نکنید زیرا خداوند فساد کنندگان را دوست ندارد ». (18)
به طور کلی انسان از سه نوع رابطه در زندگی خود برخوردار است: رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگر انسان ها و رابطه انسان با طبیعت. هر یک از این روابط حتی رابطه با طبیعت تأثیر بسزایی در تصمیم گیری های روزمره انسان خواهد داشت.
پر واضح است که منظور این آیه شریفه تنها فساد اخلاقی در تمامی ابعاد آن نیست، بلکه دخالت های نابجای انسان ها در طبیعت که موجب نابودی منابع طبیعی و به هم خوردن زیست بوم می شود .
و حتی در بعضی موارد نابودی و انقراض برخی از گونه های گیاهی یا جانوری را به دنبال دارد نیز از مصادیق بارز فساد در زمین محسوب می شود، چرا که از دیدگاه اسلام تمامی موجودات حق حیات دارند.
و انسان در چارچوب معینی مجاز به استفاده از آنها است و تباهی آن تا حدی مذموم است که عاملان آن از دوستی خداوند محروم می شوند.بدیهی است هر که را خداوند دوست نداشته باشد، چه سرنوشتی خواهد داشت.
نکته دیگر اینکه از دیدگاه اسلام وقتی همه امور از جمله مسائل زیست محیطی به زیر بناهای اعتقادی گره می خورد، خود بخود یک ضمانت اجرایی درون سیستمی و وجدانی بوجود می آید که بدون حضور هر گونه ناظر خارجی، افراد را از اقدام به چنین کارهایی باز می دارد.
همچنین آیه ی دیگری بیان می کند که اگر تغییری در نعمت های الهی مشاهده می کنید، نتیجه عملکرد خود انسان است. (19)
5-2. توصیه به عمران و آبادانی
اسلام تأکید و توصیه فراوانی به کار و تلاش بخصوص در زمینه های کشاورزی، زراعت و عمران و آبادانی در روی زمین و حفظ و نگهداری محیط زیست دارد. امام علی (ع) می فرماید: « کسی که آب و زمینی در اختیار داشته باشد و آنگاه از فقر و تنگدستی رنج ببرد از رحمت الهی دور خواهد بود » (20) ( حر عاملی ج 24: 12).
عمران و آبادانی در اسلام به حدی مورد تأکید واقع شده که احیاء موات یکی از مصادیق تملک به حساب آمده است. یعنی اگر فردی زمین مواتی را احیا نماید، تا زمانی که بر روی آن کشت و کار می کند و از محصول آن استفاده می کند و آن را بی استفاده رها نکرده باشد،مالک آن زمین محسوب می شود.
و منافع حاصل از آن به وی تعلق دارد. همچنین امام علی (ع) به استاندار مصر می نویسد: باید به عمران و آبادانی زمین بیش از دریافت مالیات توجه کنی،
زیرا تنها راه دست یابی بر مالیات زمین، عمران و آبادانی آن است و حکومتی که بدون کار عمرانی بر روی زمین به جمع آوری مالیات آن می پردازد در واقع به تخریب کشور و تباهی ملت پرداخته است و کار حکومت جز اندکی دوام نخواهد یافت ( نهج البلاغه: نامه 53).
6. وقف و تعلیم و تربیت
موقوفات زیادی در ترویج تعلیم و تربیت بخصوص علوم دینی و مدارس علمیه و طلاب وجود دارد. لکن از جمله موارد که امروزه ضرورت دارد، اختصاص موقوفاتی برای آموزشهای عمومی در زمینه محیط زیست و نحوه تعامل مردم با آن است. همچنین لازم است محیط بانان زیست گاههای طبیعی از آموزش اختصاصی مستمر و یادگیری آخرین دانش ها و تکنولوژی های جهانی در حفظ و توسعه محیط زیست برخوردار شوند.
7. وقف و عدالت بین نسلی
انفال و منابع طبیعی در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است و اختصاص آن به خدا و رسول بر اساس آیه اول سوره مبارکه انفال حاکی از آن است که افراد نتوانند بصورت انحصاری استفاده از آنها را در اختیار خود گیرند و عامه مردم را از بهره مندی آن محروم سازند.
در موضوع فی ء نیز حکمت اختصاص آن به موارد مشخص مذکور در آیه 7 سوره حشر مبارزه با گرد آمدن اموال در دست طبقه معدودی از جامعه یعنی اغنیا و ثروتمندان است. (21)
اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز انفال و ثروتهای عمومی را در اختیار حکومت اسلامی قرار داده است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنه عمل شود.
وقف نیز از جمله مواردی است که موجب می شود تا نسلهای بعدی از بسیاری از مواهب الهی بهره مند شوند و به نوعی عدالت بین نسلی در مورد آنان اجرا شود و نسل حاضر نتواند به تنهایی این منابع را مصرف کرده و موجبات تباهی آن را فراهم سازد.
8. تجربه های مشابه در کشورهای دیگر
حفاظت از محیط زیست جزو اهداف 400 موقوفه در کشور آلمان است.
بنیاد صندوق جهانی طبیعت (World-Wide Fund for Nature) در آلمان در سال 1963 با اهداف زیست محیطی تأسیس شد. اهمیت این نهاد در حال حاضر مرهون فعالیت های آن در دهه 80 میلادی است که رئیس شرکت فولکس واگن سرپرستی آن را بر عهده داشت.
که امروزه یک از اهداف مهم سیاسی و اجتماعی حفاظت از محیط زیست را تعقیب می کند. همچنین « موقوفات زیست محیطی آلمان »، که در سال 1982 با توجه به تمایل روز افزون شهروندان به حفظ محیط زیست بنیاد نهاده شد.
با حمایت مالی و کار داوطلبانه مردم همچنان در سطح گسترده ای به فعالیت خود ادامه می دهد. این نهادها در سال 1990 از حمایت مالی دولت نیز برخوردار شدند.
این موقوفه تاکنون از 2000 طرح زیست محیطی به ارزش کل یک میلیارد مارک حمایت کرده و سالانه « جایز آلمانی محیط زیست » را به مبلغ یک میلیون مارک اهداء می کند ( الیزابت اهلر 1385: 38).
9. مشارکت مردمی و محیط زیست
تجربه تاریخی بسیاری از کشورها نشان دهنده نقش مؤثر مردم در حل بسیاری از معضلات اجتماعی است. در هر موردی که دولت ها به مردم اعتماد کرده و به آنها میدان داده اند، مردم به خوبی از عهده کار بر آمده و بدون کوچکترین چشم داشتی بزرگترین آثار را از خود به یادگار گذاشته اند.
غیر از حماسه هشت سال دفاع مقدس که عملکرد ملت ایران به اسطوره ای در تاریخ تبدیل شد، باید به جهاد سازندگی اشاره کرد که خدمات شایانی برای محرومین انجام داد. از این تجربه می توان در حفاظت مردمی از محیط زیست استفاده مطلوب نمود.
امروزه گروه های مردمی زیادی در کشورهای مختلف جهان به طور داوطلبانه در حفظ محیط زیست تلاش می کنند، که در اروپا گروههایی در این زمینه فعالند که به « حزب سبز » معروفند.
در ویرجینیای غربی گروه حفاظت از رودخانه (River Coalition) که در حقیقت طرفداران پاکیزگی رودخانه ها هستند، برای حفظ و حراست 13 رودخانه از آلودگی و نگاهداری آنها به همان صورت طبیعی مبارزه می کنند.
انگیزه این گروه تنها این نیست که از آلودگی جلوگیری کنند، بلکه کلوپ های زیادی تلاش می کنند تا منطقه سالمی را برای اوقات فراغت مردم فراهم سازند ( لواسانی 1372: 63).
در کشور ما نیز انجمن ها و گروه ها و نهادهای مردمی و غیر دولتی زیادی در استان های مختلف وجود دارند که برای حفظ محیط زیست فعالیت می کنند.
اما مسئله اساسی در این مورد تأمین مالی این نهادها است تا توان لازم برای استمرار فعالیت های داوطلبانه را داشته باشند که وقف می تواند منبع مالی مؤثری برای نیل به اهداف عالی آنان باشد.
نتیجه گیری و پیشنهادها
امروزه توسعه اقتصادی در تمامی کشورها سرعت بسیار بالایی به خود گرفته است که خواه یا ناخواه تخریب و نابودی محیط زیست را در ابعاد مختلف به دنبال دارد. گرچه دولتها راهکارهایی را در پیشگیری یا جبران این خسارتها در برنامه های توسعه ای خود قرار داده اند،
هزینه های گزافی که در اثر تباهی محیط زیست متوجه جوامع بشری می شود به حدی است که بودجه های دولتی توان مبارزه با آن را ندارد. یکی از بهترین راه هایی که می تواند در حفظ محیط زیست کمک نماید، مشارکت داوطلبانه مردمی در اشکال مختلف آن است.
نهاد وقف به عنوان یکی از کارآمد ترین این روشها است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیازهای مالی لازم در این زمینه را تأمین می کند، زیرا وقف از ویژگی استمرار و دوام برخوردار است که نسل های آینده را نیز شامل می شود.
و منابع زیست محیطی را برای آنان حفظ می کند و این امر بیانگر نمونه ای از پویایی برنامه های اسلامی است. برای توسعه فرهنگ وقف و به کارگیری منافع آن در محیط زیست در راه های زیر پیشنهاد می شود:
1. باز تعریفی از وقف به عنون راهی مؤثر در رفع نیازهای روز جامعه و نوآوری در وقف
2. بازخوانی برخی از وقف نامه های مرتبط با حفظ محیط زیست و معرفی آن به مردم
3. اختصاص صفحاتی از کتب مدارس به معرفی و کارآمدی نهاد وقف
4. تبلیغات مداوم رسانه های جمعی و افزایش آگاهی عمومی به وقف و محیط زیست
5. تهیه فیلم و سریال های مناسب در نقش وقف و کارآیی آن در حفظ محیط زیست
6. تجلیل مناسب از واقفین مخصوصاً واقفین مربوط به محیط زیست
7. عمران موقوفات متروکه و اصلاح ذهنیت های موجود در عدم کارآمدی اوقاف
8. برگزاری اردوها و دوره های آموزشی حفظ محیط زیست برای داوطلبان
9. تهیه، چاپ و توزیع بروشورهای آموزشی حفظ محیط زیست در بین مردم
10. تدوین و تصویب قوانین مربوط به تسهیلات لازم برای کمک به توسعه وقف
11. زمینه سازی مشارکت در وقف های بزرگ و اشتراک در موقوفات در حد توان.
پی نوشت ها :
1. دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق (ع). mohebi@isu.ac.ir
2. « إِنّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرِ » (قمر 49).
3. « و کُلَّ شَیْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَار » (رعد/8).
4. « ... هُوَ أنشَأکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا » (هود/61)
5. « ... وَأنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أزْوَاجًا مَّن نَّبَاتٍ شَتَّی » (طه/53)
6. « وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاء کُلَّ شَیْءٍ حَیِّ أفَلَا یُؤمِنُونَ » (انبیا/30).
7. « اُحِلَّ لَکَمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّکُمْ وَ لِلسَّیَّارَهِ وَ حُرَّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرَّ مَا دَمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُواْ اللهَ الّذِیَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ » (مائده/96).
8. « لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شیء فان الله به علیم » (آل عمران/92).
9. « ... وما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیرا و اعظم اجرا و استغفروا الله ان الله غفور رحیم » (مزمل/20).
10. « لیس لبر تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن الله و الیوم الاخر و الملائکه و الکتاب و النبیین و ءاتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب و اقام الصلوه و ءاتی الزکوة و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرین فی الباساء و الضراء و حین الباس اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المنقون » (بقره/177).
11. « المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا » (کهف/46).
12. « و یزید الله الذین اهتدوا هدی و الباقیات الصالحات خیر عند ربک و خیر مردا » (مریم/76).
13. عن ابی عبدالله علیه السلام انه قال: لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال: صدقة اجراها فی حیاته فهی تجری له بعد موته، او ولد صالح یدعو له، او سنة هدی استنها فی بها بعده.
14. ... و شروطه: القبول و التقرب و الاقباض والتنجیز والدوام و اخراجه عن نفسه.
15. « ان الله یامرکم ان تؤدوا الامانات الی اهلها » (نساء/58).
16. ان قامت الساعة و فی یداحکم الفسیله. فان استطاع ان لا تقوم الساعة حتی یغرسها، فلیغرسها ( محدث نوری، 1408، ج 13: 460).
17. عن ابی عبدالله (ع) انه قال: لا تقطعوا الثمار فیبعث الله علیکم العذاب صبا.
18. « ولا تبغ الفساد فی الارض ان الله لا یحب المفسدین » (قصص/77).
19. « ذَلِکَ بِأنَّ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِّعْمَهً أنْعَمَهَا عَلَی قَوْمِ حَتَّی یَغَیِّرُواْ مَا بِأنفُسِهِمْ وَ أنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » (انفال/53).
20. من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله.
21. « کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم » (حشر/7).
- احسانبخش، صادق (1366) آثار الصادقین. قم: دارالعلم
- اهلر، الیزابت (1385) « موقوفات و نهادهای عام المنفعه در آلمان ». مترجم: فرانک بحرالعلومی. مجله وقف میراث جاودان. سال 85، شماره 46.
- حائری یزدی، محمد حسن (1380) وقف در فقه و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
- خمینی، روح ا... (1366) تحریر الوسیله. مترجم: علی اسلامی. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- رضایی، امید (1387) « جلوه هایی از نوگرایی در مصارف موقوفه های دهه های اخیر ». مجله میراث جاودان. سال 16، شماره 62، ص 56.
- سروش، محمد (1387) مجله وقف میراث جاودان، سال 87، شماره 2.
- شمس، عبدا... (1387) قانون اساسی از فرمان مشروطیت تا امروز. تهران: انتشارات دراک.
- فارسی، جلال الدین (1359) حقوق بین الملل اسلامی. تهران: انتشارات جهان آرا.
- قرائتی، محسن (1376) تفسیر نور. قم: مؤسسه در راه حق.
- مسجد جامعی، احمد (1383) « نقش موقوفات در خدمت رسانی فرهنگی و اقتصادی » هشتمین همایش سراسری وقف و امور خیریه. تهران: سالن اجلاس سران
- لطیفی، میثم و دیگران (1387) پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه.
- لواسانی، احمد (1372) کنفرانس بین المللی محیط زیست در ریو. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
- میر،جرالد (1387) مباحث اساسی اقتصاد توسعه. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
- میر، جرالد - استیگلیتز، جوزف (1384) پیشگامان اقتصاد توسعه، آینده در چشم انداز. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
-حلی، ابن ادریس (1410) السرائر. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- قرآن کریم.
- قمی، حاج شیخ عباس (1384) سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار. تهران: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- مجلسی، محمد باقر (1403 ق) بحار الانوار ج 44. لبنان، بیروت: مؤسسة الوفاء.
- محدث نوری، میرزا حسین (1408 ق) مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل ج 17. قم: مؤسسة آل البیت.
- مکی العاملی، محمد بن جمال الدین. الروضة البهیئة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 3. قم: دارالهادی للمطبوعات.
- نهج البلاغه. مترجم: سید جعفر شهیدی (1368) تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
www.rasekhoon.net
www.tabnak.ir
سید امامی، کاووس؛ (1389)، اخلاق و محیط زیست ( رهیافتی اسلامی )، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول
نویسنده: محمد تقی محبی
* این مقال در تاریخ 1402/3/5 بروز رسانی شده است.
