اختلال شخصيت هيجاني - نمايشي يا هيستريانيك

چنانكه از نام آن پيداست (Histrionic Personality Disorder باختصارHPD) مشخصه اصلي چنين شخصيتي، رفتارهاي نمايشي و هيجاني براي جلب توجه ديگران است (خصوصاً از نظر ظاهري). اگرچه تقريباً تمامي افراد طبيعي از مورد توجه و تحسين ديگران قرار گرفتن خشنود و خرسند مي شوند (انرژي مثبتي براي اعتماد به نفس و حرمت نفس) ولي در فرد هيستريك اين موضوع قسمت اعظم وجود دروني فرد را اشغال کرده و به طور وسواس گونه بدنبال آن است و مي خواهد مركز جلب توجه باشد (چه خوب و چه بد) و از انجام هيچكاري براي بدست آوردن چنين توجهي دريغ نمي كند. اكثر موارد زير در مورد اين افراد صدق مي كنند:
ــ به ظاهرشان بيش از هر چيز ديگري اهميت مي دهند (از يك هفته قبل از ميهماني يا عروسي تقريباً تنها و مهمترين مشغله ذهني آنها پيدا كردن لباس مناسب است)؛
ــ رفتار و حركات اغوا كننده دارند؛
ــ لباس، پوشش و آرايشي اغراق آميز و يا انگشت نما دارند (اگر محدوديتي براي آن نداشته باشند)؛
ــ در جلسات يا ميهماني احساس نارضايتي و ناراحتي مي كنند مگر اينكه مركز توجه باشند (حداقل براي كسانيكه در ذهن خود دارند. « چه ميهماني بيخودي بود! با اون غذا و سرويس شون » و... يا برعكس)؛
ــ اهل بگو و بخند بوده و ظاهراً بسيار خونگرم به نظر مي رسند و دائماً بدنبال تأييد و تحسين ديگران هستند و نسبتاً حسود هستند؛
ــ به راحتي تحت تأثير ديگران يا شرايط قرار گرفته و به راحتي فريب مي خورند؛
ــ رفتاري هيجاني (و غالباً غيرواقعي)، نمايشي و احساسي داشته و در ابراز احساسات مبالغه مي كنند (آ ه ه ه ! چه اجراي خارق العاده اي! بي نظير! محشر!...؛ در حاليكه از آشنايي و دوستي آنها بيش از 4 هفته نگذشته است: « اون بهترين دوستمه »!...)
ــ لفاظ و كلي گو هستند؛
ــ نسبت به انتقاد و عدم تأييد بسيار حساس بوده و بسيار ناراحت مي شوند؛
ــ به سرعت احساسات و خلق شان تغيير مي كند (معمولاً بيش از يكي دو ساعت بطول نمي انجامد)؛
ــ ناكامي هاي خود را به گردن ديگران مي اندازند؛
ــ به سرعت حوصله شان سر مي رود و دائماً بدنبال هيجان و چيزهاي تازه هستند و بدون اينكه كار يا فعاليت قبلي را به جايي برسانند تغيير فعاليت يا شغل مي دهند؛

 

ــ با دوستان هم جنس خود چندان راحت نيستند (مگر اينكه حداقل از نظر ظاهري برابر يا برتر از آنها باشند)؛
ــ تصميم هاي عجولانه و آني مي گيرند و معمولاً اول عمل مي كنند بعد فكر (بيشتر از روي احساسات مي انديشند يا از روي عقل و منطق)(احساس مي كنم منو دوست داره و يا آدم خوبي هست)؛
ــ معمولاً چندان متعهد و وفادار نيستند؛
ــ در صورت دفع توسط طرف مقابل ممكن است شديداً مجذوب او شده و حتي دست به خودكشي بزنند؛
ــ ممكن است تهديد و يا اقدام به خودكشي كنند (در روابط زناشويي و رمانتيك)؛
ــ در كارهايي كه نيازمند خلاقيت و قدرت تخيل يا رابط عمومي قوي است، معمولاً موفق بوده ولي در مشاغل محاسباتي و منطقي معمولاً ناموفق هستند.
اين افراد در زندگي اشتراكي در برقراري رابطه ي صميمانه دچار مشكل هستند و اغلب يك نقش خاصي را ايفا مي كنند (به عنوان قرباني يا ناجي). آنها از يك طرف از طريق بازيها و نمايش احساس عاطفي و اغوا كننده بدنبال كنترل همسر خود هستند و از طرف ديگر خود را كاملاً وابسته و مطيع او نشان مي دهند. برعكس، مردان با چنين شخصيتي معمولاً رفتاري اجتناب كننده، مهاجم و ضداجتماعي دارند.
نكته: بسياري از افراد با شخصيت هيستريانيك ممكن است دچار اختلالات روان تني (Somatoform يا hysteria) نيز شوند (حملات به ظاهر غش، سكته، فلج و...).

الگوي فكري شخصيت هيستريك

در طي دوران كودكي و نوجواني فرد هيجاني نمايشي الگوهاي فكري و واكنش هاي دفاعي زير در ضمير خودآگاه و نيمه خودآگاه شكل مي گيرند:
ــ براي اينكه خوشحال باشم بايستي ديگران به من توجه كنند؛
ــ من بايستي توجه باشم تا احساس وجود و بودن بكنم؛
ــ من چيزي نيستم مگر اينكه مردم را تحت تأثير قرار دهم و يا موجب سرگرمي و خشنودي آنها شوم؛
ــ اگر ديگران را مجذوب و درگير خودم نكنم آنها من را دوست نخواهند داشت؛
ــ براي بدست آوردن آنچه كه مي خواهم بايستي ديگران را خيره و مجذوب خود كنم،
ــ اگر ديگران به من توجه نكنند، آنها بي ارزش و كريه هستند؛
ــ من نيازي ندارم كه فكر كنم، مي توانم از طريق احساس و دلم بفهمم؛
ــ اگر مردم را سرگرم كنم آنها متوجه نقص و ضعف من نمي شوند؛
ــ اگر از چيزي خوشم آمد و احساس خوبي كردم نيازي به فكر كردن در مورد آن ندارم و آن را بايستي انجام دهم؛
ــ ديگران فقط زماني به من توجه خواهند كرد كه رفتارم شديد (اغراق آميز) باشد،
ــ آنچه كه دل گواهي مي دهد مهمتر از آن است كه عقل و منطق مي گويد.
توجه: رفتار اغراق آميز افراد هيستريانيك در اكثر موارد نه به منظور برقراري ارتباط جنسي بلكه براي جلب توجه است.

ابعاد پنج گانه شخصيتي هيستريانيك

از نقطه نظر ابعاد پنجگانه شخصيتي اين اختلال شخصيتي با ويژگيهاي زير مشخص مي شود:

الف)بي ثباتي احساسي بالا (High Neuroticism):

احساسات منفي (از جمله اضطراب، ترس، تنش، دلهره، نگراني، تحريك پذيري، خشم، نااميدي، دل مردگي، احساس گناه و شرم)؛ اشكال در كنترل هيجانات و تحريكات آني (خوردن، نوشيدن، ولخرجي و...)؛ باورهاي غيرمنطقي و نامعقول (نظير انتظارات غيرمعقول، توقع بيش از حد داشتن از خود يا مطلق گرايي، بدبيني بي مورد و...) نگراني هاي بي پايه جسمي (نظير تصور اينكه دماغ بسيار گنده يا نامتناسبي دارد و...)؛ احساس تنهايي و بي كسي و وابستگي به ديگران براي حمايت عاطفي و تصميم گيري.

ب)برون گرايي پايين (Low Extraversion):

دوري اجتماعي؛ روابط شخصي و شبكه دوستان كم و متزلزل؛ كنترل عاطفي؛ عدم لذت بردن و اشتياق به زندگي؛ بي ميلي در اظهارنظر و طلب حق خود يا پيشرو شدن؛ خجالت و شرم اجتماعي.

پ)پذيرندگي بالا (High Openness):

خيال پردازي و فانتزي زياد بجاي واقعيت و عمل؛ باورها و افكار غيرعادي (UFO، روح، تناسخ و...)؛ هويت نامشخص و تغيير اهداف (نظير ورود به گروهها عقيدتي عجيب و غريب و...)؛ افزايش كابوس هاي شبانه؛ ناهماهنگي يا ياغي گري اجتماعي.

ت)سازگاري و توافق پذيري بالا (High Agreeableness):

ساده لوحي، رك گويي شديد و بي مورد، دست و دل بازي و گشاده دستي؛ گذشت از علايق و حقوق خود و عدم توانايي در ابراز خود و مطالبه ي حق خود؛ به راحتي مورد سوء استفاده قرار گرفتن.

ث)تعهدپذيري و وظيفه شناسي پايين (Low conscientiousness):

باور نكردن توانمنديهاي ذهني و هنري (نظير تمام نكردن تحصيلات يا نيمه كار گذاشتن فعاليتهاي هنري مورد علاقه)؛ عدم پيروي از قوانين و مقررات و عرف جامعه؛ كنترل نفس پايين حتي اگر دليل خوبي براي آن وجود داشته باشد (نظير عدم رعايت رژيم غذايي با وجود چاقي شديد و مشكل طبي وابسته)؛ فقدان هدف شخصي و شغلي مشخص.

شيوع و علل شخصيت هيستريانيك

در جوامع غربي شيوع شخصيت هيجاني نمايشي 2تا3 درصد كل افراد بالغ جامعه بوده و بعد از بلوغ خود را نشان مي دهد (اگرچه دردوره نوجواني برخي از افراد خصوصيات شخصيت هيستريانيك، خصوصاً بُعد نمايشي آن وجود دارد ولي اين موضوع بدليل ويژگيهاي تكاملي و شكل گيري هويت شخصيتي و اجتماعي فرد است نه تظاهري از شخصيت هيستريانيك). اين اختلال در زنان شايعتر از مردان بوده و در بسياري از موارد همراه با ديگر اختلالات شخصيتي (خصوصاً خودشيفته، موذي، وابسته و ضداجتماعي) است.
هنوز بدرستي علت اين نوع اختلال مشخص نشده است اما از آنجائيكه هسته ي اصلي چنين شخصيتي حرمت نفس پايين و الگوي پيوند عاطفي ناامن و ناپايدار است لذا حوادث دوران كودكي (خصوصاً سه سال اول تولد) مي توانند زمينه ساز اين نوع اختلال شخصيتي باشند (والدين بي تفاوت و يا برعكس مستبد كه فقط در شرايط هيجاني بسيار شديد توجه و محبت خود را نسبت به كودكشان نشان مي هند، مي تواند زمينه ساز چنين شخصيتي شود).

تشخيص و درمان اختلال هيستريانيك

اين نوع اختلال شخصيتي معمولاً به صورت باليني (مشاوره با متخصص روانشناس يا روانپزشك) قابل تشخيص است ولي تستهايي همچون (MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory و (SWAP-200 (200-item Shedler Western Assessment procedure مي توانند اطلاعات كاملتري بدست دهند. اين افراد معمولاً زماني بدنبال درمان مي روند كه در روابط زناشويي و رمانتيك مشكل داشته يا شكست خورده اند (يعني بدليل افسردگي) و يا در رابطه با اشتغال و كار مشكل پيدا كرده اند.
درمان شخصيت هيستريانيك معمولاً از طريق ران درماني (خصوصاً شناخت رفتار درماني انفرادي گاهي سايكوآناليتيك) براي مدت طولاني (1تا 3 سال و گاهي بيشتر) مي تواند بسيار كمك كننده باشد. درمان دارويي فقط در صورت وجود دلايل ديگر (نظير افسردگي يا اضطراب شديد) مورد استفاده قرار مي گيرند.