نویسنده: دکتر مریم کوشا
اختلال بیش فعالی- کمبود توجه چیست؟
اختلال بیش فعالی- کمبود توجه یک نوع نقص در تکامل سیستم اعصاب است که با الگویی از کاهش در تداوم توجه و تکانشگری بیش از حد مورد نظر برای سن و سطح تکامل کودک یا نوجوان خود را نشان می دهد. این اختلال شامل سه دسته از علایم است:1- علایم مربوط به بیش فعالی
2- علایم مربوط به کمبود توجه
3- علایم مربوط به تکانشگری
چنان چه این علایم منجر به اختلال در عملکرد شوند، متناسب با سطح تکاملی کودک نباشند، حداقل 6 ماه طول کشیده باشند و در برخی موارد قبل از 7 سالگی ظاهر شده باشند، قابل بررسی هستند.
سه زیر گروه برای این بیماری مشخص شده که بر اساس تعداد علایم موجود در معیارهای تشخیصی، بیمار در یکی از آن ها قرار می گیرد.
1- نوع بی توجه 2- نوع بیش فعال و تکانشی 3- نوع ترکیبی
اختلال بیش فعالی -کمبود توجه اولین بار بیش از صد سال قبل در برخی کودکان به عنوان وضعیتی متفاوت با سایر کودکان هم سال شناخته شد. از آن زمان در مورد علت این اختلال، تئوری های متفاوت مطرح و تحقیقات مختلفی نیز انجام شد. این اختلال در حیطه ی تخصصی روان پزشکی کودک و نوجوان قرار دارد و یکی از بیماری هایی است که در قرن گذشته بیش ترین .تحقیقات روی آن انجام شده است
چرا اختلال بیش فعالی -کمبود توجه اهمیت دارد؟
اختلال بیش فعالی- کمبود توجه یک بیماری واقعی است و مانند همه ی بیماری های دیگر باعث ناتوانی در فرد می شود. برای مثال کسی که ضعف بینایی دارد، نمی تواند به خوبی دیگران را ببیند یا کسی که نارسایی قلبی دارد قادر نیست مثل دیگران بدود.اگر کودکی مبتلا به آسم باشد، دچارتنگی نفس می شود و این نشانه به راحتی توسط اطرافیان وی قابل مشاهده است و معمولاً به این دلیل به پزشک مراجعه می کنند.
نشانه های مشکلات روان پزشکی در حوزه های رفتاری، عاطفی و عملکردی قابل مشاهده اند و از آن جا که طیف طبیعی رفتار و عواطف و عملکرد انسان ها بسیار گسترده است، تشخیص این مشکلات تنها توسط افراد متخصص صورت می گیرد.
درمورد مشکلات روان پزشکی کودکان، به خصوص اختلال بیش فعالی- کمبود توجه این افتراق مشکل تر می شود، چرا که اغلب والدین تمایلی به غیرطبیعی دانستن رفتار و عملکرد کودک خود ندارند و از سوی دیگر، کودکان به طور طبیعی پرفعالیت اند و دامنه ی توجه کوتاهی دارند.
گاهی والدین یا اطرافیان کودک متوجه وجود مشکلی در کودک می شوند، اما نمی دانند که این مشکل دقیقاً چیست. در واقع آنان از بیمار بودن کودک آگاه نیستند و متأسفانه بعضی اوقات این کودکان، شرور یا شیطان لقب داده می شوند یا به عنوان کودکان یا نوجوانانی بی خیال و بی علاقه به درس شناخته می شوند.
واقعیت این است که کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه به درمان اختصاصی بیماری خود نیاز دارند. دقیقاً مثل کودکی که ضعف بینایی دارد و نیازمند عینک است.
دومین جنبه ی اهمیت این اختلال، تأثیر مشخص آن در عملکرد کودک است، چرا که علایم به پرفعالیتی یا کمبود توجه منحصر نمی شود و با تحت تأثیر قرار دادن همه ی حوزه های زندگی فرد، موجب ناتوانی او می شود.
.سومین جنبه ی اهمیت اختلال بیش فعالی- کمبود توجه، شیوع زیاد آن است.
شیوع اختلال بیش فعالی – کمبود توجه به چه میزان است؟
بر اساس آخرین تحقیقات، حداقل 3 تا 7 درصد از بچه هایی که در سنین قبل از بلوغ به سر می برند به این اختلال مبتلا هستند. برخی دیگر از تحقیقات، این اختلال مغزی را نسبتاً شایع و مبتلایان به آن را به میزان 10 درصد از کودکان سن مدرسه ذکر کرده اند.به نظر می رسد که شیوع گزارش شده در بررسی های جدیدتر، بیش تر از قبل باشد. علت این افزایش شیوع، تشخیص بیش تر اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در دختران، سنین قبل از مدرسه و بزرگسالان و هم چنین تشخیص بیش تر این اختلال در نوع صرفاً کمبود توجه است.
با در نظر گرفتن این موارد میزان شیوع اختلال بیش فعالی- کمبود توجه، تا 12 درصد نیز می رسد. چنین میزان شیوعی به این معنی است که از هر 100 نفر 12 نفر می توانند مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه باشند و این رقم بالایی محسوب می شود.
آیا سن و جنسیت در اختلال بیش فعالی- کمبود توجه تأثیر دارد؟
مطابق با ویژگی های تشخیصی، برخی از علایم باید قبل از 7 سالگی شروع شده باشند. براساس گزارش های والدین، علایم اغلب از سن 3 سالگی آشکار می شوند، اما سن دقیق شروع علایم به زیرگروهی از بیماری که فرد به آن مبتلاست، مربوط می شود.متوسط سن شروع در نوع بیش فعال تکانشگر حدود 4 سالگی و در نوع ترکیبی حدود 5 سالگی است. بنابراین اغلب کودکان در انواع بیش فعال تکانشگر و نوع ترکیبی قبل از 7 سالگی دچار اختلال عملکرد ناشی از بیماری می شوند.
اما متوسط سن شروع علایم در نوع بی توجه بعد از 6 سالگی بوده است و در برخی موارد سن شروع علایم بالاتر از 7 سالگی است.
بنابراین علایم بیش فعالی وکمبود توجه در کودکان اغلب قبل از سن مدرسه شروع می شود. ولی حداقل سن لازم برای تشخیص دقیقاً مشخص نیست. تحرک زیاد، تکانشگری و دامنه ی کوتاه توجه قبل از 4 سالگی، به خصوص در پسربچه ها به صورت طبیعی وجود دارد و تشخیص اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در این سنین نیازمند دقت بیش تری است.
در مطالعات انجام شده روی گروه هایی که به مراکز درمانی مراجعه می کنند، نسبت پسرها به دخترها بین 12 به 1 تا 6 به 1 متغیر بوده است. در مطالعاتی که روی نمونه های برگرفته از جامعه انجام شده، این نسبت کم تر و حدود 3 به 1 است. این امر نشان می دهد که اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در دختران کم تر تشخیص داده می شود. حتی با در نظر گرفتن این مسئله نیز شیوع اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در پسران حداقل 2 برابر دختران است.
اگرچه اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در کودکان شایع تر است، اما در نوجوانان و حتی بزرگسالان هم می تواند وجود داشته باشد.
بیش از نیمی از موارد اختلال بیش فعالی- کمبود توجه که از کودکی شروع شده اند، تا دوران نوجوانی ادامه پیدا می کنند و شیوع این اختلال در بزرگسالی حدود 4 درصد است. به نظر می رسد علایم و ویژگی های تشخیصی مطرح شده برای اختلال بیش فعالی در بزرگسالان با کودکان فرق می کند. در برخی موارد، والدینی که برای درمان کودک خود مراجعه کرده اند، پس از آگاهی از علایم اختلال اذعان داشته اند که در تمام طول زندگی از این مشکلات رنج می برده اند، و در صدد تشخیص و درمان مشکل خود برمی آیند.
آیا کودکان بیش فعال از نظر هوشی با سایر کودکان تفاوت دارند؟
مشکلات تحصیلی یکی از مهم ترین مسائلی است که کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه و خانواده های شان با آن مواجه می شوند. در بسیاری از موارد این تصور برای خانواده ها و معلمان به وجود می آید که این کودکان یا نواجوانان از نظر فراگیری یا هوش و حافظه دچار مشکل هستند و این تصور موجب نگرانی زیادی برای والدین می شود.واقعیت این است که کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه از نظر هوشی تفاوتی با جمعیت کلی کودکان ندارند و پراکندگی طبیعی هوش که در سایر کودکان مشاهده می گردد، در کودکان مبتلا به این اختلال نیز مشاهده می شود یعنی کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه باهوش تر یا کم هوش تر از کودکان دیگر نیستند و دلیل اصلی افت عملکرد تحصیلی آن ها وجود اختلال در توجه و تمرکز آن هاست.
بسیاری از کودکان یا نوجوانان مبتلا به این اختلال در حوزه هایی که به آن علاقه مند باشند و انگیزه داشته باشند، عملکرد بسیار بالایی خواهند داشت، مثلاً کار با وسایل الکترونیکی یا سایر رشته های فنی برای بسیاری از آنان جذابیت دارد ومی توانند در آن ها موفقیت های خوبی کسب کنند.
علت اختلال بیش فعالی- کمبود توجه چیست؟
اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در 80 درصد موارد، اساس وراثتی و خانوادگی دارد و در 20 درصد موارد، نتیجه ی یک آسیب مغزی است که به صورت اکتسابی ایجاد شده است. در بعضی موارد نیز ترکیبی از عوامل وراثتی واکتسابی در فرد دیده می شود. نکته ی مهم این است که در هر صورت علایم مشابه است و درمان تفاوتی ندارد.احتمال این که ژن منفردی مسئول بروز اختلال بیش فعالی- کمبود توجه باشد، کم است. تحقیقات جدید مبتنی بر تعامل ژن های مختلف و متعدد است که مسئول عملکرد ناقل های عصبی هستند. به هر حال، حاصل عملکرد ناقل های عصبی در مغز، علایم بالینی بیش فعالی تکانشگری و کمبود توجه است. مهم ترین ناقل های عصبی دخیل در این اختلال، دوپامین و نوراپی نفرین هستند و مهم ترین قسمت هایی از مغز که مسئول بروز علایم محسوب می شوند، قسمت هایی از لوب پیشانی می باشند. لوب پیشانی مغز مسئول عملکردهای مختلفی در انسان است که یکی از این عملکردها توانایی مهار پاسخ هاست و بر اساس یکی از نظریه های مطرح برای علت اختلال بیش فعالی- کمبود توجه، این عملکرد در افراد مبتلا دچار مشکل است.
درحالت طبیعی، زمانی که فرد با محرکی مواجه می شود، قبل از این که پاسخ بدهد، اطلاعات موجود در آن زمینه را بررسی می کند، نتایجی را که ممکن است پاسخ وی به دنبال داشته باشد، ارزیابی می کند و سپس واکنش متناسب با آن را نشان می دهد. این توانایی در طول رشد کودکان به تدریج حاصل می شود. به این ترتیب که در کودکان کم سن پاسخ ها بسیار تکانشی است و کودک توجه زیادی به پاسخ خود ندارد. کودک به تدریج این توانایی را به دست می آورد که پاسخ های خود را مهار کند و آن ها را به تأخیر اندازد و با فکر و توجه بیش تری آن ها را ابراز نماید.
این توانایی به فرد کمک می کند که واکنش های خود را تنظیم کند، برای پاسخ های خود بنامه ریزی و آن ها را در زمان مناسب ارائه نماید و به این ترتیب پاسخ های تنظیم نشده را مهار کند.
در کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه توانایی در مهار پاسخ ها به طور مطلوب حاصل نشده است، بنابراین آن ها در هنگام مواجهه با یک محرک نمی توانند از اطلاعات موجود برای ارائه ی پاسخی مطلوب استفاده کنند و پاسخ های آن ها بدون توجه به مسائل یاد گرفته شده ی قبلی است.
اختلال در مهار پاسخ ها باعث افزایش حساسیت به محرک ها می شود و افزایش پاسخ به محرک ها به صورت بیش فعالی خود را نشان می دهد. مثلاً کودکی که در کلاس نشسته است، به دلیل محرک های بیرونی مثل صدایی در کلاس یا بیرون از کلاس یا محرک های درونی مثل خستگی یا خطور فکری در ذهنش، قبل از این که به یاد بیاورد که در کلاس است و باید از معلم اجازه بگیرد، از جایش بلند می شود.
ناتوانی در به تأخیر انداختن پاسخ ها می تواند به صورت کاهش توجه و تمرکز نیز تظاهر پیدا کند، به این ترتیب که پاسخ های سریع به محرک ها به صورت حواس پرتی خود را نشان می دهند. مثل کودکی که مشغول انجام دادن تکالیف است، ولی محرک های بیرونی مثل صداهای مختلف یا وقایع اطراف یا محرک های درونی مثل گرسنگی، تشنگی و نیاز به دستشویی باعث وقفه های مکرر در ادامه ی انجام تکالیف وی می شود. بر این اساس نقص اصلی درکودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در دانش یا مهارت آن ها نیست، بلکه مشکل در مهار پاسخ های آن هاست. مشکل این کودکان در این نیست که نمی دانند چه کار بکنند، بلکه مشکل در این است که نمی توانند آن چه را که می دانند، انجام دهند. به عبارت دیگر این کودکان نمی توانند از آن چه می دانند در مهار و تنظیم رفتارها و پاسخ های خود استفاده کنند، زیرا نمی توانند به اندازه ی کافی منتظر بمانند تا معلومات به کمک آن ها بیاید و پاسخ یا واکنش آن ها را تنظیم کند و در نهایت این که نقص اصلی این کودکان ناتوانی در فکر کردن نیست، بلکه عدم توانایی در منتظر ماندن برای استفاده از فکر و دانش است.
در اغلب موارد ابتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه، ضایعه ی قابل مشاهده ای در مغز یافت نمی شود. در واقع اختلال عملکرد مغز ناشی از ضایعاتی است که در روش های تصویر برداری معمول مغزی قابل مشاهده نیستند و بر همین اساس به طور معمول و به غیر از موارد خاص، نیازی به انجام تصویر برداری از مغز یا نواز مغزی نیست.
آیا عوامل محیطی می توانند منجر به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه شوند؟
همان طور که پیش تر ذکر شد، اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در 20 درصد موارد نتیجه ی یک آسیب مغزی است که به صورت اکتسابی ایجاد شده و شامل عوامل محیطی ای می شود که قبل، حین و بعد از تولد می توانند به رشد طبیعی مغز آسیب وارد کنند.عوامل متعددی که می توانند منجر به این آسیب شوند عبارتند از:
1- مصرف الکل و سیگار در زمان بارداری یا مواجهه ی مادر با هرگونه مواد سمی یا عفونت در دوران بارداری.
2- هرگونه حادثه ای که پیش و بعد از تولد منجر به کاهش در رسیدن اکسیژن به مغز جنین یا نوزاد شود.
3- ابتلا به یرقان در دوران نوزادی، که میتواند علایمی شبیه به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه را در دوران کودکی ایجاد کند.
4- تولد زودهنگام نوزاد و داشتن وزن کم تر از حد طبیعی.
5- وارد آمدن هرگونه صدمه به مغز از قبیل آسیب های ناشی از ضربه های شدید به سر، در دوران کودکی.
6- قرار داشتن در معرض محرومیت های روانی- اجتماعی شدید در مراحل اولیه ی رشد و زندگی در محیط های بسیار آشفته.
7- فقر آهن به ندرت می تواند علت علایم مشابه با اختلال بیش فعالی- کمبود توجه باشد، چرا که بیش تر کودکان در رژیم غذایی خود، آهن کافی دریافت نمی کنند.
برخی از موارد فوق مانند کمبود آهن یا محرومیت روانی- اجتماعی در مراحل اولیه قابل درمان هستند و با درمان از طریق جبران آهن مورد نیاز بدن یا تصحیح شرایط روانی- اجتماعی کودک، می توان به رفع علایم اختلال بیش فعالی- کمبود توجه ناشی از این موارد کمک کرد. اما در مواردی مانند مصرف الکل در دوران بارداری یا زردی نوزادی و ضربه به سر، آسیب ایجاد شده در مغز به آسانی قابل جبران نیست و نیاز به درمان اختصاصی دارد.
آیا نوع تربیت در خانواده می تواند علت ابتلا به این اختلال باشد؟
همان گونه که ذکر شد اختلال بیش فعالی- کمبود توجه از نقص عملکرد مغز ناشی می شود. بر این اساس نوع تربیت خانواده دخالتی در به وجود آمدن این اختلال ندارد، اما در بعضی موارد کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه به دلیل ویژگی های خاص اخلاقی مثل کم تحملی و تکانشگری و عدم تحمل برای به تأخیر انداختن ارضای فوری، در شکل گیری الگوهای رفتاری غلط در خانواده نقش دارند و تصحیح این الگوهای رفتاری جزء مهمی ازدرمان در موارد ذکر شده است.در برخی از خانواده ها این تصور وجود دارد که والدین کودکان بیش فعال افرادی ناکارآمد در تربیت و پرورش فرزندان می باشند، در حالی که مطالعات نشان داده است که نوع فرزندپروری در ایجاد اختلال نقشی ندارد. در عین حال نحوه ی رفتار والدین میتواند در تقویت یا تضعیف برخی رفتار های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه مؤثر باشد، بر این اساس آموزش خانواده بخشی از درمان محسوب می شود.
بروز این اختلال به سطح اجتماعی- اقتصادی خانواده ربطی ندارد و در همه ی سطوح قابل مشاهده است.
آیا رژیم غذایی در ابتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه دخالتی دارد؟
تصورات زیادی در خصوص تأثیر مواد غذایی در پیدایش علایم اختلال بیش فعالی- کمبود توجه و به خصوص علایمی چون پرفعالیتی و بی قراری حرکتی در کودکان وجود دارد. بسیاری از والدین قوانین سختی برای استفاده ی کودکان از مواد غذایی می گذارند و از سوی دیگر تبلیغات فراوان با استفاده از روش های جذاب و تحریک کننده در کنار خصوصیات اخلاقی این کودکان به ویژه بی صبری آن ها برای ارضای نیازهای هیجانی شان، مشکلات زیادی را برای خانواده ها ایجاد می کند. بسیاری از والدین برای خرید کردن همراه با کودکان دچار مشکل می شوند، چرا که با ورود به هر مغازه کودک تمایل شدید برای خرید تنقلات را ابراز می کند.تاکنون هیچ یافته ی علمی معتبری مبنی بر این که رژیم غذایی خاصی می تواند علت اختلال بیش فعالی- کمبود توجه باشد، یافت نشده است. افزودنی های خوراکی، مواد رنگی، مواد نگه دارنده، شکلات ونوشابه های گازدار در مقادیر زیاد حتی برای کودکان غیرمبتلا به این اختلال یا بزرگسالان می توانند مضر باشند و این گونه مواد امروزه در رژیم های غذایی سالم جایگاهی ندارند. بنابراین پیشنهاد می شود که حتی المقدور مصرف آن ها در کل خانواده محدود شود
.هم چنین استفاده از ویتامین ها با دوزهای بالا ومکمل های حاوی اُمگا 3 جایگاه علمی ثابت شده ای در درمان این اختلال ندارند
اختلال بیش فعالی- کمبود توجه چه علایمی دارد؟
علایم این اختلال براساس تاریخچه ای که از والدین به دست می آید، جمع آوری می شود و در سه دسته قابل بررسی است:1- علایم مربوط به بیش فعالی
2- علایم مربوط به تکانشگری
3- علایم مربوط به بی توجهی
علاوه بر این سه حوزه ی اصلی، علایم اختلال در حوزه های دیگر نیز مشاهده می شود که به صورت جداگانه توضیح داده خواهد شد.
1- علایم مربوط به بیش فعالی
آن چه در بیش فعالی به چشم می خورد پرتحرکی و بی قراری کودک است. پرتحرکی در یک کودک مبتلا به این اختلال، از پرفعالیتی معمولی فراتر است و باعث مزاحمت برای دیگران می شود. در واقع علاوه بر کمیت پرفعالیتی، کیفیت آن نیز متفاوت است؛ به این ترتیب که کیفیت مخرب دارد و هدفمند نیست.پرفعالیتی بر اساس ویژگی های تشخیصی شامل 6 علامت است که لزوماً همه ی آن ها در یک کودک دیده نمی شوند. این علایم بدین قرارند:
1- وول خوردن و تکان دادن بیش از حد دست و پا، یا پیچ و تاب خوردن در صندلی.
بلند شدن بیش از حد از صندلی در کلاس یا در موقعیت های دیگری که لازم است کودک بنشیند.-2
3- دویدن و پریدن بیش از حد به خصوص در مواقعی که این رفتارها نامتناسب است.
4- همواره در حرکت بودن به طوری که انگار موتوری در بدن کودک وجود دارد.
5- مشکل مشارکت در بازی هایی که نیاز به نشستن داشته باشند.
6- پرحرفی.
توصیف والدین از کودکان بیش فعال به این ترتیب است که هرگز نمی نشینند، گاهی حتی هنگام غذا خوردن هم آرام نمی گیرند و همواره روی بلندی هستند، بسیار جسور و نترس اند و انگار متوجه خطر نمی شوند، پرحرف هستند و دایم سؤالات متعدد در مورد مسائل مختلف می پرسند، گاهی داستان های غیرواقعی درمورد شجاعت خود یا اتفاقات بسیار هیجان انگیز تعریف می کنند و در نهایت این که والدین اغلب نگران بروز حادثه ای به دلیل بی احتیاطی آن ها هستند.
این کودکان معمولاً در کلاس بدون اجازه ی معلم از جا بلند می شوند یا سرپا می ایستند و مدام در حرکت هستند، به پشت برمی گردند یا وسایل شان را روی زمین می اندازند، به زیر میزمی روند و با هم کلاسی ها بدون اجازه صحبت می کنند.
نظر معلمان یا مربیان مهد کودک در این خصوص اهمیت ویژه ای دارد، چون شاهد میزان فعالیت تعداد بیش تری از کودکان هم سال در کنار هم هستند و می توانند آن ها را مقایسه کنند. به این ترتیب اگر کودکی در مقایسه با سایر کودکان هم سال خود تحرک بیش تری داشته باشد، گزارش معلم یا مربی مهد ارزشمند است. البته ممکن است بیش فعالی در این کودکان زمانی که همه ی کودکان، در حال فعالیت هستند، مثلاً درحیاط مدرسه خیلی چشمگیر نباشد. تفاوت آن ها با سایر کودکان زمانی مشهودتر است که برخلاف سایرین قادر به نشستن در کلاس نیستند. در واقع میزان پرفعالیتی یک کودک بیش فعال به عوامل مختلفی مربوط می شود که شامل موارد زیر است:
1- موقعیتی که کودک در آن قرار می گیرد.
2- نوع فعالیتی که کودک انجام می دهد.
3- میزان علاقه ی کودک به آن فعالیت.
4- میزان توجه اطرافیان به کودک.
5- نوع رابطه ی کودک با اطرافیان.
بنابراین پرفعالیتی در شرایط مختلف به صورت متفاوتی بروز می کند و در هر کودکی روز به روز تفاوت دارد. به همین دلیل تاریخچه ای که از خانواده دریافت می شود، اهمیت تشخیصی دارد و نه صرفاً دیدن کودک در یک جلسه.
گاه دیده می شود افرادی که در جایگاه تشخیص قرار ندارند، با یک بار دیدن کودک برچسب بیش فعال بودن را به وی می زنند، حال آن که لازم است به یاد داشته باشیم تشخیص این اختلال بر عهده ی افراد متخصص است.
حداکثر پرفعالیتی در کودکان زیر سن مدرسه مشاهده می شود که گاهی طبق توصیف والدین هرگز نمی نشینند و همواره در حرکت هستند. در سنین مدرسه ی ابتدایی، پرفعالیتی معمولاً به شکل وول خوردن وناآرامی و بی قراری بروزمیکند که به تدریج کم تر می شود.
پرفعالیتی علامتی از اختلال بیش فعالی- کمبود توجه است که حتی در صورت عدم درمان، به مرور زمان کمتر می شود و در نوجوانی معمولاً به صورت احساس بی قراری خود را نشان می دهد.
2- علایم مربوط به تکانشگری
تکانشگری به معنی عمل کردن قبل از فکر کردن یا ناتوانی در به تأخیر انداختن پاسخ است، با وجود این که فرد می داند این کار نتایج منفی به دنبال خواهد داشت. علایم تکانشگری با توجه به سن و جنس متفاوت است. در بچه های کوچک تکانشگری به صورت دست زدن به هر چیزی، هل دادن، قاپیدن و زدن و دویدن ناگهانی است و در بچه های بزرگ تر به صورت جسور بودن و خطر کردن، میان صحبت دیگران پریدن، مداخله ی نامناسب وسط بازی و خراب کردن بازی وهم چنین جواب دادن قبل از تمام شدن سؤال است.
تکانشگری را بر اساس علایم زیر می توان تشخیص داد:
1- جواب دادن قبل از تمان شدن سؤال.
2- ناتوانی در تحمل نوبت.
3- مداخله ی نامناسب و قطع کردن صحبت یا بازی دیگران.
کودکان تکانشگر درمعرض حوادث ناگوار هستند، چرا که از آن ها درس نمی گیرند. مثلاً با وارد شدن به اتاق ودیدن بخاری به دلیل کنجکاوی به طرف آن می روند و قبل از آن که متوجه هشدار اطرافیان شوند، به سوی آن دست دراز می کنند و می سوزند و روز بعد قبل از این که به یاد بیاورند که سوخته اند مجدداً همین کار را تکرار می کنند. هم چنین این کودکان در معرض مسمومیت و تصادفات اتومبیل قرار دارند. معمولاً مادران ذکر می کنند که در خیابان باید دست های کودک را محکم نگه دارند، چون ممکن است ناگهان دست آن ها را رها کند و به طرف چیزی بدود. این کودکان در رعایت نوبت و تحمل صف مشکل دارند و بی قرار می شوند.
آن ها در بازی های گروهی ناسازگارند، دوست دارند رئیس باشند و قانون بازی را رعایت نمی کنند. این خصوصیت باعث می شود که به تدریج از بازی های گروهی حذف شوند وکسی با آن ها بازی نکند. تکالیف مدرسه به دلیل تکانشگری بدخط و نامنظم و پر ازغلط است، چرا که این کودکان با خواندن ابتدای سؤال اقدام به جواب دادن می کنند و به این ترتیب احتمال جواب غلط زیادتر می شود.
تکانشگری در نوجوانی به شکل رانندگی های بی محابا، مسامحه کاری در انجام کارها، عدم مسئولیت پذیری و مصرف سیگار و مواد مخدر، خرج کردن بدون برنامه ریزی و حاملگی های ناخواسته تظاهر می کند.
علایم مربوط به بی توجهی:
مشکلات مربوط به توجه و تمرکز اغلب زمانی که کودک وارد محیط آموزشی می شود، خود را نشان می دهند. بنابراین معلمان و مربیان بهترین گزارشگران برای ارزیابی توجه و تمرکز کودکان هستند و غالب کودکان بی توجه از طرف مدرسه ارجاع می شوند. توصیف معلمان یا مربیان از این کودکان به این ترتیب است که آن ها گوش نمی دهند، حواس پرت اند و حواس سایر بچه ها را هم پرت می کنند، در شروع هر کاری کند هستند، گیج اند یا به رؤیا فرو می روند، نامنظم و فراموشکار هستند و از بقیه جا می مانند، عملکرد متغیر دارند و اگر به تنهایی با آن ها کار شود، می توانند عملکرد بهتری داشته باشند، متغیر بودن عملکرد از خصوصیات کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه است که باعث تعجب معلمان و والدین آن ها می شود.مثلاً کلمه ای را که در جایی دیگر از تکالیف درست نوشته اند، برای بار دوم غلط می نویسند وگاهی نمرات املای این کودکان بسیار متغیر است. بی دقتی در نوشتن املا اغلب به صورت جا انداختن جزئی از کلمه است، مثل جا انداختن نقطه، تشدید یا سرکش و به ندرت به صورت جا انداختن کل کلمه نیز می تواند باشد.
انجام دادن تکالیف منزل معضل بزرگی برای کودک و خانواده است و گاه به دلیل این که بسیار طولانی و با سرزنش و تنبیه همراه می شود، مشکلات جدی در خانواده ایجاد می کند. چرا که کودک نمی تواند در این کار تداوم داشته باشد و مدام دچار حواس پرتی می شود و تکلیف را نیمه کاره رها میکند. انجام دادن تکالیفی مثل ریاضی، که به فهم نیاز دارند، برای این کودکان راحت تر از نوشتن مشق است، چون رونویسی نیاز به تمرکز بیش تری دارد.
کوئدکان مبتلا به کمبود توجه ممکن است ساعت ها بدون وقفه مشغول بازی با رایانه یا تماشای فیلم های مورد علاقه ی خود باشند که اغلب فیلم های هیجان انگیز و پرحادثه وگاهی خشن هستند. تداوم توجه این کودکان به مدت طولانی برای چنین فعالیت هایی منافاتی با تشخیص اختلال بیش فعالی- کمبود توجه ندارد، چرا که توجه مورد نیاز برای این فعالیت ها با توجه غیرمتمرکز آن ها هماهنگ است.
گاهی والدین از کندی بیش از حد این کودکان در انجام دادن فعالیت هایی مثل لباس پوشیدن یا حاضر شدن برای رفتن به مدرسه
شکایت دارند که در واقع علت آن نداشتن تداوم در توجه برای انجام مراحل مختلف این فعالیت هاست.
کمبود توجه را با مشاهده ی علایم زیر می توان تشخیص داد:
1- عدم توجه کافی به جزئیات، بی دقتی و اشتباهات زیاد.
2- مشکل در تداوم توجه برای انجام دادن تکالیف و بازی ها.
3- مشکل در گوش کردن هنگامی که با آن ها صحبت می شود.
4- مشکل در دنبال کردن واتمام تکالیف.
5- نامنظم بودن.
6- گم کردن و جا گذاشتن وسایل.
7- حواس پرتی.
8- فراموشکاری.
9- اجتناب از فعالیت هایی که نیاز به تداوم توجه دارد.
کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه از نظر هوشی فرقی با سایر کودکان ندارند و باهوش تر یا کم هوش تر نیستند، اما این کودکان حافظه ی کوتاه مدت و هم چنین حافظه ی عملکردی خوبی ندارند و به نظر می رسد که در درک زمان مشکل دارند. مثلاً اگر برای خرید چند چیز به مغازه بروند، ممکن است بعضی از آن ها را فراموش کنند، در انجام دستورالعمل های متوالی برای انجام یک فعالیت دچار اشتباه شوند و زمانی را که برای انجام دادن تکالیف مدرسه صرف میکنند یا برای مثال در نوبت خرید نان می ایستند، بسیار طولانی تر احساس کنند ولی زمانی را که صرف بازی رایانه ای می کنند، بسیار کوتاه احساس کنند.
کودکان مبتلا به بیش فعالی- کمبود توجه معمولاً حافظه ی بلندمدت خوبی دارند و به خصوص اتفاقاتی را که به نوعی برای آن ها اهمیت داشته است، به خوبی و با جزئیات به یاد می آورند. بر این اساس، به نظر می رسد علاقه و انگیزه در عملکرد این کودکان مؤثر است و متغیر بودن عملکرد جزء خصوصیات آنان محسوب می شود.
علایم مربوط به حوزه ی رفتاری:
کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در حوزه ی رفتاری مشکلات زیادی دارند و یکی از مهم ترین شکایت های خانواده از رفتارهای غیرقابل پیش بینی آن هاست.این کودکان در موقعیت هایی که با نتایج مثبت فوری و مداوم همراه نباشند، عملکرد خوبی ندارند و در فعالیت هایی که با ارضای تأخیری همراه باشند، نیازمند نظارت دایمی هستند. در صورت عدم نظارت کارها را نیمه تمام رها می کنند و قبل از این که به هدف برسند، خسته می شوند. نتیجه ی آن نارضایتی اطرافیان و گرفتن بازخورد منفی از طرف آنان است که باعث بروز احساس ناکامی در این کودکان می شود و احساس ناکامی مجدداً باعث تشدید کم شدن انگیزه برای تداوم در انجام فعالیت
هاست. این چرخه ادامه پیدا می کند و در واقع عملکرد این کودکان همواره پایین تر از مهارت شان است. فعالیت های مدرسه ازجمله فعالیت هایی هستند که با پاسخ مثبت فوری و مداوم همراه نیستند ونیاز به تداوم توجه دارند، از طرفی مهم ترین عملکرد کودکان محسوب می شوند که در این بیماری آسیب می بینند و دقیقاً به همین دلیل است که اختلال بیش فعالی- کمبود توجه تأثیر منفی زیادی در زندگی مبتلایان می گذارد.
از جهت دیگر کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه در رعایت قانون مشکل دارند و این مسئله روی ارتباط آن ها با هم سالان و فعالیت های گروهی تأثیر می گذارد و عملکرد آن ها در این نوع از فعالیت ها کم تر است، ولی در فعالیت هایی که با رابطه ی فرد به فرد همراه است، عملکرد بهتری دارند. مثلاً در یک بازی دونفره عملکرد بهتری دارند تا در بازی فوتبال. در بزرگسالی هم معمولاً شغل هایی انتخاب می کنند که خودشان کارفرمای خود باشند و برای مثال کارمند بودن برای آن ها سخت است. چون لازم است برای دریافت حقوق یک ماه منتظر بمانند و از قوانین اداری پیروی کنند.
علایم مربوط به حوزه ی عاطفی:
به نظر می رسد مشکلات این کودکان در تنظیم تحرک، فعالیت ها و رفتار در حوزه ی عاطفی هم به شکل عدم تنظیم خلق نمایان می شود. کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه خلق متغیر و انفجاری دارند، تغییرات خلق در آن ها شدید و ناگهانی است و گاه دچار حملات قشقرق می شوند. طبق توصیف والدین، این کودکان به دلایلی بی اهمیت شدیداً دچار حملات عصبانیت می شوند، به شکلی که اطرافیان را شگفت زده می کنند و به نظر می رسد که به تأثیر رفتارشان توجهی ندارند.گاهی نیز مهربانی بیش از حد نشان می دهند که ممکن است متناسب با موقعیت نباشد.از سوی دیگر این کودکان به دلیل خصوصیاتی که دارند، در معرض تنبیهات و دریافت بازخورد منفی از طرف والدین، اطرافیان و مربیان قرار دارند و این مسئله باعث می شود که آن ها احساس ناکامی را مکرراً تجربه کنند و به تدریج تصویری که از خود دارند، تغییر کند و اعتماد به نفس پایین و افسردگی را تجربه کنند.
علایم مربوط به حوزه ی اجتماعی:
کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه عملکرد اجتماعی مناسبی ندارند، چرا که رفتارشان با هم شیرها، والدین، معلمان و هم سالان متناسب نیست، قادر به همکاری در جمع نیستند، قوانین بازی را رعایت نمی کنند و توانایی پیروی کردن از دیگران را ندارند، مخالفت جویی و گاه خشونت کلامی و فیزیکی نشان می دهند وقادر به درک و رعایت سلسله مراتب اجتماعی نیستند و همه ی این خصوصیات باعث می شود که نتوانند روابط دوستانه ی طولانی مدت و پایدار برقرار کنند و به تدریج از جمع هم سالان طرد می شوند.کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه با بچه های بزرگ تر یا کوچک تر از خود بهتر کنار می آیند یا با دوستان رایانه ای روابط بهتری از دوستان واقعی دارند، چون مشکلات مربوط به تکانشگری در رابطه ی رایانه ای مشخص نمی شود.
طبق توصیف والدین، ایشان کودکانی هستند که نسبت به لمس وکشیده شدن توسط دیگران بسیار حساس هستند، به آسانی درگیر می شوند و خشونت نشان می دهند. گاه به تولد دعوت نمی شوند وکسی به تولد آن ها نمی آید. گاه والدین احساس می کنند که فامیل علاقه ای به برقراری روابط با آن ها ندارند یا این که خود ترجیح می دهند روابط شان را به دلیل مشکلات مربوط به کودک محدود کنند.
چرا که کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- کمبود توجه به تدریج در خانواده بدنام می شوند و البته گاهی بی جهت متهم می شوند، در جای مناسب صحبت نمی کنند یا مسائل خصوصی خانواده را در جمع مطرح می کنند و به این ترتیب والدین را شرمنده می سازند.
مشکلات اجتماعی به دلیل این که به مرور زمان شکل می گیرند و باعث تغییر دیدگاه اطرافیان نسبت به مبتلایان می شوند، بخش مقاوم تری در درمان به شمار می روند.
منبع مقاله :
کوشا، مریم؛ (1388)، اختلال بیش فعالی- کمبود توجه، تهران: نشر قطره، چاپ اول
