کتابشناسي اصول هندسه ي اقليدس، با تأکيد بر تحرير خواجه نصيرالدين طوسي (1)

چکيده

کتاب اصول الهندسة و الحساب (اصول اقليدس) به جهت دقّت، ظرافت و اهميّت آن، بيش از دو هزار سال است که مورد توجّه، تدريس و تدرّس رياضيدانان و هندسه پژوهان جهان است، و از سال 1482م تاکنون بيش از دو هزار بار به چاپ رسيده است؛ هزاران نسخه ي دستنويس بر محور اصول اقليدس، به زبان هاي مختلف، کتابت شده و در کتابخانه هاي سراسر جهان نگهداري مي گردد. از مهمترين تحريرات اين ميراث کهنِ بازمانده از تمدّن يونان باستان و حوزه ي اسکندريه در سده هاي 6-7ق، مي توان به دو تحرير برجسته ي آن، يعني تحرير کتاب اقليدس، اثر ابوبکر محمّد بن عبدالباقي بن محمّد انصاري کعبي بغدادي (درگذشته ي پس از 535ق) و ديگري تحرير أصول الهندسه و الحساب، اثر خواجه نصيرالدين محمّد بن محمّد بن حسن طوسي اشاره نمود. در اين مقاله نخست به کتابشناسي تحرير اصول اقليدس خواجه نصير و نسخه هاي آن در کتابخانه آيت الله العظمي مرعشي نجفي(ره) اشاره مي شود، سپس ترجمه، شروح، حواشي و تعليقات بر تحرير اصول اقليدس خواجه نصير و دستنويس هاي موجود از آن در کتابخانه ي ياد شده معرفي مي گردند.
کليدواژه ها: اصول اقليدس، تحرير اقليدس، تحرير اصول هندسه و حساب، چاپ ها و نسخه هاي خطّي اصول اقليدس، کتابشناسي اصول اقليدس، ترجمه ها، حاشيه ها و تعليقات تحرير اقليدس خواجه.
اقليدس بن نوقطريس بن برنيقيس صوري (درگذشته ي 283ق م)، پدر هندسه، مشهورترين فيزيکدان و رياضيدان يونان باستان و حوزه ي انديشه ي اسکندريه، صاحبِ آثار و تأليفاتِ متعدّد در قلمرو رياضيّات و فيزيک است، امّا اقليدس بيشتر به جهتِ کار هندسي ارزشمند، يعني مجموعه ي اصولش با عناوين استقصّات (نام رومي) ، کتاب الارکان يا اسطروشيا (نام يوناني) و أصول الهندسه و الحساب (نام عربي) شهرت دارد، که گاه به اختصار از آن، به اصول اقليدس نيز ياد مي شود.
اصول اقليدس، داراي 15 کتاب (مقاله) است که دو کتاب اخيريِ (13 و 14) به وي منسوب است و بنابر نظر مشهور و غالب، تنها 13 کتاب (مقاله) نخست، تأليف خود اقليدس صوري است و دو مقاله ي ديگر گويا از ابسقلاوس باشد؛ هر چند که برخي رياضيدانان، حتّي در نسبتِ برخي مقالات ديگر نيز، به اقليدس، ترديد نموده و مشخصاً مطالبِ مقالاتِ 5 و 12 و نيز مقالاتِ 10 و 13 را به ترتيب، برگرفته و الگوبرداري شده از انديشه ها و آثار ائودوکسوس و ثئايتتوس دانسته اند (1) و حتّي برخي ديگر بر اين باورند که عمده ي مطالبِ مقالات 4-1 و 7-9 و نيز مقاله ي 11 از اصول اقليدس، مستقيماً برگرفته از آثار و انديشه هاي متأله و انديشمند مشهور يونان، يعني فيثاغورث حکيم و جمعي ديگر از حکماي طبيعي حوزه ي انديشه ي اسکندريّه و آتن است.
به هر تقدير هر يک از کتب و مقالاتِ اصول اقليدس، مشتمل بر تعاريف و مسائل (گزاره ها) است و البتّه کتابِ نخست، افزون بر آن شامل شماري اصول موضوعه و اصول متعارفه نيز هست. شش کتابِ نخست (مقالات 6-1)، اختصاص به مباحثِ هندسه ي مسطّحه دارد. در کتب و مقالاتِ 9-7 به مباحثِ حساب و نظريه ي اعداد پرداخته شده است؛ مقاله ي دهم به مبحثِ اعداد گنگ و ريشه ي دوم آنها اختصاص دارد و سرانجام مقالاتِ 11-13 نيز به مباحثِ هندسه ي فضايي تعلّق دارد.
اين اثر به جهتِ استدلالاتِ برهاني و مستحکم عقلي، به طور محسوسي، تفوّق دو هزار ساله بر آثار مشابه هندسي دارد، چه، اينکه در قلمرو رياضيّات، آن اثر به تنهايي توانسته است، تا اين اواخر، که هندسه ي نااقليدسي ريماني و لوباچوفسکي به تدريج پا به عرصه ي وجود نهادند، پيوسته، حاکم بلامنازع جهان هندسه باقي بماند. اين اثر ارزشمند، به جهتِ دقّت، ظرافت و اهميّت آن، بيش از دو هزار سال است که مورد توجّه، تدريس و تدرّس رياضيدانان و هندسه پژوهان جهان است. براي اهميّت يک اثر، کافي است بگوييم که، از سال 1482 م تاکنون بيش از دو هزار بار به چاپ رسيده است؛ هزاران نسخه ي دستنويس بر محور اصول اقليدس، به زبان هاي مختلف، کتابت گرديده و در کتابخانه هاي سراسر جهان نگهداري مي گردد؛ در اهميّت اين اثر موجز کافي است، که بگوييم، اين اثر اکنون داراي ده ها و بلکه صدها ترجمه، تحرير، شرح و حاشيه بر مقالات و گزاره هاي آن است که به زبان هاي مختلف در طيّ قرون و سال هاي متمادي از سوي دانشمندان شرق و غرب، به خصوص از سوي مسلمانان انديشمند، نوشته شده است که در برخي فهارس و منابع تاريخي، گزارش هايي از آن ها ارائه گرديده است. (2)
شوربختانه، از اصل کتابِ اقليدس يا نسخه هاي دوران مؤلّف، سترگِ آن، تاکنون هيچ نسخه اي به دست نيامده است و همچنين شرح هايي که به زبان يوناني بر آن نوشته اند، جملگي از ميان رفته اند. ترديدي نيست که اصل اين اثر، به زبان يوناني بوده است و مستقيم از يوناني يا با واسطه ي زبان سرياني، در سال هاي نهضت ترجمه (سده هاي 3-2ق)، به عربي برگردانده شده است. بر اساس برخي منابع تاريخي کهن، حجاج بن يوسف بن مطر کوفي (درگذشته ي پس از 193 ق) نخستين مترجمي است که آن اصول را در اواخر سده ي 2 ق در زمان خليفه ي عباسي هارون رشيد (حک 170-193 ق)، به نيکويي، به عربي برگرداند؛ اين برگردان تازي، بعدها به ترجمه ي هاروني شهرت يافت؛ به نظر مي رسد همين اثر است که ترجمه ي لاتيني از آن به کوشش بتهورن و هايبرگ ترتيب يافته و در سال 1893 م در کپنهاک- دانمارک در 92 صفحه منتشر شده است. بايد افزود که همو (ابن مطر) بار ديگر، در زمان خلافت مأمون عباسي (حک 198-218ق) ترجمه اي ديگري از اصول اقليدس ارائه نمود که به ترجمه ي مأموني موسوم گرديد و بعدها ابوالحسن ثابت بن قرّه بن هروان صابئي حرّاني (درگذشته ي 288ق) نيز آن ترجمه را اصلاح نمود. گو اينکه بر پايه ي برخي مصادر کهن، در نيمه ي سده ي 3ق، ابويعقوب اسحاق بن حنين بن اسحاق عبادي نصراني طبيب (در گذشته ي 298ق) نيز، براي بار سوم، اصول اقليدس را از يوناني يا سرياني، به عربي برگردانده و بر پايه ي برخي گزارش ها، دور نيست که خود، او نيز شخصاً، آن را اصلاح نموده باشد. بايد افزود که در سال هاي بعد (قرون 7-4 ق)، بر حولِ محورِ آن اثر ارزشمند، ترجمه ها، تحريرات، شروح و تعليقاتي بر تمامي مقالات، يا بر بخشي از مقالات سيزده گانه، قضايا، گزاره ها و اشکالي افزوده شد. از مهمترين تحريرات اين ميراث کهنِ بازمانده از تمدّن يونان باستان و حوزه ي اسکندريه در سده هاي 6-7ق، مي توان به دو تحرير برجسته ي آن، يعني تحرير کتاب اقليدس، اثر ابوبکر محمّد بن عبدالباقي بن محمّد انصاري کعبي بغدادي مشهور به قاضي المارستان (در گذشته ي پس از 535ق) و ديگري تحرير أصول الهندسة و الحساب، اثر خواجه نصيرالدين محمّد بن محمّد بن حسن طوسي (درگذشته ي 672ق) اشاره نمود. بايد افزود که نسخه هاي دستنويس بسيار نادري از تحرير نخست (بغدادي)، در دست است که يک نسخه از آن را امروزه مي توان در کتابخانه ي رضا در شهر رامپور- هند به شماره ي D. 645(3) به دست آورد. بايد دانست که تحريرِ بغدادي، نخستين بار در سال 1594 م در چاپخانه ي برادران مديچي در رم- ايتاليا با نسبت ناصحيح به خواجه نصيرالدين طوسي (ره) به چاپ رسيده است که دو نسخه از آن اثر نفيس، امروزه در بخش موزه ي آثار چاپي کمياب در کتابخانه ي آيت الله العظمي مرعشي (ره) نگهداري مي گردد.
بايد افزود که کتابخانه ي آيت الله العظمي مرعشي (ره) که به جهتِ جايگاه ويژه اش در جهان اسلام، به عنوان سومين گنجينه ي جهاني مخطوطات اسلامي، پس از کتابخانه ي جامع سليمانيّه در استانبول- ترکيه و داراکتب قاهره- مصر، شناخته مي شود و داراي گنجينه اي ارزشمند از نسخه هاي خطّي اسلامي و علمي به زبان هاي عربي، فارسي، ترکي، اردو، عبري، اوستايي، امهري (حبشي) و جز آن هاست و افزون بر وجودِ آثاري دستنويس در موضوعاتِ متعدّد اسلامي، صدها اثر نيز در موضوعاتِ مرتبط با تاريخ علم، همچون ستاره شناسي و احکام نجوم، پزشکي، رياضيّات (حساب، جبر، هندسه)، کيميا و شيمي، فيزيک و ساير علوم طبيعي و تطبيقي در آن گنجينه ي ارزشمند نگهداري مي گردد. از جمله آثار دستنويس اين کتابخانه ي گرانسنگ، نسخه هاي خطّي ارزنده در موضوع هندسه است، که از آن ميان، مشخصاً به نوعي با خودِ کتابِ اصول اقليدس، در قالب هاي تحرير، ترجمه، شرح، تعليقه و جز آن ها، مرتبط مي شوند، امّا از آنجا که موضوع اين نوشتار، تحرير اصول هندسه و حسابِ خواجه نصيرالدين طوسي و آثار وابسته به آن تحرير، موجود در اين کتابخانه ي عامره است؛ لذا از پرداختن به زواياي ديگر، متعمداً خودداري گرديده است و سعي بليغ شده تا به اختصار، گزارشي از دستنويس ها و آثار چاپي مرتبط با آن اثر ارزشمند، به ميزاني که اقتضاي کمّي اين مجموعه ي ارزشمند و نفيس، بر آن استوار است، براي يادمان سترگ انديشمند ايراني، يعني علامه خواجه نصيرالدين طوسي، نگارش و تقديم گردد.
***
الف) تحرير أصول الهندسة و الحساب (4) = تحرير اصول اقليدس (عربي)
از : خواجه نصيرالدين محمّد بن محمّد بن حسن طوسي
آغاز: الحمدالله الذي منه الابتداء و إليه الانتهاء و عنده حقائق الأنباء و بيده ملکوت الأشياء و صلواته علي محمّد و آله الأصفياء؛ و بعد فلمّا فرغت عن تحرير کتاب المجسطي رأيت أن أحرّر کتاب أصول الهندسة و الحساب المنسوب إلي اقلديس الصوري... أقول: الکتاب يشتمل علي خمسة عشرة مقالة الملحقين، المقالة الأولي سبعة و أربعون شکلاً....
انجام:... و ذلک ما أردناه فهذا ما قصدته و إنما لم أورد في الکتاب، لکونه مبنيّاً علي ما هو خارج عنه، فمن شاء فيلحقه به و الله الموفق و المعين.
کتابشناسي: تحريري بسيار عالمانه و نيکو از کتاب اصول هندسه و حساب، تأليف اقليدس بن نوقطريس بن برنيقيس صوري (در گذشته ي 283ق)، فيزيکدان و رياضيدان سترگِ يونان باستان است که خواجه نصير در سال 646 ق آن را به پايان برده است. همانگونه که در مقدّمه اشاره گرديد؛ اصول اقليدس ابتدا در اواخر سده ي 2 ق در زمان خليفه ي عباسي هارون رشيد (حک 170-193ق)، از سوي حجاج بن يوسف بن مطر کوفي، به عربي برگردانده شد که بعدها به ترجمه ي هاروني شهرت يافت؛ همو بار ديگر، در زمان مأمون عباسي (حک 198-218 ق) ترجمه اي ديگري از اصول اقليدس ارايه نمود که به ترجمه ي مأموني موسوم گرديد و همچنين بعدها ثابت بن قرّه ي حرّاني صابئي (درگذشته ي 288ق) نيز آن ترجمه را اصلاح نمود. بر پايه ي برخي منابع کهن، در نيمه ي سده ي 3ق، ابويعقوب اسحاق بن حنين بن اسحاق عبادي نصراني طبيب (درگذشته ي 298ق) نيز، براي بار سوم، اصول اقليدس را از يوناني يا سرياني، به عربي برگرداند و گزارش ها نشان مي دهند، که خود او نيز شخصاً، آن را اصلاح نموده است. به نظر مي رسد خواجه در تحرير خوي، به همين متن اخير ( اسحاق بن حنين) که منقّح ترين ترجمه ها بوده، بيش ترين نظر را داشته است؛ هر چند که بدون ترديد، خواجه هر سه متن ترجمه ي عربي، حتّي تحرير بغدادي را نيز در دست داشته و از همه ي آن آثار در تحرير بي بديل خويش بهره ي وافي برده است. همان گونه که در مقدّمه ي نسخ تحرير خواجه نيز آمده، مجموع اشکال مقالات پانزده گانه ي اصول اقليدس، بر پايه ي دو ترجمه ي حجاج (هاروني و مأموني)، 468 شکل است، امّا بر اساس نسخه ي ثابّت بن قرّه ي حرّاني، 10 شکل از آن تعداد، زيادتر آمده است. به هر تقدير خواجه تمامي آن اشکال را که خالي از اغلاق و اجمال نبود، تحرير و شرح نموده و اشکال و گزاره هاي ديگري نيز بدان افزوده و افزون بر بيان صدر و حدود آن ها، به مواضع اختلاف بين ترجمه ها نيز، اشاره نموده است. ناگفته نماند که تحرير اقليدس اثر ماندگارِ خواجه نصير، نخستين بار در سال 1657 م در ليدن، سپس در سال 1216 هـ/ 1801م در استانبول، در سال 1824 م در کلکته، نيز در لکهنو ( با شرحي در هامش)، سپس در سال 1292 هـ به خطّ مغربي در فاس- مغرب و نيز در سال 1298هـ در ايران و سپس به صورت مکرّر در ايران و ساير کشورها، به چاپ رسيده است.

پي نوشت ها :

* کارشناس ارشد مطالعات تاريخ تشيّع و فهرست نگار نسخه هاي خطّي عربي، فارسي و ترکي در کتابخانه آيت الله العظمي مرعشي نجفي در قم و کتابخانه مجلس شوراي اسلامي در تهران.
1. دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج9، ص 669
2. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج3، صص 382-379؛ فهرستواره کتابهاي فارسي، ج4، صص 2629، 2633-2626
3. Catalogue of the Arabic Manuscripts in Reza Library, Vol, v, pp. 4-5
4. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج3، صص 381-379

منبع مقاله :
صلواتي، عبدالله؛ (1390) خواجه پژوهي (مجموعه مقالاتي به قلم گروهي از نويسندگان) تهران: خانه کتاب، چاپ اول