ريشه واژه ي « شاد » در زبانهاي سامي داراي معاني متعددي است و يا به عبارت بهتر چند واژه به شکل « شاد » وجود دارد.
ولي اصليترين مفهوم ريشه اين واژه، ويران کردن، هلاک کردن، غارت کردن، سرنگون کردن و دريدن است.
« فَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِيدٍ - حج: 45 »
... اما درباره بئر معطله و قصر مشيد:
« بئر معطل » يعني چاه از کار بازمانده. چاه متروکه و بدون استفاده، ولي بر سر « قصر مشيد » سخن بسيار است.
در تمامي کتب تفسير از کهنه و نو گفته شده است که « مشيد » از ريشه ي « شاد » به دو معنا است. يکي ارتفاع و دوم گچ. و هم از اين رو « قصر مشيد » را کاخ رفيع و برافراشته و يا کاخ گچين ( ساخته شده از گچ و بنابراين استوار و محکم، و يا گچکاري و گچبري شده به مفهوم زيبا و آراسته ) معنا کرده اند: [ « المشيد، المرتفع من الابنيه... و قيل المشيد، المجصص و المبني بالشّيد، و الشّيد الجص... - مجمع البيان، ج7 ص 88 ». « و قصر مشيد اي مبني بالشّيد... و الاشادة عبارة عن رفع الصّوت - مفردات راغب ص 279 ». « الشّيد: افراشتن بنا - تفسير مفردات قرآن ص 94 » . « و بسا کوشک مزيّن مطوّل - تفسير نسفي ج 2 ص 483 » . « و قصر مشيد، و چند کوشک بلند برکشيده و نيز گفته اند کوشکهاي گچ کرده - تفسير کمبريج ج1 ص 163 » . « و قصر آراسته - تفسير ابوالفتوح » . « و کوشک استوار رفيع - تفسير ميبدي » . « و کوشکي بلند کرده و کوشکي به گچ کرده - ترجمه ي تفسير طبري » . « و چه بسيار قصرهاي پرشکوه و کاخهاي سر بر آسمان کشيده و به صورت زيبا گچکاري شده... - تفسير نمونه ج 14 ص 125 » . « قصرهاي عالي - ترجمه ي الهي قمشه » و... ]
در آيه سخن از مردمي است که به سبب ستمگر بودنشان به عذاب گرفتار شده، نابود گشته اند. آباديهاي آنها زير و رو شده است، چاههاي آبشان خشکيده، و از کاربازمانده و...
در اين چنين فضايي سخن از کاخ رفيع سر بر آسمان ساينده، و گچکاري شده، سخت از مفهوم آيه دور و با مضامين آن ناهماهنگ است. بنابراين بعضي از اهل تفسير کوششها داشته اند تا به گونه اي « ويرانه ي زير و رو شده » را با « کاخ سر بر آسمان کشيده » آشتي دهند، و کار رفت اين دو عبارت در کنار يکديگر را توجيه نمايند. براي آگاهي از اين نظريات و توجيهات مي توان به کتب تفسير مراجعه کرد.
آنچه در اين زمينه مي توان گفت، اين است که ريشه واژه ي « شاد » در زبانهاي سامي داراي معاني متعددي است، و يا به عبارت بهتر، چند ريشه واژه به شکل « شاد » وجود دارد.
از جمله ي اين معاني متعدد همان دو معنايي است که از سوي مفسران و اهل لغت بدانها اشاره شده است، يعني « ارتفاع » و « گچ يا آهک ». ولي اصليترين مفهوم اين ريشه واژه ي ( شاد ) ويران کردن، هلاک کردن، غارت کردن، سرنگون کردن، و دريدن است. « شد » به معناي تاراج، ويراني و « شاديداه » به معناي غارت از همين ريشه است. و از همين ريشه است « شاد » در خود زبان عربي به معناي « هلاک شد » و « اشاد اشادة » به معناي « هلاک کرد او را » و... که در متون کهن لغت عربي آمده است. ( ن. ک. فرهنگ جامع، ج1، ص 775 )
بنابراين « قصر مشيد » را درست به عکس آنچه گفته شده، بايد « کاخ ويران » ، « کاخ سرنگون » ، « کاخ تاراج گشته » معنا کرد. و اين مفهومي است کاملاً مناسب و هماهنگ با عبارات آيه و فضاي کلي آن. ( چه بسيار [ مردم آباديهايي که نابودشان ساختيم، زيرا که ستمگر بودند. و کومه هايشان را زير و رو کرديم. و چه بسيار چاه هاي خشکيده، و چه بسيار کاخهاي به تاراج رفته يا سرنگون شده. ] چنان که مي بينيد ديگر جايي براي توجيه و توضيح اضافي در آيه بجا نمي ماند.
اما يک نکته ي ديگر، و آن اينکه در کتب تفسير و حديث درباره ي « بئر معطل و قصر مشيد » احاديثي هم از معصوم نقل شده است. گفته شده که بئر معطل دانشمنداني هستند که از دانش آنها بهره گرفته نمي شود. [ مجمع البيان، ذيل آيه. ]
روايتي از موسي بن جعفر ( عَلَيهِ السَّلام ) و روايتي از امام صادق ( عَلَيهِ السَّلام ) نقل شده است که فرموده اند:
البئر المعطله الامام الصامت و القصر المشيد الامام الناطق. [ تفسيرهاي برهان، ج3 ص 30 و تفسير نمونه ج 14 ص 126. و... ]
در تبيين اين روايات مثلاً گفته شده است که: « ... چاه معطل امام خاموش و قصر محکم سربرافراشته امام ناطق است... هنگاميکه امام در مسند حکومت قرار گيرد، همچون قصر رفيع محکمي است که از دور و نزديک ديده ها را بخود جلب مي کند، و پناهگاهي براي همگان است. اما هنگامي که از مسند حکومت دورگردد، و مردم اطراف او را خالي کرده نااهلان به جاي او بنشينند، به چاه آبي مي ماند، که به دست فراموشي سپرده شود. - تفسير نمونه ج14 ص 126 »
که با توجه به مفهوم ارائه شده براي « مشيد » بايد گفت که معنا و مفهوم روايت اين است که امام صامت متروک مي ماند، و کسي از دانش او بهره نمي گيرد. و امام ناطق مورد تهاجم و تجاوز قرار مي گيرد، و خلق در پي نابودي وي برمي آيند. در هر صورت، اين گوينده سر آن ندارد، که « اينست و جز اين نيست بگويد » و سخن خود را کلام آخر پندارد. آنچه گفته شد، تنها طرح پيشنهادي است دست کم مناسب، مستدل و خردپذير همراه با اين اميد که اين سخن از نقد اهل نظر برخوردار گردد. باشد که به مدد اين کوششها اندکي از تاريکيهاي ذهن ما کاسته شود.
منابع :
1- مجمع البيان في تفسير القرآن، الطبرسي، دار احياء التراث العربي، بيروت 1379 هـ
2- معجم مفردات الفاظ القرآن، الراغب الاصفهاني، المکتبه المرتضويه، بي م، 1972 م.
3- تفسير مفردات قرآن، تصحيح عزيزالله جويني، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1359 ش.
4- تفسير نسفي، ابوحفص نجم الدين عمر نسفي، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1353 ش.
5- تفسير قرآن مجيد، نسخه دانشگاه کمبريج، تصحيح جلال متيني، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1349 ش.
6- ترجمه تفسير طبري، به تصحيح حبيب يغمايي، چاپ دوم، انتشارات توس، تهران، 1356 ش.
7- قرآن کريم با ترجمه نوبت اول از کشف الاسرار ميبدي، ابن سينا، تهران، بي ت.
8- قرآن کريم با ترجمه فارسي از روي تفسير ابوالفتوح رازي، جاويدان، تهران، بي ت.
9- قرآن مجيد، ترجمه الهي قمشه اي، جاويدان، تهران، بي ت.
10- تفسير نمونه، زير نظر ناصر مکارم شيرازي دارالکتب الاسلاميه، قم، 1362 ش.
11- فرهنگ جامع، احمد سياح، کتابفروشي اسلام، تهران، 1343.
12- المنجد و...
منبع مقاله :
ادبستان / شماره هفدهم
