با عرض سلام و آرزوی احساس سبک بالی پس از ماه نور وقرآن و شهرالله خدمت کاربر گرامی! با عرض ادب و احترام. یکبار دیگر پاسخ کاملتری ارسال نمودم اما گویا دبدستتان نرسیده یا ندیده اید دوباره کوتاهتر ارسال می کنم: خلقت انسان اوليه و نظريه تكامل داروين: پيدايش انسان در روي كره خاكي و قبل از آن پيدايش گياهان و حيوانات هميشه يكي از مطالب سؤال‏انگيز بشر بوده است كه در پي يافتن پاسخي صحيح بدان بوده است. در كتاب مقدس (تورات) و در قرآن كريم، مطالب و آياتي وجود دارد كه نوعي پاسخ به اين پرسش بشر بوده است. در عصر جديد و در پي پيشرفت‏هاي علوم زيست‏شناسي و پيدايش نظريه‏هاي لامارك (1744 - 1829 م) و چارلز داروين (1809 - 1882 م) بازار اين بحث گرم‏تر شد. و عالمان دين و دانشمندان علوم تجربي هر كدام به نقد و بررسي ديدگاههاي يكديگر پرداختند. در بين مسلمانان گروهي طرفدار نظريه تكامل (ترانسفورميسم) شدند و به برخي از آيات قرآن استدلال كردند و برخي ديگر نيز طرفدار نظريه ثبات انواع (فيكسيسم) شدند و به برخي ديگر از آيات قرآن استدلال كردند. و حتي برخي آيات را (كه ظاهراً موافق نظريه تكامل است) دليل اعجاز علمي قرآن دانسته‏اند. ما در اين نوشتار بر آن نيستيم تا نظريه تكامل يا ثبات انواع را رد و اثبات كنيم و يا تعيين كنيم كه كدام نظر صحيح است چرا كه اين مباحث از حوزه بحث ما خارج است و خود يك كتاب مستقل را مي‏طلبد.435 ما در اينجا به نقل قول دو طرف و استدلال آنها به آيات قرآن اشاره مي‏كنيم و آنها را مورد نقد و بررسي قرار مي‏دهيم.436 تاريخچه بحث تكامل و ديدگاههاي دانشمندان علوم تجربي: در اينجا ابتدا به تاريخچه بحث تكامل و سپس تبيين دو نظريه تكامل (ترانسفورميسم) و ثبات انواع (فيكسيسم) و سپس به دلايل طرفين اشاراتي خواهيم‏داشت. برخي صاحبنظران معتقدند كه: «موضوع تكامل سالها قبل از ميلاد مسيح (ع) مطرح بوده و پس از ميلاد نيز بسياري از دانشمندان عرب و اسلام به انحاء مختلف بدان اشاره كرده‏اند. از مسلمين «فارابي» در «آراء مدينه فاضله» و «قزويني» در كتاب «عجائب المخلوقات» و «اخوان الصفا» در «رساله دهم» و «ابن مسكويه» در «تهذيب الاخلاق» و «الفوز الاصغر» و «ابن خلدون» و... بوده‏اند.» پس نظريه تكامل از دير زمان به صورت‏هاي مختلفي در تاريخ علم مطرح بوده است ولي در قرن نوزدهم ميلادي با ظهور لامارك و داروين بحث در باره اين مسأله اوج گرفت.437 طرفداران تكامل در ابتدا به دو دسته تقسيم مي‏شوند: الف: كساني كه تكامل را بر تمام موجودات حتي ماده و انرژي عموميت مي‏دهند. ب: كساني كه آن را مربوط به موجودات زنده و آلي (گياه و حيوان) مي‏دانند. دانشمندان دسته اول به دو بخش تقسيم مي‏شوند: 1. كساني كه مي‏گويند: نيروئي كه منشأ پيدايش مراحل تكامل در موجودات بوده، مافوق طبيعت و برتر از همه چيز است. 2. كساني كه مي‏گويند: هر چه هست و نيست در نهاد ماده نهفته است.438 تبيين نظريه تكامل و ثبات انواع: همانطور كه بيان شد، در ميان دانشمندان علوم طبيعي دو فرضيه در باره آفرينش موجودات زنده، اعم از گياهان و جانداران، وجود داشته است: الف: فرضيه تكامل انواع يا «ترانسفورميسم» كه مي‏گويد انواع موجودات زنده در آغاز به شكل كنوني نبودند، بلكه آغاز موجودات تك سلولي در آب اقيانوسها و از لابلاي لجن‏هاي اعماق درياها با يك جهش پيدا شدند يعني موجودات بي جان در شرايط خاصي قرار گرفتند كه از آنها نخستين سلول‏هاي زنده پيدا شد. اين موجودات ذربيني زنده تدريجاً تكامل يافتند و از نوعي به نوع ديگر تغيير شكل دادند، از درياها به صحراها و از آن به هوا منتقل شدند، و انواع گياهان آبي و زميني و پرندگان به وجود آمدند. كاملترين حلقه اين تكامل همين انسانهاي امروزند كه از موجود اتي شبيه به ميمونهاي انسان نما ظاهر گشتند. ب: فرضيه ثبوت انواع يا «فيكسيسم» كه مي‏گويد انواع جانداران هر كدام جداگانه از آغاز به همين شكل كنوني ظاهر گشتند، و هيچ نوع به نوع ديگر تبديل نيافته است، و طبعاً انسان هم داراي خلقت مستقلي بوده كه از آغاز به همين صورت آفريده شده است. دانشمندان هر دو گروه براي اثبات عقيده خود مطالب فراواني نوشته‏اند و جنگ‏ها و نزاع‏هاي زيادي در محافل علمي بر سر اين مسأله در گرفته است، تشديد اين جنگلها از زماني شد كه لامارك (دانشمند جانور شناس معروف فرانسوي كه در اواخر قرن 18 و اوائل قرن 19 مي‏زيست) و سپس داروين دانشمند جانورشناس انگليسي كه در قرن نوزدهم مي‏زيست نظرات خود را در زمينه تكامل انواع با دلايل تازه‏اي عرضه كرد. ولي در محافل علوم طبيعي امروز شك نيست كه اكثريت دانشمندان طرفدار فريضه تكاملند. دلايل طرفداران تكامل: به آساني مي‏توان استدلالات آنها را در سه قسمت خلاصه كرد: نخست دلائلي است كه از ديرين شناسي و به اصطلاح مطالعه روي فسيلها، يعني اسكلت‏هاي متحجر شده موجودات زنده گذشته، آورده‏اند آنها معتقدند مطالعات طبقات مختلف زمين نشان مي‏دهد كه موجودات زنده، از صورتهاي ساده تربه صورتهاي كاملتر و پيچيده‏تر تغيير شكل داده‏اند. تنها راهي كه اختلاف و تفاوت فسيلها را مي‏توان با آن تفسير كرد، همين فرضيه تكامل است. دليل ديگر قرائني است كه از «تشريح مقايسه‏اي» جمع آوري كرده‏اند، آنها طي بحثهاي مفصل و طولاني مي‏گويند هنگامي كه استخوان بندي حيوانات مختلف را تشريح كرده، با هم مقايسه كنيم شباهت زيادي در آنها مي‏بينيم كه نشان مي‏دهد از يك اصل گرفته شده‏اند. بالاخره سومين دليل آنها قرائني است كه از «جنين شناسي» بدست آورده‏اند و معتقدند اگر حيوانات را در حالت جنيني كه هنوز تكامل لازم را نيافته‏اند در كنار هم بگذاريم خواهيم ديد كه جنينها قبل از تكامل در شكم مادر، يا در درون تخم تا چه اندازه با هم شباهت دارند، اين نيز تأييد مي‏كند كه همه آنها در آغاز از يك اصل گرفته شده‏اند. پاسخهاي طرفداران ثبوت انواع: ولي طرفداران فرضيه ثبوت انواع يك پاسخ كلي به تمام اين استدلالات دارند و آن اينكه هيچ يك از اين قرائن قانع كننده نيست، البته نمي‏توان انكار كرد كه هر يك از اين قرائن سه‏گانه احتمال تكامل را در ذهن به عنوان يك «احتمال ظني» توجيه مي‏كند، ولي هرگز يقين آور نخواهد بود. به عبارت روشنتر اثبات فرضيه تكامل، و تبديل آن از صورت يك فرضيه به يك قانون علمي و قطعي، بايد از طريق دليل عقلي بوده باشد، و يا از طريق آزمايش و حس و تجربه، غير از اين دو راهي نيست امّا از يكسو مي‏دانيم دلائل عقلي و فلسفي را به اين مسائل راهي نيست، و از سوي ديگر دست تجربه و آزمايش از مسائلي كه ريشه‏هاي آن در ميليون‏ها سال قبل نهفته است كوتاه است!. آنچه ما به حس و تجربه درك مي‏كنيم اين است تغييرات سطحي با گذشت زمان به صورت جهش «موتاسيون» در حيوانات و گياهان رخ مي‏دهد، مثلا از نسل گوسفندان معمولي ناگهان گوسفندي متولد مي‏شود كه پشم آن با پشم گوسفندان معمولي متفاوت است، يعني بسيار لطيف‏تر و نرمتر مي‏باشد، و همان سرچشمه پيدايش نسلي در گوسفند بنام «گوسفند مرينوس» مي‏شود، با اين ويژگي در پشم. و يا اينكه حيواناتي بر أثر جهش، تغيير رنگ چشم يا ناخن و يا شكل پوست بدن و مانند آن پيدا مي‏كند. ولي هيچكس تا كنون جهشي نديده است، كه دگرگوني مهمي در اعضاي اصلي بدن يك حيوان ايجاد كند و يا نوعي را به نوع ديگر مبدل سازد. بنابراين ما تنها مي‏توانيم حدس بزنيم كه تراكم جهشها ممكن است يك روز سر از تغيير نوع حيوان در بياورد، و مثلاً حيوانات خزنده را تبديل به پرندگان كند، ولي اين حدس هرگز يك حدس قطعي نيست، بلكه تنها يك مسأله ظني است چرا كه ما هرگز با جهشهاي تغيير دهنده اعضاء اصلي به عنوان يك حس و تجربه روبرو نشده‏ايم. از مجموع آنچه گفته شد چنين نتيجه مي‏گيريم كه دلائل سه‏گانه طرفداران ترانسفورميسم نمي‏تواند اين نظريه را صورت يك فرضيه فراتر برد، و به همين دليل آنها كه دقيقاً روي اين مسائل بحث مي‏كنند، همواره از آن به عنوان «فرضيه تكامل» سخن مي‏گويد نه قانون و اصل. فرضيه تكامل و مسأله خداشناسي: با اين كه بسياري كوشش دارند ميان اين فرضيه و مسأله خداشناسي يكنوع تضاد قائل شوند، چرا كه پيدايش عقيده داروينيسم جنگ شديدي ميان ارباب كليسا از يكسو، و طرفداران اين فرضيه از سوي ديگر به وجود آورد، وروري اين مسأله در آن عصر به دلايل سياسي، اجتماعي كه اينجا جاي شرح آن نيست تبليغات وسيعي در گرفت كه داروينيسم با خداشناسي سازگار نمي‏باشد. ولي امروزه اين مسأله براي ما روشن است كه اين دو با هم تضادي ندارند يعني ما چه فرضيه تكامل را قبول كنيم و چه آن را رد نمائيم در هر صورت مي‏توانيم خداشناس باشيم. فرضيه تكامل اگر فرضاً هم ثابت شود، شكل يك قانون علمي كه از روي علت و معلول طبيعي پرده بر مي‏دارد به خود خواهد گرفت، و فرقي ميان اين رابطه علت و معلولي در عالم جانداران و ديگر موجودات نيست، آيا كشف علل طبيعي نزول باران و جزر و مد درياها و زلزله‏ها و مانند آن مانعي بر سر راه خداشناسي خواهد بود؟ مسلماً نه، بنابراين كشف يك رابطه تكاملي در ميان انواع موجودات نيز هيچگونه مانعي در مسير شناخت خدا ايجاد نمي‏كند. تنها كساني كه تصور مي‏كردند كشف علل طبيعي با قبول وجود خدا منافات دارد مي‏توانند چنين سخني را بگويند، ولي ما امروزه به خوبي مي‏دانيم كه نه تنها كشف اين علل ضرري به توحيد نمي‏زند بلكه خود دلايل تازه‏اي از نظام آفرينش براي اثبات وجود خدا پيش پاي ما مي‏گذارد.439 فرضيه تكامل و پيدايش انسان: برخي محققان باستان شناس پيش از تاريخ معتقدند كه: پانصد ميليون سال پيش زندگي در روي زمين شروع شده است زندگي پستانداران از 80 ميليون سال پيش و زندگي بشر از سه ميليون سال قبل شروع شده است عصر حجر را مربوط به دوره چهارم يخبندان (75 هزار تا 10 هزار سال پيش) مي‏دانند. كه بشر در اين دوره بوجود آمده است.440 دكتر پاك نژاد مي‏نويسد: «پستانداران در چه زمان پيدا شده‏اند تاريخ صحيحي در دست نيست امروز تاريخ آنها را تا زمان خزندگان نيز به عقب برده‏اند. برخي از آنها بر درخت‏ها ماندند و در ميان آنها حيواني بنام «سمور» بود كه از عجايب خلقتش داشتن انگشت شصت بود. به اندازه گربه بزرگ بود. و چشماني درشت داشت. اينها را ما قبل ميمونها مي‏نامند شايد شصت ميليون سال پيش زياد بودند. پوزه اينها اندك‏اندك كوتاه شد و به صورت ميمون‏هاي اوليه در آمدند. ميمون‏ها كم‏كم به صورت چهار شكل مهم امروزي شدند (گوريل - ژيبون - ارانگوتان - شامپانزه) كه آخري در رشد تكاملي از همه جلوتر است. بعد از آن چند نمونه معروف از ميمون‏ها انسان‏نما شدند در سال 1962 م در كينا جمجمه‏اي پيدا شد كه زمان حياتش به چهارده ميليون سال قبل مي‏رسيد. در تانگانيكاي آفريقاي شرقي، جمجمه‏اي مربوط به يك ميليون و هفصد و پنجاه هزار سال قبل مربوط به انسانهاي نسبتاً تكامل يافته به نام «هومانابر» يافت شد كه حدس مي‏زنند با دانستن چند صد لغت سخن مي‏گفته است، قبيله داشته و عمرش حدود چهل سال بوده است. (و انواع ديگري از انسانها نيز توسط دانشمندان و باستان شناسان يافت شده و مي‏شود كه مرتباً در مجلات علمي گزارش مي‏شود.) انسانهاي ماقبل تاريخ سابقه پانصد هزار ساله دارند امّا تاريخ انساني فقط پنجاه هزار ساله است و ماقبل آن زمان تاريكي است. معروف‏ترين انسانهاي ما قبل تاريخ «اوسترلومينيك پكينپك، پيك انتروپ، نئاندرتال، كرمانيون» هستند كه به ترتيب سابقه 550 - 300 - 150 - 35 هزار ساله دارند. اينها انسان بودند و كارهاي انساني مي‏كردند. و ابزارهاي ظريف دسته‏دار نوك تيز برنده مي‏ساختند و اكثراً آتش را مي‏شناختند. انسانهاي نئاندرتال مرده‏هاي خود را دفن مي‏كردند چيزي را مي‏پرستيدند و حتي آثار اين آدمها كه حدود شصت هزار سال قبل در غاري سكونت داشته (پيدا شده كه) عقيده به معاد نيز وجود داشته است. انسانهاي تاريخ دار و شبيه انسانهاي امروزي از پنجاه هزار سال پيش رو به فزوني نهادند. ولي مشخص نيست كه نسل آنها از دسته مخصوصي ميمون به نام «پريمات‏ها» يا انسان نماهاي ديگر بوده‏اند.441 اين انسانها ابزارهايي مي‏ساختند كه هنوز مورد استفاده بشر است (مثل قلاب ماهيگيري، تير و كمان و...) و كارهاي مذهبي آنها برنامه و تشكيلات داشته است. ولي هنوز در غار زندگي مي‏كردند. در حدود ده هزار سال قبل بتدريج شروع كردند از غار بيرون آيند و از لباس و چراغ استفاده كنند. و از نظر دانش بيولوژي اين (از غار بيرون آمدن در حدود ده هزار سال قبل) مبدء تمدن بشري شناخته شده است.442 ويل دورانت مورخ مشهور پس از ذكر مطالبي مشابه مطالب بالا در مورد پيدايش انسان دوره‏هاي آثار فرهنگي بشر را تقسيم بندي مي‏كند: 1. فرهنگ يا تمدن ماقبل شلي (حدود 125 هزار سال ق.م). 2. فرهنگ يا تمدن ماقبل شلي (100 هزار سال ق.م). 3. فرهنگ يا تمدن آشولي (حدود 75 هزار سال ق.م) كه آثار آن در اكثر نقاط دنيا بدست آمده است. 4. فرهنگ موستري (حدود 40 هزار سال ق.م) كه آثار آن در تمام قاره‏ها آميخته با بقاياي انسان نئاندرتال ديده مي‏شود. 5. فرهنگ اورينياكي (حدود 25 هزار سال ق.م). 6. فرهنگ سولوتره‏اي (20 هزار سال ق.م). 7. فرهنگ ماگدالني (حدود 16 هزار سال ق.م). در هر هفت دوره دست افزار سنگي انسان غير صيقلي بودند.443 فرضيه تكامل و قرآن: اول: آياتي كه در رابطه با اثبات نظريه تكامل مورد استناد قرار گرفته است: اين آيات را جداگانه ذكر مي‏كنيم و مورد بررسي قرار مي‏دهيم. اين آيات را مي‏توان به چند دسته تقسيم كرد. الف: آياتي كه خلقت همه چيز را از آب مي‏داند: 1. «و جعلنا من الماء كل شي‏ء حي»444 «و هر چيز زنده را از آب بوجود آورديم.» استاد مشكيني با طرح آيه فوق مي‏نويسند: «آيه فوق دلالت بر آفرينش همه موجودات زنده اعم از نباتات و حيوانات از جمله انسان از «آب» دارد. پس اينجا قسمتي از عقايد قائلين به تكامل اثبات مي شود.»445 سيد قطب نيز با ذكر آيه فوق آن را دليل بر پيدايش حيات از آب مي‏داند و اشاره مي‏كند اين همان چيزي است كه علم جديد بيان كرده كه اصل حيوانات زنده از آب است و زندگي از آب دريا پيدا شده و سپس انواع و اجناس از آن پيدا شد. پس اين مطلبي كه داروين را بر آن تمجيد مي‏كنند قرن‏ها قبل از او قرآن بيان كرده بود.446 برخي از نويسندگان در مورد پيدايش حيات در زمين آورده‏اند كه: «پس از گذشت 1500 ميليون سال از عمر زمين تدريجاً اين كره سرد شد و سپس در درون آن فعل و انفعالات شديدي از حرارت دروني و سرماي بروني در گرفت و تكانها و زلزله‏هاي شديد اتفاق افتاد. و سپس بخارهايي از زمين برخاست و ابرها تشكيل شد و باران‏ها آمد و سطح زمين را پوشاند و درياها تشكيل شد. حدود پانصد ميليون سال زندگي در قعر درياها به صورت ابتدائي بود. و موجودات تك سلولي پيدا شد. و سپس گروههاي مختلف گياهان و حيوانات دريايي حدود 175 ميليون سال قبل پيدا شدند.»447 قبلاً سخنان صاحبنظران ديگر در مورد خلقت همه چيز از آب و استناد آنان به اين آيه را آورده‏ايم (در بحث «منشأ پيدايش حيات در زمين»). بررسي: در مورد اين آيه بحث مفصلي خواهد آمد كه چهار تفسير مختلف (پيدايش انسان از نطفه - پيدايش نخستين موجود از آب - ماده اصلي بدن موجودات آب است - ماده اوليه جهان مايع آبگونه بوده) در مورد اين آيه شده است448 كه فقط تفسير اول با آيه فوق ناسازگار بود. بنابراين مي‏توان به صورت احتمالي گفت كه اين آيه دلالت بر مرحله اول خلقت موجودات در آب درياها دارد. ولي اين تنها تفسير آيه نيست. 2. «و الله خلق كل دابة من ماء فمنهم من يمشي علي بطنه و منهم من يمشي علي رجلين و منهم من يمشي علي اربع يخلق الله ما يشاء»449 «و خداوند تمام جنبندگان را از آب آفريد، پس برخي از آنها بر روي شكم خود (خزندگان) و برخي بر دو پا و برخي از آنها بر چهار پاي خود راه مي‏روند، خداوند هر آنچه بخواهد مي‏آفريند.» استاد مشكيني در تفسير اين آيه مي‏نويسند: «تفسير «آب» به نطفه جنس نر، بر خلاف ظاهر آيه مي‏باشد بنابراين، آيه، با اين قول كه منشأ پيدايش موجود زنده، «آب مخلوط با خاك» است كه مواد مساعد حيات در آن دو وجود دارد، بي‏انطباق نيست و بلكه رابطه نزديكي بين آن دو مي‏باشد. و مقدم داشتن حيوانات «الماشي علي بطنه» (خزندگان) شايد به اين علت باشد كه معروف‏ترين اين نوع جانداران «ماهيها» هستند. كه نخستين موجودات زنده از لحاظ زمان آفرينش مي‏باشند. و حيوانات خزنده خشكي، بعد از آنها پديد آمدند، و منظور از «من يمشي علي رجلين» (برخي بر دو پاي خود راه مي‏روند) انسان و پرندگان و برخي انواع ميمون‏ها هستند. و همين آيه، با آوردن عبارت كلي «علي رجلين» (بر دو پا) عقيده آنهائي را كه انسان و ساير جانداران را دو نوع مستقل از هم مي‏دانند باطل مي‏سازد.»450 دكتر بي آزار شيرازي با توجه به علم فسيل‏شناسي و ديرين‏شناسي آيه 45 سوره نور را بر مراحل پيدايش حيوانات تطبيق مي‏كند و مي‏نويسد: دوران اول: فسيل‏هاي تريلوبيت‏ها، انواع مرجان‏ها، ماهيان زره‏دار، سوسماران، ماران، لاك‏پشتان و تمساح‏ها و خزندگان زميني پديد آمدند. اين حيوانات جزء آن دسته‏اند كه بر شكم راه مي‏روند «فمنهم من يمشي علي بطنه» دوران دوم (دوره ژوراسيك): پرندگان پيدا شدند كه قديمي‏ترين آنها «اركئورنيت» اسب كه شبيه بچه كبوتر است ولي خوب نمي‏توانسته پرواز كند و... اين حيوانات جزء آن دسته‏اند كه بر دو پا راه مي‏روند. « و منهم من يمشي علي رجلين ». دوران سوم: آثار نخستين پستانداران كه در اواخر دوره دوم بوجود آمدند. پيدا شده است. در اين دوره پستانداران مثل اسب، گاو، شتر، فيل، ميمون تنوع و كثرت پيدا كردند. و اين حيوانات جزو آن دسته‏اند كه بر چهارپا راه مي‏روند. «و منهم من يمشي علي اربعة».»451 دكتر پاك نژاد ابتداء به پيدايش موجودات تك سلولي از درياها مي‏پردازد و پس از شرح مفصلي به پيدايش ماهي‏ها اشاره مي‏كند و سپس به فاصله سه مرحله بعدي اشاره مي‏كند: اول: فاصله بين آنها كه در آب بودند و به خشكي كوچ كردند بوجود آمد. اين قسمت مخصوص ماهي‏ها و خزندگان بود كه دستگاه تنفس و گردش خون نسبتاً كاملي داشتند. و راه رفتن اين دسته بيشتر بر شكم بود. دوم: پرندگان بودند كه با هوا سر و كار پيدا كردند. و تغيير محيط دادند. و تكامل يافتند. راه رفتن اين دسته بيشتر بر دو پا بود. سوم: پستانداران: يعني تخم گذار تبديل به پستاندار و بچه آور شد. راه رفتن اين دسته بيشتر بر چهار پا بود. سپس ايشان تحت عنوان: «اعجاز قرآن در مورد اشاره به حيواناتي كه به تدريج تكامل يافتند» به تطبيق مراحل ذكر شده با آيه 45 سوره نور « و الله خلق كل دابة من ماء فمنهم من يمشي علي بطنه...» مي‏پردازد و آن را يكي از بزرگترين معجزات قرآن مطرح مي‏كند. سپس ايشان متذكر مي‏شود كه پذيرش نظريه تكامل با دينداري تنافي ندارد.452 بررسي: 1. در مورد اين قسمت آيه 45 سوره نور « والله خلق كل دابة من ماء » بيان شد كه سه تفسير (آفرينش انسان از نطفه - پيدايش نخستين موجود از آب - ماده اصلي بدن موجودات آب است)453 شده است. 2. تطبيق تقسيم بندي دوران‏هاي پيدايش گياهان و حيوانات به سه قسمت آيه «فمنهم من يمشي علي بطنه ومنهم من يمشي علي رجلين ومنهم من يمشي علي اربع» صحيح بنظر نمي‏رسد. و بهتر است كه بگوييم آيه 45 سوره نور در صدد بيان تقسيمات موجودات زنده فعلي دنياست كه اينان برخي بر دو پا و برخي بر چهار پا و برخي بر شكم مي‏روند. و جالب اينكه فقره دوم و سوم با «واو» بر فقره اول عطف شده است «فمنهم من يمشي علي بطنه و منهم من يمشي علي رجلين و منهم من يمشي علي اربع » كه ترتيب و تفريع را نمي رساند. يعني مي‏تواند هر سه دسته خزندگان، دو پايان و چهار پايان با هم از آب (نطفه) بوجود آمده باشند. نكته ديگر اين كه شمارش حيوانات هم از باب حصر نيست بلكه بيان برخي مصاديق مهم است و گر نه برخي حيوانات بيش از چهارپا دارند و برخي شنا مي‏كنند ولي در آيه ذكري از آنها نشده است. پس سياق آيه 45 سوره نور سياق آياتي است كه خلقت انسان را از آب معرفي مي‏كند. 3. هر چند كه نكات علمي آيه 45 سوره نور و انطباق آن با يافته‏هاي علمي شگفت‏انگيز بوده و عظمت اين كتاب الهي را نشان مي‏دهد ولي ادعاي آقاي دكتر پاك نژاد در مورد معجزه علمي بودن مطالب آيه 45 سوره نور قابل اشكال است. ب: آياتي كه به سه مرحله خلقت اشاره دارند: آيه‏هاي ديگري كه مورد استناد طرفداران نظريه تكامل قرار گرفته است عبارتند از: «و لقد خلقناكم ثم صورناكم ثم قلنا للملائكة اسجدوا لادم »454 «و همانا ما شما را آفريديم و سپس شكل داديمتان و سپس به فرشتگان گفتيم به آدم سجده كنيد» و نيز حجر/ 28 - 29 و ص/ 71 و سجده/ 8 - 9 همين مضمون را دارد. استاد مشكيني با طرح آيه 11 سوره اعراف مي‏نويسد: «آيه فوق از جمله بهترين آيات قابل استفاده، براي اثبات اين نظريه[تكامل]است، زيرا خداوند در اين آيه بيان مي‏كند كه ابتدا او قبل از شكل دادن به انسان، او را آفريد و بعد از مدت نامعلوم (به قرينه كلمه ثم) او را به شكل انسان فعلي در آورده است. سپس بعد از مدتها، فرشتگان را امر به سجود در برابر يكي از افراد نوع انسان كرده است.» و سپس سه مرحله خلقت انسان را از آيه فوق استفاده مي‏كند. اول: مرحله بعد از خلقت و پيش از شكل گرفتن به صورت انسان (تكوين او از آب و خاك). دوم: مرحله بعد از پيدا كردن شكل «انسان» و پيش از انتخاب آدم از بين افراد نوع. سوم: مرحله انتخاب آدم از بين آنها و بعد از آن امر كردن فرشتگان به سجود بر آدم.455 ايشان در توضيح آيات 28 - 29 سوره حجر « اني خالق بشراً من صلصال من حمأ مسنون فاذا سويته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين » و آيه 71 سوره ص مي‏گويند كه مقصود از «بشر» در اين آيه كل نوع اوست. يعني نوع و طبيعت كلي اوست نه فرد بخصوص و برگزيده مانند «آدم». و در مورد واژه «تسويه» (جمله سويته) مي‏گويند: تقريباً به معناي جاري ساختن انسان در مسير تكامل است تا اينكه به صورت انسان در آمده و آماده نفخ روح ...گردد.456 جالب اين است كه استاد مكارم شيرازي مفسر معاصر آيات 26 - 28 - 29 سوره حجر را به عنوان مهمترين دليل طرفداران ثبات انواع آورده‏اند. بررسي: 1. استفاده استاد مشكيني از آيه فوق در مورد سه مرحله خلقت انسان عجيب است. چون هيچ گونه اشاره‏اي در آيه 11 سوره اعراف به مرحله سوم (انتخاب آدم از بين انسانها) نشده بود و صرف امر به ملائكه براي سجده بود. 2. با توجه به سخنان دو طرف در مورد آيات مورد بحث مي‏توان گفت كه اين آيات ظهوري در نظريه تكامل انواع ندارد. ج: آياتي كه به مرحله اول آفرينش انسان اشاره مي‏كند (ماده اوليه) 1. ج: آفرينش انسان از خاك: «هو الذي خلقكم من طين ثم قضي اجلاً و اجل مسمي عنده»457 «اوست كه شما را از گل (آب و خاك) آفريد و سپس مهلتي مقرر كرد و مهلت مقرر پيش اوست.». و نيز ص/ 71 و سجده/ 8 و نيز مؤمنون/ 12 همين مضمون را دارند. «ما شما را از گل چسبنده آفريديم.»458 «من بشري از گل خشك كه از لجن تيره رنگ ريخته شده است مي‏آفرينم»459 استاد مشكيني در باره اين آيات مي‏نويسند: «تمامي اين آيات وضع اين نوع (انسان) را قبل از پيدا كردن شكل انسان بيان مي‏كند. و مقصود فرد فرد انسانها نيست زيرا فرد فرد انسانها از خاك آفريده نشده‏اند. اينكه مي‏گويد «قضي اجلا» (مهلتي مقرر كرد) منظور اين است كه خداوند، آفرينش و تكوين انسان را، حتميت و استواري بخشيد كه مدت آن پيش خودش معلوم است و شايد هم، اين مدت همان مدت زمان فاصله بين آغاز آفرينش انسان از خاك تا تحقق تصوير و شكل دادن به انسان و تشكيل اين نوع خاص از جانداران، مي‏باشد.»460 برخي ديگر از نويسندگان در باره آيه «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين»461 نوشته‏اند كه آيه فوق اشاره صريح است به اينكه انسان در ابتدا از خاك آفريده نشده است بلكه از سلاله‏اي آفريده شده كه مقدمه ظهور نوع انسان شده است.462 و جالب اين است كه برخي ديگر از صاحبنظران همين آيه 12 سوره مؤمنون را دليل رد نظريه داروين دانسته‏اند463 و برخي به معناي عناصر تشكيل دهنده بدن انسان از خاك و آب دانسته‏اند.464 و برخي ديگر از نويسندگان آيات فوق را اعجاز علمي قرآن دانسته‏اند از اين جهت كه جسم انسان از عناصر خاكي تشكيل شده و آيات مذكور نيز مي‏گويد انسان را از خاك آفريديم. و يا انسان از نطفه‏اي آفريده شده كه از عناصر خاكي بوجود مي‏آيد. و در هر صورت آيه فوق را معجزه علمي دانسته‏اند.465 بررسي: 1. در مبحث «مراحل خلقت انسان» بحثي تحت عنوان «آفرينش انسان از خاك» خواهيم داشت كه در آنجا آيات مذكور مورد بررسي قرار مي‏گيرد و روشن مي‏گردد كه دو تفسير عمده از اين آيات شده است: اول اينكه همه انسانها از نطفه‏اي آفريده شده‏اند كه مواد اوليه آن از غذاها و غذا از خاك بوجود آمده است.466 دوم اينكه فقط حضرت آدم از خاك آفريده شده و بقيه انسانها از نطفه آفريده شده‏اند. پس مي‏توان گفت انسانها با واسطه آدم(ع) از خاك آفريده شده‏اند.467 پس نمي‏توان به صورت قاطع به قرآن نسبت دهيم كه در اين آيات مرحله‏اي از تكامل نوع انسان از خاك را مي‏گويد چرا كه اگر تفسير اول را بگيريم (نطفه از مواد خاكي) ربطي به مسأله تكامل ندارد. و اگر تفسير دوم (خلقت آدم از خاك) را بگيريم بيشتر مؤيد نظريه ثبات انواع مي‏شود چون خلقت مستقيم انسان از خاك را گوشزد مي‏كند. مگر آنكه گفته شود تعبير «اجل» در آيه 2 سوره انعام دلالت بر فاصله زماني بين خلقت انسان از خاك مي‏كند. كه در اين صورت بحث جديدي پيش مي‏آيد.468 2. سلالة به معناي برگزيده و خلاصه چيزي است و در آيه 12 سوره مؤمنون برخي به معناي نطفه گرفته‏اند كه ما حصل و برگرفته انسان است469 و در هر صورت اين آيه دلالت بر فاصله زماني بين خاك و سلالة ندارد. و اگر بر نطفه هم دلالت داشته باشد اين مطلب باز از مورد بحث خارج است. 3. با توجه به احتمالات مختلف در آيات فوق كه موجب مي‏شود تفسير قطعي از آيات ارائه نشود، پس مسأله اعجاز علمي در اينجا منتفي است. (در مبحث مراحل خلقت انسان توضيح بيشتري در مورد آيات فوق داديم.) 2. ج: آفرينش انسان از آب: «و او خداوندي است كه از آب بشري آفريد و او را اصل نژاد و مايه توليد نسل انسان گردانيد.»470 «و آفرينش انسان را از گل (آب و خاك) آغاز كرد، سپس خلقت نسل او را بر اساس آنچه از آب بي قدر جدا مي‏شود قرار داد.»471 استاد مشكيني به آيه 56 سوره فرقان مثل همان تقرير آيات خلقت انسان از خاك استدلال كرده و مي‏نويسد: «اين آيات وضع اين نوع (انسان) را قبل از پيدا كردن شكل انسان، بيان مي‏كنند.»472 بررسي: در مبحث «مراحل خلقت انسان» بحثي تحت عنوان «آفرينش انسان از آب» خواهيم داشت و در آنجا بيان مي‏شود كه در مورد آيات فوق دو تفسير عمده وجود دارد. اول اينكه مقصود از خلقت انسان از آب اين است كه مقدار زيادي آب در بدن انسان (حدود 70%) وجود دارد.473 دوم اينكه مقصود آن است كه انسان از آب نطفه و مني آفريده شده است.474 بنابراين آيات فوق ربطي به مراحل تكامل خلقت انسان و نظريه داروين ندارند. 3. ج: آفرينش انسان از نطفه: «انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتليه»475 «ما او را از آب نطفه در هم آميخته خلق كرديم تا او را بيازمائيم.» و عبس/ 19 (من نطفة خلقه) نيز همين مضمون را دارد. استاد مشكيني در مورد آيه 2 سوره دهر مي‏نويسند: «معناي «نطفه» در آيه مزبور «آب» است كه مواد و اجزاء بهم آميخته داخل آن (امشاج)، آن را به صورت گل و لجن ريخته شده (حمأ مسنون) در آورده بودند و از همين ماده اوليه حياتي، ابتدا سلولها و بعد، انواع جانوران نخستين و بعد حيوانات بالاتر و... پديد آمده‏اند.»476 و در مورد آيه 19 سوره عبس مي‏نويسد: «بنابراين معني آيه، در صورتيكه «نطفه» را به معني «آب» بگيريم چنين مي‏شود كه: خداوند نوع «انسان» را از آبي مخصوص (شايد همان آب آميخته با گل و لاي و عناصر زميني يا خاكي باشد كه موجودات زنده از آن بوجود آمده‏اند) آفريد. پس بر او مقدر ساخت كه از حالتي به حالتي ديگر تغيير يابد. (تحول و تكامل) تا اينكه به صورت شكل «انسان» درآمد.» سپس به معناي دوم آيه توجه مي‏كند كه منظور از نطفه «مني» باشد كه آيه خاص افراد انسان مي‏شود نه نوع انسان.477 بررسي: در مبحث «مراحل خلقت انسان» بيان خواهيم كرد كه «نطفه» در لغت به معناي سيلان ضعيف هر چيزي است به آب خالص نيز نطفه اطلاق شده است و به نطفه مرد و زن، نطفه گويند چون سيلان دارد. سپس معناي لغوي و اصطلاحي قرآني نطفه را بررسي خواهيم كرد. و در مورد تفسير آيه 2 سوره دهر يازده ديدگاه وجود دارد.478 ولي كسي از مفسران را نيافتيم كه «نطفه» را به معناي «آب» تنها (نه نطفه مرد نه مخلوط آنها) تفسير كنند. و خود واژه امشاج هم قرينه است كه آب مراد نيست. امّا اينكه «نطفه» به معناي آب همراه با گل و لجن باشد در معاني لغوي و اصطلاحي «نطفه» وجود ندارد. پس نطفه يا بايد به معناي مني مرد يا مايع جنسي زن و مرد باشد و تفسيري كه استاد مشكيني ارائه كردند موافق هيچكدام از معاني لغوي و اصطلاحي آيه نيست. د: آياتي كه به مرحله دوم آفرينش انسان اشاره مي‏كند (بعد از شكل‏گيري انسان و قبل از انتخاب آدم(ع)): «مردم همه گروه واحدي بودند، پس خداوند، پيامبران را به عنوان بشارت و بيم دهند فرستاد. و همراه آنها كتاب را براستي و حق فرود آورد تا در باره آنچه انسانها با هم اختلاف كرده‏اند، حكم كند و اختلاف نكردند در آن ...»479 و نيز آيه يونس/ 19 همين مضمون را دارد. استاد مشكيني معتقدند كه بعد از شكل گرفتن ساختمان وجودي انسان و قبل از انتخاب «آدم» از بين افراد انساني، مرحله‏اي بر انسان گذشته است كه همه امت واحدي بودند و بدون مذهب زندگي خود را در پرتو عقل خويش مي‏گذراندند. ايشان دو آيه فوق را اشاره اين مرحله از حيات بشري مي‏داند.480 استاد مكارم شيرازي نيز از آيه 213 سوره بقره چهار مرحله زندگي بشر را برداشت كرده‏اند.481 و در پايان متذكر مي شوند كه: آغاز پيدايش دين و مذهب به معناي واقعي هم زمان با آغاز پيدايش انسان نبوده، بلكه هم‏زمان با آغاز پيدايش اجتماع و جامعه به معناي واقعي بوده است. بنابراين جاي تعجب نيست كه نخستين پيغمبر اولوا العزم و صاحب آئين و شريعت، نوح پيامبر بود نه حضرت آدم.482 بررسي: از آيات فوق دو برداشت مي‏توان كرد: الف: زندگي انسان پس از پيدايش در كره زمين دو مرحله داشته است يك مرحله بدون هيچ پيامبري بوده و بعد «آدم» از بين مردم برانگيخته شد. و زندگي انسان با دين و پيامبران آغاز شد. پس آدم اولين انسان روي زمين نبوده است. (و اين با نظريه تكامل داروين سازگار است) ب: بعثت انبياء دو گونه بوده است در مرحله اوليه بعد از خلقت آدم و گسترش نسل او پيامبران بدون كتاب و شريعت بودند. كه بشر را در حد زندگي اوليه فردي او راهنمايي مي‏كردند. در مرحله دوم كه زندگي اجتماعي شروع شد و بشر محتاج قانون شد. پيامبراني مثل حضرت نوح با شريعت و كتاب آمدند. بنابر برداشت دوم از آيه، آدم اولين انسان روي زمين بوده است (و اين با نظريه ثبات انواع سازگار است). استاد مشكيني برداشت اول (الف) را داشته‏اند و آنچه كه از ذيل كلام استاد مكارم بر مي‏آيد برداشت دوم (ب) است. با توجه به دو احتمال فوق در آيه نمي‏توان به صورت قطعي يكي از دو نظريه تكامل يا ثبات انواع را به آيه فوق نسبت داد. هـ : آياتي كه به مرحله سوم (انتخاب آدم از بين انسان ها) اشاره دارد: «به درستي كه خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر عالميان برگزيد.»483 دكتر يد الله سحابي در مورد آيه فوق مي‏گويد: «به تصريح اين آيات (آل عمران/ 33 - اعراف/ 11 - سجده/ 7 - 9) آدم از ميان جمعي كه مثل او بودند و از پيش با او مي‏زيستند برگزيده شد... و لهذا بيان آنكه نوع انسان از آدم پديد آمده است از نظر قرآن مبنا و اساس ندارد و به هيچ وجه درست نيست.»484 - 485 استاد مكارم شيرازي نيز با رد سخنان برخي نويسندگان كه آيه «علي العالمين» را دليل مسأله تكامل انواع دانسته‏اند. و مي‏گويند: در عصر آدم، عالميان يعني «جامعه انساني» وجود داشته است، بنابراين مانعي ندارد كه انسان نخستين كه ميليون‏ها سال قبل بوجود آمده از حيوانات ديگر تكامل يافته، و «آدم» تنها يك انسان برگزيده بوده است، مي‏نويسند: «هيچ گونه دليلي در دست نيست كه منظور از عالمين در اينجا انسانهاي معاصر آدم بوده باشند بلكه ممكن است مجموع جامعه انسانيت در تمام طول تاريخ بوده باشد. بنابراين لزومي ندارد كه معتقد باشيم در عصر آدم، انسانهاي زيادي وجود داشتند كه آدم از ميان آنها برگزيده باشد.»486 استاد مصباح يزدي با طرح آيه 33 آل عمران و نظراتي كه مي‏گويد «آدم از بين انسان‏هاي ديگر برگزيده شد.» مي‏نويسند: «مي‏توان گفت كه: انساني را بر همه انسانهايي كه از پس او مي آيند ترجيح دادم... و اگر تنزل كنيم و بپذيريم كه لازم است در عصر حضرت آدم، انسانهايي ديگر نيز باشند، مي‏توانند فرزندان خود او بوده باشند.»487 بررسي: با توجه به دو تفسيري كه از آيه فوق شد آيه 33 آل عمران در رديف آياتي قرار مي‏گيرد كه دو احتمال در معناي آنها مي‏رود و نمي‏توان بطور قاطع گفت كه آيه ظاهر يا نص در يك مورد است. تا دليل بر نظريه تكامل انواع يا ثبات انواع باشد. دوم: آياتي كه در رابطه با اثبات نظريه ثبات انواع (فيكسيسم) مورد استناد واقع شده است: الف: آياتي كه خلقت همه انسان را از يك نفس واحد مي‏داند: «هو الذي انشأكم من نفس واحدة فمستقر و مستودع»488 «او خدائي است كه همه شما را از يك تن در آرامشگاه و وديعتگاهي بيافريد.» و نيز نساء/ 1 - اعراف/ 189 - زمر/ 6 همين مضمون را دارند. و نيز آياتي كه خطاب «بني آدم» به انسان‏ها مي‏كند (مثل: اعراف/ 27 - 35 - يس/ 60 - اسراء/ 70) استاد مشكيني در طرح نظريه ثبات انواع (فيكسيسم) كه معتقدند «آدم» نخستين انساني است كه خداوند او را آفريده و حواء دومين فرد از افراد نوع انسان مي‏باشد و خداوند ساير افراد انسان را از نسل اين دو فرد بوجود آورد. مي‏نويسد: «از جمله آيات كه پيروان عقيده فوق به آن استدلال مي‏كنند آياتي هستند كه تمامي مردم را آفريده از «نفس واحد» (يك فرد) اعلام مي‏كنند و در برخي آيات از جفت او نيز ياد كرده و هيچ اشكالي ندارد كه نفس واحده را آدم و جفت او را حواء بدانيم.» سپس در تفسير آيه 98 سوره انعام مي‏نويسد: «منظور آيه اين است كه خداوند شما را از آدم آفريد، پس گروهي از شما هم اكنون در صلب پدران يا رحم مادران (مستقر) مي‏باشيد و گروهي نيز از شما تا روز قيامت در گورها به وديعت نهاده (مستودع) شده‏اند.» سپس تفسير ديگري از طرفداران نظريه تكامل انواع در مورد آيه 98 سوره انعام ذكر مي‏كنند.489 و بعد متذكر مي‏شود كه اگر تفسير اول را هم بپذيريم با عقيده تكامل انواع منافات ندارد چرا كه ممكن است همه انسانهاي موجود زمين از نسل آدم و حواء بوده باشند ولي قبل از آدم و حواء نيز انسانهاي ديگر بوده‏اند كه منقرض شده‏اند. و نسل منتخب يعني آدم كه صاحب عقل بود باقي ماند.490 استاد مكارم شيرازي در مورد تعبير «نفس واحده» در آيات فوق مي‏نويسند: «منظور از نفس واحده يك واحد شخصي است و اشاره به نخستين انساني است كه قرآن او را به نام «آدم» پدر انسان‏هاي امروز معرفي كرده و تعبير «بني آدم» كه در آيات فراواني از قرآن وارد شده نيز اشاره به همين است و احتمال اينكه منظور وحدت نوعي بوده باشد از ظاهر آيه بسيار دور است.»491 ايشان در مورد مستقر و مستودع نيز چند احتمال تفسيري را ذكر مي‏كنند.492 بررسي: نفس در آيات قرآن به معناي روح و ذات (و گاهي بدن انسان) آمده است493 و بر فرض قبول سخنان استاد مشكيني (نفس يعني موجودات قبل از انسان) در نهايت توانسته‏ايم بگوييم كه آيات مورد بحث دو تفسير دارد يكي خلقت همه افراد از آدم و يكي خلقت آدم و انسان‏ها از موجودي كه قبل از آنها بوده است. تفسير دوم با نظريه تكامل سازگار است همانطور كه تفسير اول با نظريه ثبات انواع سازگار است494 پس به طور قاطع نمي‏توان اين آيه را دليل نظريه تكامل يا ثبات انواع دانست. ب: آياتي كه خلقت آدم را از خاك مي‏دانند: «ان مثل عيسي عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون»495 1. «همانا مثل عيسي در پيش خداوند همانند مثل آدم است كه خداوند او را از خاك آفريد. و سپس به او گفت موجود شو پس شد.» 2. «خداوند، انسان را از گل خشك همانند سفال بيافريد.»496 دكتر احمد ابوحجر497 آيات فوق و دكتر عدنان شريف498 تمام آياتي را كه خلقت انسان از خاك را مطرح مي‏كند با نظريه داروين معارض مي‏دانند؛ چرا كه مي‏گويد انسان از خاك آفريده شده نه از موجود قبلي كه زنده بوده است. استاد مشكيني در مورد آيه 59 سوره آل عمران دو احتمال را مطرح مي‏كند: اول اينكه آيه دليل ثبات انواع باشد و وجه شبه در اينجا چگونگي آفرينش يعني بدون پدر و مادر آفريده شدن است و اين همان مطلوب عقيده ثبات انواع است. دوم اينكه بگوئيم آيه با نظريه تكامل منافاتي ندارد. چرا كه اشكالي در تشبيه عيسي به آدم از لحاظ خلقت از خاك، غذا، نطفه و علقه تا ولادت و بعد از آن نيست. و همچنين اشكالي نيست كه بگوييم خداوند به عيسي، همراه پيامبري از همان آغاز زندگي عقل و نيروي درك و انديشه از طريق اعجاز واراده ماوراء طبيعي خود بر خلاف قانون طبيعت و... اعطاء نمود چنان كه به آدم نيز عقل و يا علم و نبوت را بدينگونه داد. وجه شبه در آيه همان همانندي در آفرينش و علم است. و «كن» (باش) كه خداوند به آدم مي‏گويد. بدين معنا است كه: عاقل و عالم يا عالم و پيامبر باشد. و در اينجا وجه شبه در ذكر آفرينش از خاك، آفرينش اصلي و ذاتي است و مي‏خواهد بطلان آنچه را در ذهن آنها (مسيحيان) فرو رفته يعني اينكه مي‏گويند آفرينش عيسي و آدم از طريق سنن و قوانين جاري خدائي در خلقت انسان، صورت نگرفته است، اعلام كند.499 استاد مكارم شيرازي در ذيل آيه 59 سوره آل عمران پس از شرح شأن نزول500 آيه مي‏گويد: منظور از (خلقه من تراب) در آفرينش آدم همان آفرينش جسم آدم و جنبه مادي او است. و اين مطلب به قرينه جمله‏هاي بعدي بدست مي‏آيد. كه اشاره به آفرينش حيات و روح مي‏كند و مي‏گويد «ثم قال له كن فيكون » «سپس به او گفت موجود شو، او هم موجود گرديد.» يعني با فرمان آفرينش «حيات و روح» به كالبد آدم دميد.501 بررسي: در اينجا توجه به دو نكته لازم بنظر مي‏رسد: الف: به نظر مي‏رسد كه در آيه 59 سوره آل عمران مي‏توان وجه شبه را به چند گونه تصور كرد: 1. تشبيه از جهت پدر نداشتن آدم و عيسي(ع). 2. تشبيه از جهت خلقت هر دو از خاك با واسطه (يعني مواد غذائي تبديل به نطفه، علقه ...تا انسان شد) و در عيسي(ع) اين كار از طريق حضرت مريم(س) صورت گرفت و در آدم(ع) از طريق انسانها يا ميمونهاي نسل قبل از او. 3. تشبيه از جهت نبوت هر دو باشد. 4. تشبيه از جهت علم و عقل هر دو باشد. كه معجزه‏آسا به آنها داده شد. 5. تشبيه از جهت اصل خلقت از خاك (در مقابل مسيحيان كه عيسي را خاكي نمي‏دانستند)502 وجه شبه اول با توجه به شان نزول نزديك‏تر از وجه شبه سوم و چهارم است. امّا به هر حال فقط وجه شبه دوم يا پنجم در خود آيه تصريح شده است. چرا كه جمله (خلقه من تراب) بيان وجه شبه عيسي و آدم است. كه فقط به خاك اشاره كرده است. ب: در مورد خلقت عيسي از خاك دو احتمال وجود دارد: 1. خلقت بلا واسطه از خاك؛ 2. خلقت با واسطه سلسله موجود از خاك. (و همين دو احتمال در مورد آدم نيز وجود دارد.) امّا خلقت بلا واسطه از خاك در اينجا صحيح نيست. پس فقط وجه شبه دوم (خلقت با واسطه از خاك) باقي مي‏ماند و اين مطلب شاهدي بر نظريه تكامل است نه بر نظريه ثبات انواع.503 سوم: آياتي كه قابل انطباق با هر دو نظريه تكامل و ثبات انواع هست: 1. «خداوند انسان را از نطفه بيافريد و آنگاه او به خصومت و دشمني آشكار برخاست.»504 2. «آيا به آن خدائي كه ترا از خاك آفريد و سپس ترا به صورت مردي در آورد، كافر شدي»505 3. «آن (خدائي كه) ترا بيافريد پس به صورتي كامل بياراست و بعد ترا به اعتدال آورد (به اندازه ساخت) و به هر صورتي كه خود خواست ترا تركيب و شكل داد.»506 4. «انسان را از علق يا خون بسته ....آفريد.»507 كه مراد از «علق» خاك چسبيده (طين لازب) يا خون بسته در رحم است (با توجه به تناسب با دو قول مختلف مورد بحث).508 بررسي: هر چند كه انطباق اين آيات با هر دو نظريه قابل اشكال است ولي از آنجا كه برخي از اين آيات قبلاً مطرح شد و بررسي شد و در مورد بقيه آيات صاحبنظران براي اثبات نظريه تكامل يا ثبات انواع به آنها استدلال نكرده‏اند. و لذا از بحث و تفصيل بيشتر در اين مورد پرهيز مي‏كنيم. جمع بندي وبررسي نهايي مبحث نظريه تكامل و قرآن: از طرفي نظريه‏هاي علمي در جوامع علمي معاصر به صورت نظريات «ابطال‏پذير» مطرح مي‏شود يعني به صورت افسانه‏هاي مفيد پذيرفته مي‏شود و تا وقتي نظريه بهتري جانشين آن نشده از دايره علم بيرون نمي‏رود و لذا نظريه تكامل هر چند كه اثبات قطعي نشده است. ولي امروزه يك نظريه مورد قبول اكثريت جامعه علمي (علوم تجربي) است. هر چند كه هنوز هم نظريه ثبات انواع به صورت يك احتمال مطرح است. و از طرف ديگر همانطور كه مشاهده كرديم آيات قرآن قابل انطباق با نظريه تكامل و نظريه ثبات انواع هر دو هست و هيچ آيه‏اي بدست نيامد كه نص باشد و يا ظهور قوي در يكي از دو طرف داشته باشد. پس نمي‏توان يكي از دو نظريه را به صورت قطعي به قرآن نسبت داد. تذكرات: 1. لازم نيست قرآن در مورد هر نظريه علمي به صورت اثبات يا نفي نظر داده باشد. چون كتاب هدايت است و اشارات علمي را در حد لزوم و در راستاي هدف هدايت استفاده مي‏كند. 2. قبول يا ردّ نظريه تكامل با اثبات خدا و ديندار بودن يا نبودن انسانها ملازمه‏اي ندارد. يعني همانطور كه مي‏توان نظريه تكامل را نپذيرفت و ديندار بود. مي‏توان قائل به نظريه تكامل باشيم ولي وجود ناظم (خدا) را براي سلسله منظم موجودات (از تك سلولي تا انسان) ثابت كنيم. و ديندار باشيم. همانطور كه برخي از پزشكان متعهد به اين امر تصريح كرده‏اند.509 3. پذيرش نظريه تكامل و انطباق آن با آيات قرآن دليلي بر اعجاز علمي قرآن نيست. چرا كه از طرفي آيات مورد استناد داراي احتمالات تفسيري متعددي بود و تفسير موافق نظريه تكامل قطعي نبود و از طرف ديگر انطباق مراحل تطور موجودات زنده (تك سلولي تا انسان) بر آيات مورد استناد اشكالاتي داشت. (همانطور كه در زير آيه 45 سوره نور بيان كرديم.) 435 . استاد معرفت، التمهيد في علوم القرآن، ج 6، ص 35 - 43 خلاصه‏اي از «اصل الانواع»، را از استاد اسماعيل نقل مي‏كند كه در اين مورد مفيد است. 436 . تذكر: در اين بحث ترجمه آيات قرآن را معمولاً از كتاب‏هائي كه خواسته‏اند اين آيات را به نفع يا ضرر يك نظريه تفسير كنند آورده‏ايم و لذا اين ترجمه‏ها ممكن است به نوع خاصي صورت گرفته باشد و مورد تأييد ما نباشد ولي براي تكميل بحث ناچار بوديم از آنها استفاده كنيم. 437 . به نظر مي‏رسد كه واژه «تكامل» گاهي در معناي خاص (تكامل سلسله موجودات از تك سلولي تا انسان) به كار مي‏رود كه تكامل انواع ناميده مي‏شود و موضوع بحث ماست. و گاهي به معناي اعم به كار مي‏رود (مثل تكامل جسمي - روحي - معنوي - علمي - تكامل اجتماعي - اخلاقي و...) كه شامل تكامل خاص نيز مي‏شود. تا قبل از لامارك و داروين (قرن نوزدهم ميلاد) تكامل اعم مطرح بوده امّا بعد از اين افراد تكامل اخص مطرح شده است. 438 . اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 1، ص 157 با تلخيص. 439 . ر.ك: تفسير نمونه، ج 11، ص 81 - 85. 440 . احمد رهبري، انسان پيش از تاريخ، ص 13، دانشكده ادبيات دانشگاه تهران 1354 ش ايشان از باستان شناسي عصر حجر نقل مي‏كند. 441 . دكتر پاك نژاد تفاوت‏ها و تشابه‏هاي انسان و ميمون را به صورت مفصل يادآوري مي‏كند مثل اينكه خون آنها به چهار گروه A.B.O. ABتقسيم مي‏شود و خون شامپانزه را مي‏توان به انسان تزريق كرد. امّا شير ميمونها به كودك انسان نمي‏سازد (در حالي كه شير برخي حيوانات مثل گاو به كودك انسان سازگاراست) مغز يك مرد تقريباً سه برابر يك ميمون نر بزرگ است.قوسهاي سه گانه گردن، پشت و صلب در انسان برجسته و در ميمونها چنين نيست. امّا عمل جذب و هضم غذا در هر دو يكسان است. دوران بارداري بعضي ميمون‏ها تقريباً مانند انسان 270 روز است و با وجود يكي بودن ساختمان رحم و يكسان بودن ترشحات آبستني و زايمان در هر دو جنس، امّا نطفه انسان نمي‏تواند هيچ حيواني را آبستن كند. (ر.ك: اولين دانشگاه و آخرين پيامبر،ج 1، ص 171 - 174.) 442 . دكتر پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 1، ص 166 - 178 با تلخيص. 443 . ويل دورانت، تاريخ تمدن، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، چاپ دوم 1367 ش، فصل ششم، ص 111 - 115. 444 . انبياء/ 30. 445 . تكامل در قرآن، ص 23 - 24. 446 . ر.ك: في ظلال القرآن، ج 6، ص 111. 447 . عبدالغني الخطيب، قرآن و علم امروز، ترجمه دكتر اسد الله مبشري، ص 129 - 130، با تلخيص. 448 . ر.ك: تفسير نمونه، ج 13، ص 396 و ج 9، ص 25 - 26 و نيز به مبحث «منشأ پيدايش حيات در زمين» و مبحث «مراحل خلقت انسان» در همين نوشتار مراجعه كنيد. 449 . نور/ 45. 450 . تكامل در قرآن، ص 24 - 25. 451 . گذشته و آينده جهان، ص 39 - 42 با تلخيص. 452 . اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 1، ص 150 ـ 154. 453 . ر.ك: تفسير نمونه، ج 14، ص 508 - 509 و نيز به مبحث «منشأ پيدايش حيات در زمين» و مبحث «مراحل خلقت انسان» در همين نوشتار مراجعه كنيد. 454 . اعراف/ 11. 455 . تكامل در قرآن، ص 25 - 26 با تلخيص. 456 . همان، ص 30 - 32. 457 . انعام/ 2. 458 . صافات/ 11. 459 . حجر/ 29. 460 . تكامل در قرآن، ص 26 - 27 با تلخيص. 461 . مؤمنون/ 12. 462 . ر.ك: دكتر مصطفي محمود، القرآن، محاولة لفهم عصري، ص 53 - 55. 463 . ر.ك: بسام دفضع، الكون و الانسان بين العلم و القرآن، ص 152. 464 . همان. 465 . محمد محمود اسماعيل، الاشارات العلمية في الآيات الكونية في القرآن الكريم، ص 11. 466 . ر.ك: تفسير نمونه، ج 14، ص 23 و ص 207 و ج 17، ص 125 و ج 20، ص 165 و نيز مطالب شگفت‏انگيز قرآن، ص 86 - 88 و عبد الفتاح طباره، سيري در قرآن، ترجمه رسول دريايي، ص 225 و بي آزار شيرازي، گذشته و آينده جهان، ص 52. 467 . استاد مصباح يزدي، معارف قرآن، ص 330. 468 . 2. «اجل» در اصل بمعني مدت معين و «قضي اجل» بمعني تعيين مدت و يا به آخر رساندن مدت است امّا بسيار مي‏شود كه به آخرين فرصت نيز گفته مي‏شود (مثل «اجل دين» يعني آخرين موقع پرداخت بدهي) و اينكه به فرا رسيدن مرگ اجل مي‏گويند به خاطر اين است كه آخرين لحظه عمر انسان در آن موقع است. امّا با توجه به آيات ديگر قرآن و روايات اهل بيت(ع) «اجل مسمي» در قرآن به معني مرگ طبيعي و «اجل» به معني مرگ زودرس است. (ر.ك: تفسير نمونه، ج 5، ص 148 - 149) پس معلوم مي‏شود مقصود آيه مدت بين خلق انسان تا مرگ است يعني: «اوست خدائي كه شما را از گل آفريد پس از آن مدتي را مقرر ساخت كه در اين مدت انسان در روي زمين پرورش يابد و تكامل پيدا كند و اجل حتمي (مرگ) در نزد اوست.» و اين مدت ربطي به مرحله تكامل از خاك تا انسان ندارد بلكه مرحله زندگي دنياست. 469 . ر.ك: مفردات راغب ماده سل. 470 . فرقان/ 54. 471 . سجده/ 8 - 9. 472 . تكامل در قرآن، ص 27. 473 . ر.ك: استاد مصباح يزدي، معارف قرآن، ص 320 - 329 و مطالب شگفت‏انگيز قرآن، ص 97 و تفسير نمونه، ج 13، ص 396 و ج 15، ص 126. 474 . ر.ك: استاد مصباح يزدي، معارف قرآن، ص 329 و 330 و موريس بوكاي، مقايسه‏اي ميان تورات، انجيل، قرآن و علم، ص 272 و طب در قرآن، ص 81 و تفسير نمونه، ج 13، ص 396 و ج 15، 126 و ج 17، ص 126. 475 . دهر/ 2. 476 . تكامل در قرآن، ص 39. 477 . همان، ص 42. 478 . كه مهمترين آنها عبارتند از: 1. اختلاط نطفه زن و مرد. 2. بمعني استعدادهاي دروني و عوامل وراثت. 3. اختلاط مواد تركيبي نطفه (اجزاء آن). 4. همه اينها با همديگر. 5. بمعني تطورات نطفه در دوران جنيني. (ر.ك: الميزان، ج 20، ص 209 و 210 و نمونه، ج 25، ص 334.) 479 . بقره/ 213. 480 . چنانكه از ظاهر آيه معلوم مي‏شود، پيش از بعثت انبياء زماني بر انسانها گذشته است كه آنها امت واحدي بودند و مفهوم واحد بودن مردم در آيه فوق چنانكه عده‏اي از مفسرين گفته‏اند و اخبار و روايات هم آن را تفسير كرده‏اند، اين است كه بدون «مذهب» و احكام آسماني بودند و با عقل‏ها، انديشه‏ها و فهم‏هاي خودشان زندگي مي‏كردند. پس آيه كاملاً با منظور ما (مرحله دوم از خلقت آدم در نظريه تكامل) منطبق است.» (تكامل در قرآن، ص 27 - 28.) 481481 . مرحله اول: زندگي ساده نخستين كه هنوز بشر به زندگي اجتماعي عادت نكرده بود. و تضادهائي نبود و طبق فطرت خدا را مي‏پرستيد. مرحله دوم: زندگي انسان شكل اجتماعي به خود مي‏گيرد. مرحله سوم: تضادها و اختلافات اجتناب‏ناپذير اجتماعي به وقوع مي‏پيوندد. مرحله چهارم: انبياء از طرف خدا مأمور نجات انسان مي‏شوند. (تفسير نمونه، ج 2، ص 58.) 482 . همان. 483 . آل عمران/ 33. 484 . خلقت انسان، ص 108. 485 . و در مقابل آقاي مسيح مهاجري كه معتقد است قرآن كريم به هيچ وجه فرضيه تكامل را تأييد نمي‏كند. در توجيه آيه 33 سوره آل عمران مي‏نويسد: «چون العالمين عام است، آدم، نوح، آل ابراهيم و آل عمران از ميان تمام مردم قبل و بعد خود برگزيده شده‏اند. و ممكن است بگوييم آدم(ع) بعد از مدتي كه صاحب فرزندان ... شد برگزيده شد. (پس قبل از آدم انسانهاي ديگري وجود نداشته‏اند) (نظريه تكامل از ديدگاه قرآن، ص 54 و 56.) 486 . تفسير نمونه، ج 2، ص 391. 487 . معارف قرآن، ص 345. 488 . انعام/ 98. 489 . تكامل در قرآن، ص 46 - 47 با تلخيص. 490 . ر.ك: همان، ص 48. 491 . تفسير نمونه، ج 3، ص 245. 492 . تفسير نمونه، ج 5، ص 367. 493 . تفسير نمونه، ج 3، ص 245 و نيز مفردات راغب، ماده نفس. 494 . كلام استاد مشكيني (سازگاري تفسيري اول با نظريه تكامل) مبتني بر اين فرض است كه ثابت كنيم «آدم» با فاصله و واسطه حيوانات ديگر از خاك آفريده شده است. كه در بحث بعدي آن را بررسي مي‏كنيم. 495 . آل عمران/ 59. 496 . الرحمن/ 14. 497 . ر.ك: دكتر احمد عمر ابوحجر، التفسير العلمي للقرآن في الميزان، ص 400. 498 . ر.ك: دكتر عدنان الشريف، من علوم الارض القرآنية، ص 207. 499 . تكامل در قرآن، ص 55 - 56 با تلخيص. ايشان در جاي ديگر با طرح آيه 14 سوره الرحمن دو تفسير از آيه مي‏آورد و در نهايت به اين نتيجه مي‏رسد كه اين آيه به تنهايي بر ثبات انواع و بر تكامل انواع دلالت ندارد. و مجمل است و اثبات هر دو قول را مي‏توان از آن برداشت كرد. (همان، ص 54 - 55 با تلخيص) 500 . كه در مورد مسيحيان نجران است و آنها ولادت حضرت عيسي(ع) را مطرح كردند و بدون پدر بودن او را دليل الوهيت او گرفتند و آيات فوق به آنان پاسخ داد و چون مسيحيان قبول نكردند آنها را به مباهله دعوت كرد. 501 . تفسير نمونه، ج 2، ص‏435 - 436 با تلخيص. 502 . وجه شبه‏هاي شماره سه و چهار در آيه مورد بحث از جمله «كن» (ادامه آيه) برداشت مي‏شود. ولي به نظر مي‏رسد جمله «ثم قال له كن فيكون» در مقام بيان وجه شبه نباشد بلكه مرحله دوم خلقت را بيان مي‏كند كه ايجاد روح است و در تمام افراد انسان وجود دارد كه در آيات ديگر تحت عنوان «نفخت فيه من روحي» به آن اشاره شده بود. 503 . البته اين احتمال نيز در آيه فوق بعيد نيست كه بگوييم وجه شبه پنجم مراد است‏چرا كه مسيحيان نجران اصل خلقت عيسي(ع) و خاكي بودن او را قبول نداشتند و او را غير مخلوق و ماوراء طبيعي مي‏دانستند. پس آيه در صدد رد اين نظر آنهاست و در مقام بيان واسطه داشتن يا نداشتن خلقت آنها از خاك نيست. يعني آيه در صدد بيان واسطه و عدم واسطه نيست پس نمي‏تواند دليلي بر نظريه تكامل انواع يا ثبات انواع باشد. 504 . نحل / 4 و همين مضمون در يس/ 77 و النجم/ 66. 505 . كهف / 37 و نيز همين مضمون در فاطر / 11. 506 . انفطار / 87. 507 . علق / 21. 508 . استاد مشكيني، تكامل در قرآن، ص 63 - 66. 509 . اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 1، ص 154. ---------------- بررسي رابطه علم و دين از مهم‌ترين بحث‌انگيزترين مسايل كلام جديد است‌. هر چند اين يك بحث گسترده است‌، ولي در اين پاسخ نامه‌، به طور اختصار در حدي كه بتواند در اين بحث راه‌گشاه باشد به آن مي‌پردازيم‌. احتمالاتي كه در مورد رابطة علم تجربي و دين مي‌تواند گفته شود عبارتند از: الف‌. تداخل علم و دين (موضوع علوم تجربي بخشي از موضوع دين است‌); ب‌. تعارض علم و دين (نظريه حاكم در اروپا از اواخر قرون وسطي تاكنون‌); ج‌. جدايي مطلق علم و دين (نظريه‌اي كه با كانت شروع شد و هنوز ادامه دارد); د. سازگاري علم و دين (نظريه بيشتر علماي اسلام‌). از آن جا كه توضيح همه اين ديدگاه‌ها در اين مختصر نمي‌گنجد، تنها به توضيح نظريه اخير كه مطلوب اسلام و قرآن مي‌باشد، بسنده مي‌كنيم‌. نظريه سازگاري علم و دين‌، از روح تعاليم و معارف اسلامي‌، استنباط مي‌شود; دلايل آن به قرار ذيل است‌: 1. اسلام در موارد زيادي‌، به علم و عالمان توجه كرده و آنان را تشويق نموده است‌; "قُل‌ْ هَل‌ْ يَسْتَوِي الَّذِين‌َ يعْلَمُون‌َ وَ الَّذِين‌َ لاَ يَعْلَمُون‌َ;(زمر،9) از طرف ديگر، برخي از روايات‌، علم تجربي را در عرض علم دين‌، قرار مي‌دهند; چنان كه از پيامبر9 نقل شده است كه‌: "العلم علمان‌: علم الاديان و علم الابدان‌; دو نوع علم وجود دارد; معرفت دين‌ها و معرفت بدن‌ها. از اين تقسيم علوم‌، استفاده مي‌شود كه‌، اسلام هر دو را تشويق مي‌كند; بنابراين‌، علم و دين سازگارند. 2. مثال‌ها و مطالب علمي قرآن‌، در مورد ستارگان‌، زمين‌، گياهان و...كه با جديدترين نظريات اثبات شده علمي هماهنگ است‌، به ما مي‌فهماند كه علم و دين با هم‌، سازگارند و تعارضي ندارند. حوزه‌هاي مختص و مشترك علوم تجربي و دين‌: در مورد تعيين حوزه‌هاي اختصاصي دين و علوم‌، دانشمندان طرح‌هاي مختلف داده‌اند كه هر كدام‌، مبتني بر يك نظر اساسي‌، در باب رابطه علم و دين است‌. در اين جا به تعيين حوزه‌هاي اشتراكي و اختصاصي علم و دين از منظر (سازگاري دين و علم‌) مي‌پردازيم كه به طور خلاصه مي‌توان گفت‌: علم و دين در حوزه انسان و طبيعت مشتركند و در حيثيت‌ها، اهداف‌، روش‌ها و متافيزيك از هم جدايي دارند. توضيح آن كه‌: روش علوم تجربي معمولاً بر آزمايش و خطا استوار است و موضوع اين علوم‌، طبيعت (ماديات‌) است و نسبت به ماوراي طبيعت‌، چيزي را اثبات يا نفي نمي‌تواند بكند و اگر گاهي انسان موضوع علمي قرار گيرد انسان به عنوان جسم محض است‌; ولي موضوع اصلي دين‌، همانا هدايت انسان به طرف كمال نهايي مي‌باشد و نسبت به ماوراي طبيعت اظهار نظر مي‌كند و روش علوم و معارف ديني‌، بر اساس وحي‌، عقل و... است و اگر انسان را متعلق احكم ديني قرار مي‌دهيم‌، انساني كه جسم محض است نمي‌باشد; بلكه انسان صاحب روح و عقل‌، مراد است‌. علم و دين‌، در عين جدايي در اين موارد در برخي از حوزه‌ها مشترك هستند كه مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از: 1. انسان كه موضوع شناخت علوم و اديان است‌. 2. جهان طبيعت كه موضوع شناخت علوم و اديان است‌. هر چند حيثيت علم و دين‌. در اين شناسايي و هدف آن‌ها متفاوت است دين به انسان و جهان طبيعت از اين حيث نظر مي‌كند كه نظم و قوانين حاكم بر آن‌ها را، حاكي از خالق حكيم مي‌داند; ولي علم در پي كشف روابط پديده‌ها و پيش‌بيني است‌. به ديگر سخن‌: علوم غالباً از علل مادي طبيعت و انسان‌، بحث مي‌كنند; ولي دين غالباً از علت فاعلي و غايي بحث مي‌كند. خلاصه اين كه علم و دين در بخشي از حوزه‌ها با هم‌ديگر مشتركند. در اين حوزه‌ها اگر مسايلي مطرح شود و بخواهيم گزاره‌هاي ديني را بر مسايل تجربي منطبق كنيم‌. در صورتي كه مس ئ'له علوم تجربي قطعي و يقيني باشد مؤيدي بر مس ئ'له ديني مي‌تواند باشد.(ر.ك‌: درآمدي بر تفسير علمي قرآن‌، محمد علي رضايي اصفهاني‌، ص 186 ـ 269، اسوه / مجله تخصصي كلام اسلامي‌، شماره 18، ص 65 / فيزيكدانان غربي و مسئله خداباوري‌، مهدي گلشني‌، ص 13 ـ 17، نشر كانون انديشه جوان‌.) امّا در مورد فرضيه داروين‌; يعني "تكامل انواع‌" يا "ترانسفورميسم‌" و يا "داروينيسم‌"، كه در مقابل آن فرضية "ثبوت انواع‌" و يا "فيكسيسم‌" قرار دارد، هر يك از اين دو فرضيه طرفداراني از دانشمندان داشته‌، نظريه اول از اقبال بيشتري برخوردار بوده است‌(ر.ك‌: تفسير نمونه‌، ج 11، ص 81 / دارونيسم‌، محمود بهزاد و...); بنابراين‌، چنين نيست كه همة دانشمندان پيرو نظرية تكامل انواع هستند. يادآور مي‌شويم كه تكامل مورد بحث‌، تغيير نوع به نوع در اثر تكامل است و نه جهش‌هاي سطحي و "موتاسيون‌" در حيوانات و گياهان و حتي انسان‌. تكامل سطحي موتاسيون‌، نوعي از تكامل است كه طي‌ّ آن‌، تغييرات سطحي با گذشت زمان به صورت جهش (موتاسيون‌) در حيوانات و گياهان رخ مي‌دهد; مثلاً از نسل گوسفندان معمولي‌، ناگهان گوسفندي متولد مي‌شود كه پشم آن با پشم گوسفندان معمولي متفاوت و لطيف‌تر و نرم‌تر مي‌باشد و همان‌، منشأ پيدايش نسل جديدي به نام گوسفند "مرينوس‌" شده است‌، ولي هيچ يك از اين تغييرات‌، اساسي و نوع به نوع نيست‌، بلكه در حد تغيير رنگ‌، پوست‌، ناخن‌، بلندي و كوتاهي و مانند آن‌هاست‌. قرآن دربارة تكامل حيوانات به معناي "ترانسفورميسم‌" سخن به ميان نياورده‌، ولي تاريخچه‌اي كه از خلقت حضرت آدم ابوالبشرغ و فرزندانش مطرح ساخته با نظريه تكامل انواع (ترانسفورميسم‌) سازگاري ندارد و نظرية "ثبوت انواع‌" (فيكسيسم‌) را در انسان تأييد مي‌كند. (برخي از آيات قرآن تصريح مي‌كنند كه نسل انسانها از دو نفر به نام آدم و حوّاست‌: "اي فرزندان آدم‌! شيطان شما را نفريبد، آن گونه كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون‌، و لباسشان را از تنشان بيرون كرد تا عورتشان را به آنها نشان دهد". (اعراف‌، 27) اين آيه تصريح دارد كه انسان‌ها فرزندان آدم و حوا هستند(نسأ، 1); از سوي ديگر تصريح مي‌كند كه آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد; سپس نسل او را از عصاره‌اي از آب ناچيز و بي‌قدر آفريد. (سجده‌،8) با تصريح اين آيات‌، روشن مي‌شود كه نسل بشر امروزي‌، به دو نفر انسان به نام‌هاي آدم و حوا مي‌رسد; با اين تفاوت كه خدا آن دو را مستقيماً از گِل‌، و بقيه انسان‌ها را از آن دو آفريد; پس از نظر آيات قرآن‌، انسان از نسل ميمون نيست‌.(الميزان‌، علامه طباطبايي‌;، ج 4، ص 141 ـ 144، مؤسسة مطبوعاتي اسماعيليان‌.) از طرف ديگر، فرضية تحوّل و تكامل انواع داروين‌، يك قانون مسلم علمي نيست‌، بلكه فقط يك فرضيه است‌; فرضيه‌اي كه صرفاً جهت توجيه خواص و آثاري كه قبلاً در نوع انساني نبوده و بعداً پيدا شده‌، به وجود آمده است‌. ريشة اين فرضيه در ميليون‌ها سال قبل نهفته و مسلماً قابل تجربه و مشاهدة حسي نيست‌; بنابراين‌، نمي‌تواند در رديف قوانين ثابت علمي درآيد; چنان‌كه دليل يا دلايل عقلي قطعي هم براي ثبوت آن وجود ندارد; پس اين نظريه نفي مي‌شود; زيرا نص قرآن مجيد با آن مخالفت دارد.(ر.ك‌: تفسير نمونه‌، آيت‌الله مكارم شيرازي و ديگران‌، ج 17، ص 130 ـ 131، دارالكتب الاسلامية‌.)) مرحوم علامه طباطبايي‌; نيز در ذيل آية يك سورة نسأ مي‌فرمايد: "از ظاهر سياق بر مي‌آيد كه مراد از "نفس واحده‌"، آدم و مراد از "زوجها" حواست كه پدر و مادرِ نسل انسانند و ما نيز از آن نسل هستيم و به طوري كه از ظاهر قرآن كريم بر مي‌آيد، همة افراد نوع انسان به اين دو تن منتهي مي‌شوند. از آيه شريفه روشن مي‌شود كه نسل موجود از انسان‌، تنها به آدم و همسرش منتهي مي‌شود و جز اين دو نفر، هيچ‌كس‌ِ ديگري در انتشار اين نسل دخالت نداشته است‌. "در تاريخ يهود آمده است كه عمر نوع بشر از روزي كه در زمين خلق شده تا كنون‌، بيش از حدود هفت هزارسال نيست‌. دانشمندان زمين‌شناسي و به اصطلاح "ژئولوژي‌" معتقدند كه عمر نوع بشر بيش از ميليون‌ها سال است و براي اين گفتار خود، از فسيل‌ِ آثاري از انسان‌ها و نيز اسكلت سنگ شده انسان‌هاي قديمي دلايلي آورده‌اند كه عمر هر يك از آن‌ها طبق معيارهاي علمي خودشان بيش از پانصد هزارسال است‌. اين اعتقاد ايشان است‌; امّا ادلّه‌اي كه آورده‌اند، قانع كننده نيست‌. دليلي نيست كه بتواند اثبات كند اين فسيل‌ها، بدن سنگ شدة اجداد همين انسان‌هاي امروزي است و استدلالي نيست كه بتواند اين احتمال را رد كند كه اين اسكلت‌هاي سنگ شده‌، مربوط به يكي از ادواري است كه انسان‌هايي در زمين زندگي مي‌كرده‌اند; چون ممكن است چنين بوده باشد و دورة ما انسان‌ها متصل به دورة فسيل‌هاي نامبرده نباشد; بلكه ممكن است انسان‌هايي قبل از آفرينش آدم ابوالبشر در زمين زندگي كرده و سپس منقرض شده باشند و اين پيدايش انسان‌ها و انقراضشان تكرار شده تا پس از چند دوره‌، نوبت به نسل حاضر رسيده باشد. قرآن كريم به طور آشكار، كيفيت پيدايش انسان در زمين را بيان نكرده كه آيا ظهور اين نوع موجود (انسان‌) در زمين‌، منحصر در همين دورة فصلي است كه ما در آن قرار داريم يا دوره‌هاي متعددي داشته و دورة ما انسان‌هاي فعلي آخرين دورة آن است‌؟ ممكن است از بعضي آيات شريفة قرآن استنباط شود كه قبل از آفرينش حضرت آدم ابوالبشر و نسل او، انسان‌هايي ديگر در زمين زندگي مي‌كرده‌اند; مانند آية شريفة "و إذ قال ربّك للملـَئكة إنّي جاعل في الأرض خليفة قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدّمأ..."; (بقره‌، 30) و زماني كه پروردگارت به فرشتگان فرمود: مي‌خواهم در زمين‌، جانشيني بگذارم‌، گفتند: ]باز[ در زمين كساني مي‌گذاري كه در آن فساد كنند و خون‌ها بريزند." از اين آية شريفه‌، بر مي‌آيد، قبل از آفرينش بني نوع آدم‌، دورة ديگري بر انسانيت گذشته است‌. در بعضي از روايات وارده از امامان معصوم‌:، مطالبي آمده كه سابقة ادوار بسياري از بشر را قبل از دورة حاضر اثبات مي‌كند. در كتاب توحيد، صفحة 277، مجلد 2 از امام صادق‌روايتي نقل شده كه در ضمن آن‌، امام‌به راوي فرموده است‌: "شايد شما گمان مي‌كنيد كه خداي ـ عزوجل ـ غير از شما هيچ بشر ديگري را نيافريده است‌; نه‌، چنين نيست‌; بلكه هزار هزار آدم آفريده كه شما از نسل آخرين آن‌ها هستيد." مرحوم صدوق در كتاب خصال‌، مجلد 2، صفحة 652، حديث 54 از امام باقر7 روايت كرده‌: "خداي ـ عزوجل ـ از روزي كه زمين را آفريده‌، هفت عالم را در آن خلق ]و سپس منقرض كرده است‌[ كه هيچ‌يك از آن عوالم از نسل آدم ابوالبشر نبوده‌اند و خداي متعال همة آن‌ها را از پوستة روي زمين آفريد و نسلي را بعد از نسل ديگر ايجاد كرد و براي هر يك‌، عالمي بعد از عالم ديگر پديد آورد تا در آخر، آدم ابوالبشر را بيافريد و ذريه‌اش را از او منشعب ساخت‌..."(ترجمه الميزان‌، ج 4، ص 221 ـ 231.). ان شاء الله خوشبخت و سعادتمند شوید. موفق ، موید و پیروز و سربلند باشید!