سوء ظنّ از آثار ضعف نفس و جبن است. خداوند متعال می فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ)؛[1] اى کسانى که ایمان آورده اید از بسیارى از گمان ها بپرهیزید؛ زیرا به راستى بعضى از گمان ها گناه است. (وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً)؛[2] و گمان بد بردید و گروه تباه زده شدید. امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: ضع امر اخیک على احسنه حتّى یأتیک ما یغلبک منه ولا تظننّ بکلمة خرجت من اخیک سوءً و انت تجد لها فى الخیر محملا[3]؛ کار برادر دینى را حمل بر صحّت و توجیه کن، تا اندازه اى که ظنّ غالب (مثلا 80 درصد) از بدى او براى تو ثابت شود و از سخنى که از او شنیدى، حتماً گمان بد نبر؛ تا مى توانى محمل صحیح براى آن پیدا کن. شاید بدى سوء ظّن از این جهت باشد که اسرار دل را، جز علاّم الغیوب ـ خداى تعالى ـ کسى نمى داند. در ضمن، چون شیطان لعین همیشه انسان را وسوسه و وادار به سوء ظن مى نماید، لذا مؤمن نباید کارى کند که مورد سوء ظنّ و گمان بد قرار گیرد؛ چنان که پیامبر گرامى فرموده اند: اتقّوا مواقع التُهَم[4]؛ از جاهایى که مورد تهمت قرار مى گیرید بپرهیزید. امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى فرماید: من عرّض نفسه للتهمه فلا یلومَنّ من اسآء الظنّ به[5]؛ کسى که خود را در معرض تهمت قرار دهد، به راستى ملامت نکند کسى را که به او گمان بد برده است. و در حدیث وارد شده که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با همسر خود، صفیّه، دختر حىّ بن اخطب، (کنار درب مسجد النبى) سخن مى گفت؛ مردى از انصار از آن جا مى گذشت؛ حضرت او را صدا زد و فرمود: فلانى، این همسر من صفیّه است. عرض کرد: یا رسول الله، مگر ما جز گمان نیک نسبت به شما مى بریم؟ فرمود: ان شیطان یجرى من ابن آدم مجرى الدّم فخشیت ان یدخل علیک[6]؛ شیطان به راستى هم چون خون در انسان جریان دارد، ترسیدم در تو نیز اثر بگذارد. ضدّ سوءظن و بدگمانى، حسن ظنّ و گمان نیک است که ناشى از قوّت و ثبات نفس است و اخبار و احادیث بسیارى در شرافت و فضیلت حسن ظن، به خصوص حسن ظنّ نسبت به حق تعالى و ارحم الراحمین بودن او، وارد شده است، تا انسان بداند که مشکلات و گرفتارى هایى که براى او پیش مى آید ـ چه در دنیا و چه در آخرت ـ یا به صلاح و مصلحت او بوده و یا خودش براى خود فراهم نموده که خودکرده را تدبیر نیست. پس این که گاهى بعضى افراد مى گویند: خدایا من چه کرده بودم که چنین مشکلى برایم پیش آمد، یا به شوخى مى گویند: اى خداى پول دارها و...؛ این حرف ها به خاطر نداشتن حسن ظن به خالق متعال است. امام رضا(علیه السلام) مى فرماید: احسن الظنّ باللّه فانّ الله عزّوجلّ یقول انا عند ظنّ عبدى لى ان خیراً فخیرٌ وان شرّاً فشّر[7]؛ به خدا خوش گمان باش؛ زیرا مى فرماید: من بر حسب ظن بنده ى خود هستم، اگر گمان او خوب است رفتار من خوب است و اگر بد باشد، رفتار من هم بد خواهد بود. و عین الرضا عن کلّ عیب کلیلة ولکنّ عین السخط تبدى المساویا از خیر محض جز نکویى نیاید خوش باش که عاقبت نکو خواهد شد امیرالمؤمنان(علیه السلام) نیز مى فرماید: (إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُل لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُل فَقَدْ غَرَّرَ)؛[8] آن گاه که جامعه و روزگار و مردمش شایسته و نیکوکارند، سوء ظنّ و گمان بد درباره ى کسى که از او انحرافى دیده نشده است ظلم است و آن گاه که فساد و تباهى بر روزگار و مردم غلبه پیدا کرده است (بیش تر مردم فاسد باشند) کسى که حسن ظن داشته باشد گول خورده است. از فرمایش حضرت استفاده مى شود که حسن ظنّ و سوء ظنّ به اجتماع و محیط و غالب مردم بستگى دارد و انسان باید با دقّت و چشم بصیرت، یکى از آن دو را انتخاب کند. سوئ ظن افراطی نوعی بیماری است نام علمی این بیماری اختلال شخصیت پارانوئید است. این اختلال در بر گیرنده نامطلوب‌ترین رفتارها و منش‌ها است. بیماران پارانوئید همیشه میزان وفاداری و قابل اعتماد بودن «همسر، دوستان و …» را آزمایش کرده در حافظه خود کلسیونی از مدارک نشان دهنده «بی وفایی ، بی‌عدالتی ، تحقیر و تهدید دیگران» را دارند. کنترل کردن، سوءظن داشتن و حساسیت بیش از حد، ناشی از عشق و علاقه نیست، چون علاقه وعشق باید ایجاد امنیت و آرامش کند نه اینکه فرد را دائم در تنش نگه دارد یا رابطه زن و شوهری را تبدیل به رابطه پلیسی کند مثل پلیسی که دائم دنبال خلافکار است. دقیقا مشخص نیست که چرا بعضی افراد دچار پارانوئید یا بدبینی می‌شوند اما به اعتقاد روانپزشکان و روانشناسان عوامل فیزیکی و روانی در ایجاد این اختلال نقش دارند. عوامل فیزیکی شامل وراثت و کاهش سروتونین و دوپامین مغز است که در ایجاد بدبینی نقش دارد و از سوی دیگر می‌توان به عوامل روانی و تربیتی نیز اشاره کرد. در نظریه تربیتی، افرادی مبتلا به بدبینی می‌شوند که در دوران کودکی خود والدینی داشتند که آنها را بیش از اندازه کنترل می‌کردند و همچنین والدینشان رفتاری تحقیرآمیز توام با تنبیه با آنها داشته‌اند. اکثر بیماران مبتلا به بدبینی را می‌توان با استفاده از دارو درمانی،‌رفتار درمانی بویژه شناخت درمانی، روان درمانی و محیط درمانی معالجه کرد. البته نباید فراموش کرد دارو درمانی باید زیر نظر پزشک شروع شود و در موقع مناسب قطع گردد. با استفاده از درمان‌های غیر دارویی، می‌توان به این افراد کمک کرد تا دیدگاه شناختی و نظام ارزشی این افراد اصلاح شود. خانواده درمانی، موجب کاهش فشارهای خانوادگی شده و کمک می‌کند تا جو اعتماد و اطمینان به وجود آید.نباید فراموش کرد که افراد بدبین به خاطر اینکه قبول ندارند دچار مشکل هستند خیلی کم درمان بیماری خود را پیگیری می‌کنند. در ادامه راهكارهاي‌ ‌رهايي از سوء‌ظن و بدبيني را برایتان می آورم تا با انجام آنها از این رذیله اخلاقی رهایی یابید. ممكن است گفته شود كه گمان خوب يا بد يا‌ ‌به اصطلاح مثبت‌نگري يا منفي‌نگري امري اختياري نيست، بنابراين ‌چگونه مي‌توان از آن‌ ‌جلوگيري كرد؟ در هـمين راستا توصيه‌هايي از سوي علماي اخلاق بيان گرديده كه به اختصار‌ برايتان بازگو مي‌كنيم: 1- منظور از نهي از سوء‌ظن، نهي از ترتيب‌ ‌اثردادن به آن است، يعني هرگاه گمان بدي نسبت ‌به شخصي مـسـلـمان در ذهن پيدا شد در عمل‌ ‌نبايد كوچكترين اعتنايي به آن كرد، يعني نحوه تعامل خود را تغيير ‌ندهيم. بنابراين‌ ‌آنچه گناه است ترتيب اثر دادن به گمان بد مي‌باشد. 2‌- پرهيز از همنشيني با‌ ‌افراد ناپاك و ناسالم و نامتعادل، زيرا انسان بر اثر همنشيني با آنها از ويژگي‌هاي‌ ‌اخلاقي ايشان تأثير مي پذيرد و كم‌كم به افراد خوبي كه با او همرنگ و هم‌عقيده‌ ‌نيستند، بدبين مي‌شود. 3- كنترل مجاري ادراكات، چرا كه قرآن كريم در آيه 36 سوره اسراء تمام مجاري‌ ‌فهم انسان را مسئول دانسته است.پس قطعا‌ً چشم و گوش ودل ‌همگي مسئول‌ مي‌باشند.‌ ‌اگر كنكاشي در علل پيدايش سوءظن داشته باشيم مي‌بينيم كه ادراكــات حـسـي و بـالاخـص‌ ‌ديـدنـي‌هـا و ‌شنيدني‌هاي ما در شكل دادن افكار و تخيلات ما سهم به سزايي دارند، در نتيجه‌ ‌يكي از بهترين راههاي تدبير ‌خواست ‌ها و تسلط بيشتر بر خود و پيروزي بر خواهش نفساني‌ ‌و وساوس شيطاني در مورد متهم كردن ديگران، ‌مهار ادراكات و بيش از همه مهار چشم و‌ ‌گوش است . 4- توجه به آثار بد منفي نگري و سوء ظن و دقت در آيات و رواياتي كه‌ ‌سوء ظن را تقبيح كرده و به حـسـن ظن ‌تشويق نموده‌اند.‌ شايان ذكر است،هيچ‌كس‌ ‌نبايد كاري كند كه مردم به اوسوء ظن پيدا كنند . از بارزترين‌ ‌نشانه‌هاي نابساماني روحي و رواني، سوء ظن و بدگمانـي اسـت. همچنانكه اميرمؤمنان علی عليه السّلام فرمودند: اطرحُوا سُوءَ الظّنّ بَيْنََكُمْ فَإِنّ اللّه عزّوَجَلّ نَهی عَنْ ذَلِكَ؛[9] نسبت به يكديگر سوءظن نداشته باشيد زيرا خدا از آن نهی كرده است. سخن پایانی این که همسر شما هم باید در روابطش با نامحرم مقید به احکام شرع مقدس و رعایت مسایل عرفی باشد و اگر این گونه نیست با زبانی ملایم و با رعایت ادب به او تذکر دهید یا به صورت غیر مستقیم نامه ای به وی بنویسید و در ابتدا میزان علاقه خود را به او ابراز نمایید و ضمن تقدیر از رفتارهای صحیحش، رفتارهای نا مطلوبش را بخواهید که اصلاح نماید. پی نوشتها: [1]. سوره ى حجرات، آیه ى 12. [2]. سوره ى فتح، آیه ى 12. [3]. اصول کافى، ج 2، ص 362. [4]. جامع السعادات، ج 1، ص 253. [5]. همان، و نهج البلاغه، محمد عبده، ج 2، ص 177، ح 159. [6]. جامع السعادات ج 1 ص 253 [7]. جامع السعادات، ج 1، ص 229. [8]. نهج البلاغه، ج 2، ص 163، ح 115. [9]. مستدرك الوسائل ج9 ص144