پرسش :
نظر مستشرقان و خاورشناسان در مورد فترت وحی چه میباشد؟
پاسخ :
در لغت : راغب فتور را « سكون بعد حدّة، و لين بعد شدّة، و ضعف بعد قوّة » سكون بعد از حدّت، نرمى پس از شدّت، ضعف بعد از قوّت معنا كرده است.[1]
و در اصطلاح: فترت وحى، تأخیرى در وحی است که بر رسول خدا (ص) نازل می‌شده است. این تأخیر در پاسخ مشرکان در خصوص سئوالات مربوط به داستان اصحاب کهف، موسى و خضر، و یأجوج و مأجوج رخ داده و نیز بیش از چهل روز به طول نکشیده است طولانی‌تر از آن در تاریخ ثبت نشدهاست.
آنچه مسلم است این است که وحى در مدت نزول قرآن همواره میان جبرئیل ع و پیامبر ص جریان نداشته است بلکه هر از گاهى آن رشته متصل مىگشته و جبرئیل تعالیم الهى را به پیامبر (ص) وحى مىکرده اما در این میان یک یا چند بار رشتهىِ وحى انقطاع یافتهاست که پیامبر (ص) و قومش را به خود مشغول ساخته است این نحوهى انقطاع وحى، به فترت وحى تعبیر شده است.
این انقطاع وحی در نازل شدن چند سوره بوده است:
1. قبل از نازل شدن سورهىِ ضحى که حداکثر چهل روز بوده است .
2. قبل از نازل شدن سوره مدثر که پس از آن وحى مستمر شده است .
3. در اثناء سوره مریم: پس از نزول بخشى از سوره مریم حداکثر چهل روز در وحى فترت پدید آمد.
4. پیش از نزول سوره کهف، حداکثر چهل روز جریان وحى متوقف شد.[2]
اما نظر مستشرقان و خاورشناسان
مستشرقین همچون لامانس (م1937م)، رژی بلاشر (1973م) پیرامون قرآن و فترت وحی نظراتی دارند که نمیتوان آنها را بدون هیچ تحلیلی عنوان کرد چرا که آنها فقط دریافتهاي خود را مطرح کرده و اینکه این نظریات آنان درست باشند نمیتوان به آنها استناد نمود.[3] مستشرقین در همه زمینه‌ها تخصصی و غیر تخصصی مانند اسلام شناسی، عرب شناسی و هندشناسی و غیره با اطلاعات، سلیقه و فرهنگ حاکم بر خودشان نظر داده‌اند.[4]
به طور کلی مستشرقین در خصوص فترت وحی و تأثیر آن در مکی و مدنی بودن مطالبی را مطرح کرده‌اند که ما به طور خلاصه به نظر دو تن از این شخصیت‌های مستشرق اشاره می‌کنیم:
1) لامانس
ایشان متولد :1882 متوفای: 1937 اهل بلژيكي در كتاب « الاسلام »مسئله فترت و تأثیر آن در سوره‌های مکی را مطرح می‌کند. این مستشرق می‌گوید که چون فترت در وحی در زمانی اتفاق می‌افتاده است که پیامبر اسلام در مکه بوده است و لذا این مسئله بر سوره‌های مکی تاثیراتی داشته که در سوره‌های مدنی دیده نمی‌شود و آنها عبارت‌اند از:
- ايجاز در اسلوب
- كوتاهي سوره‌ها
- آيات مقطعه
- آيات و سور جمله واحداند که معناي كاملي ندارد.
- توصيفات قيامت و همراه وحشت و غم
- همراه قسم وسوگند به پديده‌هاي طبيعي و حسي.
- از کتابهای مقدس مطالبی عنوان شده.
اما نقد : این نظریه درست نیست چرا که در بخش سور مكي، سوره‌هاي بلندي نظير « سوره انعام» ودر بخش مدني، سوره هاي كوتاهي نظير« سوره نصر» وجود دارد. از طرفی رابطه و پیوستگی بین سور وجود دارد چرا که شخصی اگر بهره‌اي از بلاغت داشته باشد، رابطه مستحكم ميان اجزاي قرآن را مشاهده مي‌كند..[5]
2. رژی بلاشر
رژی بلاشر (Regis Blachere) مستشرق فرانسوی متولد سال 1900 م است که از مهم‌ترین آثار وی درباره قرآن، در آستانه قرآن و نیز ترجمه قرآن به زبان فرانسه است.[6]
بلاشر می‌گوید که قبل از فترت وحی 23 سوره نازل شده است و نیز امور زیر را از خواص فترت وحی دانسته که شامل آیات مکی می‌شود:
- اين مرحله از دعوت اسلامي، دشمني قريش با پيامبر اكرم رو به كاهش رفته و در عين حال روابط بين آنان قطع شده است واين مهم، بدان جهت بود كه پيامبر اكرم قريش را به كنار گذاشتن بتها، تاكيد بر وحدانيت خداوند و جلوگيري از بهره كشي بردگان و فقرا فراخوانده و در نتيجه باعث از دست رفتن امتيازات طبقاتي قريش شده است.
- غالبا مقطعه و داراي يك ريتم وآوازي معين هستند.
- با قسم و سوگند به پديده‌هاي طبيعي و حسي همراه است .
- قصص انبيا واقوام گذشته.
بلاشر از پيامبر اكرم شخصيتي شتاب زده، متردد ازتكليف، تاثير پذيرفته از محيط اجتماعي منحط مكه و... ياد مي‌كند..[7] که این مطلب با سيره و تاريخ زندگي حضرت سازگاري ندارد است.و نیز مطالبی را که به آیات مکی نسبت داده است از آثار فترت وحی به شمار نمی آید بلکه فترت در وحی به جهت مصالحی بوده است که از طرف خداوند مورد توجه بوده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376 ق.
2. طباطبائي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، منشورات الاعلمي للمطبوعات، بيروت، 1393ق، چاپ دوم.
3. معرفت، محمد هادي، التمهيد في علوم القرآن، مؤسسه نشر اسلامي، قم، 1412ق.
4. معرفت، محمد هادي، صيانه القرآن من التحريف، قم، دار القرآن الكريم، 1410ق، چاپ اول.
5. میرمحمدی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق
پی نوشتها:
[1] . قاموس قرآن، ج5، ص: 146- المفردات في غريب القرآن، ص: 622
[2] . حویزى؛ تفسیر نور الثقلین، ج3، ص255
[3] . الصغیر، محمّدحسین علی، خاورشناسان و پژوهشهای قرآن، ترجمه محمّدصادق شریعت، قم، مؤسسه مطلع الفجر، 1372، چاپ اوّل ص13.
[4] . روش ضمیر، محمدابراهیم، درآمدی بر معرفی مستشرقان و قرآن پژوهی، مجله الهیات و حقوق تابستان و پاییز 1381 - شماره 4 و 5 ص 193
[5] زرقاني، محمد عبدالعظيم، مناهل العرفان في علوم القرآن، دارقتيبه، 1422ق،الطبعه الثانيه ص 268-280 ؛ عنايت، غازي، شبهات حول القرآن وتفنيدها،دارومكتبه الهلال، بيروت، 1996م.80-84
[6] . خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، 1377 ش، چاپ اوّل.ج 2ص 2048.
[7]. معرفت، محمد هادي، صيانه القرآن من التحريف، قم، دار القرآن الكريم، 1410ق، چاپ اول ص125 ـ 156؛ مركز الثقافه و المعارف القرآنيه، علوم القرآن عند المفسرين، مطبعه مكتب الاعلام الاسلامي، 1374ق، چاپ اول.ج2 ص130.
منبع: اندیشه قم
در لغت : راغب فتور را « سكون بعد حدّة، و لين بعد شدّة، و ضعف بعد قوّة » سكون بعد از حدّت، نرمى پس از شدّت، ضعف بعد از قوّت معنا كرده است.[1]
و در اصطلاح: فترت وحى، تأخیرى در وحی است که بر رسول خدا (ص) نازل می‌شده است. این تأخیر در پاسخ مشرکان در خصوص سئوالات مربوط به داستان اصحاب کهف، موسى و خضر، و یأجوج و مأجوج رخ داده و نیز بیش از چهل روز به طول نکشیده است طولانی‌تر از آن در تاریخ ثبت نشدهاست.
آنچه مسلم است این است که وحى در مدت نزول قرآن همواره میان جبرئیل ع و پیامبر ص جریان نداشته است بلکه هر از گاهى آن رشته متصل مىگشته و جبرئیل تعالیم الهى را به پیامبر (ص) وحى مىکرده اما در این میان یک یا چند بار رشتهىِ وحى انقطاع یافتهاست که پیامبر (ص) و قومش را به خود مشغول ساخته است این نحوهى انقطاع وحى، به فترت وحى تعبیر شده است.
این انقطاع وحی در نازل شدن چند سوره بوده است:
1. قبل از نازل شدن سورهىِ ضحى که حداکثر چهل روز بوده است .
2. قبل از نازل شدن سوره مدثر که پس از آن وحى مستمر شده است .
3. در اثناء سوره مریم: پس از نزول بخشى از سوره مریم حداکثر چهل روز در وحى فترت پدید آمد.
4. پیش از نزول سوره کهف، حداکثر چهل روز جریان وحى متوقف شد.[2]
اما نظر مستشرقان و خاورشناسان
مستشرقین همچون لامانس (م1937م)، رژی بلاشر (1973م) پیرامون قرآن و فترت وحی نظراتی دارند که نمیتوان آنها را بدون هیچ تحلیلی عنوان کرد چرا که آنها فقط دریافتهاي خود را مطرح کرده و اینکه این نظریات آنان درست باشند نمیتوان به آنها استناد نمود.[3] مستشرقین در همه زمینه‌ها تخصصی و غیر تخصصی مانند اسلام شناسی، عرب شناسی و هندشناسی و غیره با اطلاعات، سلیقه و فرهنگ حاکم بر خودشان نظر داده‌اند.[4]
به طور کلی مستشرقین در خصوص فترت وحی و تأثیر آن در مکی و مدنی بودن مطالبی را مطرح کرده‌اند که ما به طور خلاصه به نظر دو تن از این شخصیت‌های مستشرق اشاره می‌کنیم:
1) لامانس
ایشان متولد :1882 متوفای: 1937 اهل بلژيكي در كتاب « الاسلام »مسئله فترت و تأثیر آن در سوره‌های مکی را مطرح می‌کند. این مستشرق می‌گوید که چون فترت در وحی در زمانی اتفاق می‌افتاده است که پیامبر اسلام در مکه بوده است و لذا این مسئله بر سوره‌های مکی تاثیراتی داشته که در سوره‌های مدنی دیده نمی‌شود و آنها عبارت‌اند از:
- ايجاز در اسلوب
- كوتاهي سوره‌ها
- آيات مقطعه
- آيات و سور جمله واحداند که معناي كاملي ندارد.
- توصيفات قيامت و همراه وحشت و غم
- همراه قسم وسوگند به پديده‌هاي طبيعي و حسي.
- از کتابهای مقدس مطالبی عنوان شده.
اما نقد : این نظریه درست نیست چرا که در بخش سور مكي، سوره‌هاي بلندي نظير « سوره انعام» ودر بخش مدني، سوره هاي كوتاهي نظير« سوره نصر» وجود دارد. از طرفی رابطه و پیوستگی بین سور وجود دارد چرا که شخصی اگر بهره‌اي از بلاغت داشته باشد، رابطه مستحكم ميان اجزاي قرآن را مشاهده مي‌كند..[5]
2. رژی بلاشر
رژی بلاشر (Regis Blachere) مستشرق فرانسوی متولد سال 1900 م است که از مهم‌ترین آثار وی درباره قرآن، در آستانه قرآن و نیز ترجمه قرآن به زبان فرانسه است.[6]
بلاشر می‌گوید که قبل از فترت وحی 23 سوره نازل شده است و نیز امور زیر را از خواص فترت وحی دانسته که شامل آیات مکی می‌شود:
- اين مرحله از دعوت اسلامي، دشمني قريش با پيامبر اكرم رو به كاهش رفته و در عين حال روابط بين آنان قطع شده است واين مهم، بدان جهت بود كه پيامبر اكرم قريش را به كنار گذاشتن بتها، تاكيد بر وحدانيت خداوند و جلوگيري از بهره كشي بردگان و فقرا فراخوانده و در نتيجه باعث از دست رفتن امتيازات طبقاتي قريش شده است.
- غالبا مقطعه و داراي يك ريتم وآوازي معين هستند.
- با قسم و سوگند به پديده‌هاي طبيعي و حسي همراه است .
- قصص انبيا واقوام گذشته.
بلاشر از پيامبر اكرم شخصيتي شتاب زده، متردد ازتكليف، تاثير پذيرفته از محيط اجتماعي منحط مكه و... ياد مي‌كند..[7] که این مطلب با سيره و تاريخ زندگي حضرت سازگاري ندارد است.و نیز مطالبی را که به آیات مکی نسبت داده است از آثار فترت وحی به شمار نمی آید بلکه فترت در وحی به جهت مصالحی بوده است که از طرف خداوند مورد توجه بوده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، 1376 ق.
2. طباطبائي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، منشورات الاعلمي للمطبوعات، بيروت، 1393ق، چاپ دوم.
3. معرفت، محمد هادي، التمهيد في علوم القرآن، مؤسسه نشر اسلامي، قم، 1412ق.
4. معرفت، محمد هادي، صيانه القرآن من التحريف، قم، دار القرآن الكريم، 1410ق، چاپ اول.
5. میرمحمدی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق
پی نوشتها:
[1] . قاموس قرآن، ج5، ص: 146- المفردات في غريب القرآن، ص: 622
[2] . حویزى؛ تفسیر نور الثقلین، ج3، ص255
[3] . الصغیر، محمّدحسین علی، خاورشناسان و پژوهشهای قرآن، ترجمه محمّدصادق شریعت، قم، مؤسسه مطلع الفجر، 1372، چاپ اوّل ص13.
[4] . روش ضمیر، محمدابراهیم، درآمدی بر معرفی مستشرقان و قرآن پژوهی، مجله الهیات و حقوق تابستان و پاییز 1381 - شماره 4 و 5 ص 193
[5] زرقاني، محمد عبدالعظيم، مناهل العرفان في علوم القرآن، دارقتيبه، 1422ق،الطبعه الثانيه ص 268-280 ؛ عنايت، غازي، شبهات حول القرآن وتفنيدها،دارومكتبه الهلال، بيروت، 1996م.80-84
[6] . خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، 1377 ش، چاپ اوّل.ج 2ص 2048.
[7]. معرفت، محمد هادي، صيانه القرآن من التحريف، قم، دار القرآن الكريم، 1410ق، چاپ اول ص125 ـ 156؛ مركز الثقافه و المعارف القرآنيه، علوم القرآن عند المفسرين، مطبعه مكتب الاعلام الاسلامي، 1374ق، چاپ اول.ج2 ص130.
منبع: اندیشه قم
