پرسش :
در زمان پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله ـ اعراب فرزندان دختر را زنده به گور مي کردند، پس چند همسری و شیوع ازدواج هاي چند تايي چگونه بوده و وجود همسر براي ازدواج هاي متعدد از کجا و چگونه بوده است؟
پاسخ :
زنده به گور کردن دختران از رفتارهاي ناپسند برخي از اعراب دوران جاهلي بوده است. قرآن در آياتي چند به اين موضوع اشاره مي کند و در ضمن به برخي از علل اين رفتار غير انساني مي پردازد.
در سوره تکوير از عمل اعراب دوران جاهلي صحبت مي کند و بيان مي دارد: وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ ـ بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ[1]؛ و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سوال شود، به کدامين گناه کشته شدند. «مؤودة" که از ريشه وأد، و أدا، گرفته شده اشاره به اين موضوع دارد.[2] در اين آيه خداوند به اصل اين ماجرا اشاره مي کند ولي در آيه ديگر مي فرماید : «و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشيد، ما آنها و شما را روزي مي دهيم، مسلما کشتن آنها گناه بزرگي است».[3] در اين آيه علت را فقر و تنگدستي بيان مي دارد. در جاي ديگر مي فرماید: "در حالي که هر گاه يکي از آنها را به تولد دختري برايش خبر دار مي کردند از خجالت صورتش سرخ مي شد".[4] و از ناراحتي بسيار خشمگين مي شد.
در اين آیه هم به علت ديگري از کشتن دختران به صورتي غير صريح اشاره دارد که به خاطر غيرت و هميّت بوده است. به هر دليلي که اين عمل صورت مي گرفت مورد انتقاد قرآن قرار مي گيرد. البته خود اين عمل هم بيانگر اين است که زن در جامعه عرب جاهلي جايگاه مناسب اجتماعي نداشته است، گرچه بعضي از مورخان و دانشمندان بر اين باورند که اين جنايت تنها در ميان برخي قبايل بدوی و صحرا نشين رواج داشت و طوري نبوده است که در ميان اعراب فراگیر و سراسري باشد.[5] ولي با اين وجود قرآن کريم به شدت در مقابل آن موضع گرفته و از آن نهي فرموده است.
طوري که حتي اگر يک مورد هم از اين اقدام غير انساني اتفاق افتاده باشد باز زشتي آن صفحه تاريخ دوره عصر جاهلي را تاريک نشان مي دهد.
چنان که در برخي از منابع روايي و تاريخي بيان شده است، نخستين طايفه اي که در اين اقدام ناپسند پيش قدم شد قبيله «بني تميم» بود. چنان که «نعمان بن منذر» که حاکم عراق از طرف حکومت ساساني بود،براي سرکوب مخالفان با لشکر انبوهي، آنها را تار و مار ساخت. اموال آنان را مصادره و دختران و زنان را اسير نمود. بعد از مدتي که صلح بر پا شد،نمايندگان طايفه بني تميم به حضور نعمان رسيدند و درخواست کردند که دختران و زناني که از آنها به اسارت گرفته شده باز گردانند. ولي از آنجا که برخي از اسيران در قلمرو نعمان بن منذر ازدواج کرده بودند، نعمان آنها را مخير کرد کهيا روابط خود را با پدران قطع کنند و در آن سرزمين با شوهران خود به سر ببرند و يا اين که طلاق گرفته به وطن خود باز گردند. دختر قيس بن عاصم، که يکي از اسيران بود، محيط زناشويي را مقدم داشت. اين امر سبب شد، قيس سخت متأثر شود و با خود عهد کرد که بعد از اين دختران خود را، در آغاز زندگي نابود سازد و کم کم همين رسم از قبايل سرايت کرد.[6]
همان طور که قبلا ذکر شد اين سنت زشت و ناپسند در ميان تمام اعراب رواج نداشت چنان چه در برخي روايات و گزارش هاي تاريخي آمده است که افرادي با آن به مقابله برخواستند.
در حالات صعصعة بن ناجيه مجاشعي (جد فرزدق شاعر) که انسان آزاده و با شخصيت و بزرگي بوده و با بسياري از کارهاي زشت مردم در عصر جاهليت مبارزه مي کرد، نقل شده است که روزي خدمت پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله ـ رسيد و داستاني را که براي خودش در رابطه با زنده به گور کردن و کشتن دختران پيش آمده بود نقل کرد و گفت: در جواني دو شتر من گم شده بود در جستجوي آنها به چادري رسيدم که در کنار آن مردي نشسته بود، در مورد شترانم از او سوال کردم و دريافتم که شترانم در همان حوالي است؛ ولي در همين هنگام پيرزني از چادر خارج شد و با حالتي دگرگون خبر از تولد يک دختر داد، مرد بر آشفت و بلند شد که نوزاد را به خاک بسپارد صعصعه مي گويد: در اين هنگام در من انقلابي پديد آمد و عواطف و احساساتم مرا تحت فشار قرار داد و به مرد گفتم آيا اين دختر را مي فروشي؟ مرد ابتدا نمي پذيرفت، من گفتم به من هديه کن و آماده ام در قبال آن دو شترم را به تو بدهم و معاوضه کنيم و در نهايت راضي شد دو شتر و همان شتري که خودم سوارش بودم را بدهم تا دختر را به من دهد. و علاوه بر آن دختر سیصد و شصت دختر ديگر را به اين ترتيب از کشته شدن نجات دادم. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمودند:" اين کار براي تو دري به سوي کارهاي نيک و پسنديده بوده و پاداشي بزرگ خواهد داشت زيرا (به برکت روش پسنديده) به پذيرش اسلام موفق گشتي".[7]
علاوه بر اين که اين روش غير انساني در همه جا رواج نداشت و نيز افرادي مثل جد فرزدق با اين عمل مقابله مي کردند.
اما در مورد رواج ازدواج های متعدد برخی اندیشمندان قائلند که روش هاي ديگري نيز براي ازدواج اعراب وجود داشت. طوري که برخي منابع بيش از ده نوع ازدواج ذکر کرده اند و به اين ترتيب انواع ازدواج ها در جامعه عربي صورت مي پذيرفت و به يک زن به عنوان همسر بسنده نمي کردند. و با روش هاي مختلف مي توانستند ازدواج کنند و توليد نسل نمايند. که به عنوان نمونه به چندين ازدواج اشاره مي شود.
ازدواج با پراخت مهريه، ازدواج به مدت معين (متعه، صيغه)، ازدواج با اسيران، در اين ازدواج مرد جنگجو با يکي از زناني که به اسارت در آمده بودند رابطه زناشويي برقرار مي کرد.
ازدواج با کنيزان: زناشويي با کنيزان از جمله حقوق پذيرفته شده براي مرد عرب بود و چون فرزنداني که از اين طريق متولد مي شدند، حق انتساب به مرد را نداشتند. لذا به عنوان برده و کنيز او به شمار مي آمدند و نيز مي توانست آنها را به ديگران بفروشد.[8] که با اين نوع ازدواج ها هم توليد مثل مي شد و همچنین محدوديتي نداشت و از طرف ديگر در جامعه عصر جاهلي برده به عنوان کالا خريد و فروش مي شد و از جوامع ديگر به جامعه عربي هم صادر مي شد. لذا با اين طريق تا حدودي مشکل کمبود زن و دختر براي ازدواج از بين مي رفت.
يکي ديگر از ازدواج ها، ازدواج با زن پدر بود. اگر پدري وفات مي کرد زن يا زنان او و نيز کنيزان او به ارث به فرزندان مي رسيد و مي توانستند با آنها ازدواج کنند يا به ازدواج ديگران در بياورند.[9]
يک نوع ديگر ازدواج، ازدواج مبادله يا شغار بود، که در اين ازدواج مرد کنيز يا دخترش را به ديگري مي داد و دختر يا کنيز او را مي گرفت بدون قرار دادن مهريه اي و اين عمل نيز بدون رضايت دختر يا کنيز صورت مي پذيرفت.
يکي ديگر از ازدواج هاي عرب جاهلي، ازدواج رهط (مشارک) بود، عده اي از مردان در زني شرکت مي کردند و زن اولاد را تعيين مي کرد که از آن چه کسي است.
ازدواج استيفاع. شخصي سخي و شجاع را نشان مي کردند و زن خود را مي فرستادند تا با او همبستر شود. براي اينکه صاحب فرزندي شجاع يا سخي شوند.[10]
ازدواج با بيگانگان نيز به منظور تقويت نسل و جلوگيري از ضعف نسل، با زنان شجاع و قوي قبايل ديگر ازدواج مي کردند.
بنابراين مي توان نتيجه گرفت که زنده به گور کردن دختران بر اساس گزارشات تاريخي در همه جزيرة العرب رواج نداشت و اين که قرآن از آن به زشتي ياد کرده است بیانگر نهايت پستي اين عمل است. و نيز افرادي بودند که با اين قبيل اعمال ناپسند مبارزه مي کردند. و علاوه بر آن اسيراني که در جنگ ها نصيب اعراب مي شد با آنها مي توانستند ازدواج کنند و هم چنين با کنيزاني که مثل يک کالا در بازارها خريد و فروش مي شدند و نيز ازدواج هاي ديگري که ذکر شد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- تاریخ تحقیقی اسلام یوسفی غروی –ترجمه عربی.
2- تاریخ العرب الجاهلی ،جواد علی.
3- جزيرة العرب قبل از اسلام، دکترصادق، آئینه وند.
پی نوشتها:
[1]. سوره تکوير، آیه 8- 9.
[2]. طبري، محمد بن جرير، جامع البيان، بيروت، دارالفکر، 1415ق، ج30، ص91.
[3]. سوره اسراء، آیه 31.
[4]. سوره نحل ، آیه 58.
[5]. ، عاملي، سید جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم، بيروت، دارالهادي، 1415ق، ج2، ص19.
[6]. ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي ، الاصابه فی تمییز الصحابه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1415ق، ج5، ص366.
[7]. ابن اثير جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفه الصحابه، بيروت، دارالفکر، 1409ق، ج2، ص404 ـ 405.
[8]. سالم، عبدالعزيز، تاريخ عرب قبل از اسلام، ترجمه صدري نيا، باقر، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1380ش، ص349.
[9]. همان.
[10]. آئینه وند، صادق، جزيرة العرب قبل از اسلام، قم، بي جا، 1416ق، ص38.
منبع: اندیشه قم
زنده به گور کردن دختران از رفتارهاي ناپسند برخي از اعراب دوران جاهلي بوده است. قرآن در آياتي چند به اين موضوع اشاره مي کند و در ضمن به برخي از علل اين رفتار غير انساني مي پردازد.
در سوره تکوير از عمل اعراب دوران جاهلي صحبت مي کند و بيان مي دارد: وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ ـ بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ[1]؛ و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سوال شود، به کدامين گناه کشته شدند. «مؤودة" که از ريشه وأد، و أدا، گرفته شده اشاره به اين موضوع دارد.[2] در اين آيه خداوند به اصل اين ماجرا اشاره مي کند ولي در آيه ديگر مي فرماید : «و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشيد، ما آنها و شما را روزي مي دهيم، مسلما کشتن آنها گناه بزرگي است».[3] در اين آيه علت را فقر و تنگدستي بيان مي دارد. در جاي ديگر مي فرماید: "در حالي که هر گاه يکي از آنها را به تولد دختري برايش خبر دار مي کردند از خجالت صورتش سرخ مي شد".[4] و از ناراحتي بسيار خشمگين مي شد.
در اين آیه هم به علت ديگري از کشتن دختران به صورتي غير صريح اشاره دارد که به خاطر غيرت و هميّت بوده است. به هر دليلي که اين عمل صورت مي گرفت مورد انتقاد قرآن قرار مي گيرد. البته خود اين عمل هم بيانگر اين است که زن در جامعه عرب جاهلي جايگاه مناسب اجتماعي نداشته است، گرچه بعضي از مورخان و دانشمندان بر اين باورند که اين جنايت تنها در ميان برخي قبايل بدوی و صحرا نشين رواج داشت و طوري نبوده است که در ميان اعراب فراگیر و سراسري باشد.[5] ولي با اين وجود قرآن کريم به شدت در مقابل آن موضع گرفته و از آن نهي فرموده است.
طوري که حتي اگر يک مورد هم از اين اقدام غير انساني اتفاق افتاده باشد باز زشتي آن صفحه تاريخ دوره عصر جاهلي را تاريک نشان مي دهد.
چنان که در برخي از منابع روايي و تاريخي بيان شده است، نخستين طايفه اي که در اين اقدام ناپسند پيش قدم شد قبيله «بني تميم» بود. چنان که «نعمان بن منذر» که حاکم عراق از طرف حکومت ساساني بود،براي سرکوب مخالفان با لشکر انبوهي، آنها را تار و مار ساخت. اموال آنان را مصادره و دختران و زنان را اسير نمود. بعد از مدتي که صلح بر پا شد،نمايندگان طايفه بني تميم به حضور نعمان رسيدند و درخواست کردند که دختران و زناني که از آنها به اسارت گرفته شده باز گردانند. ولي از آنجا که برخي از اسيران در قلمرو نعمان بن منذر ازدواج کرده بودند، نعمان آنها را مخير کرد کهيا روابط خود را با پدران قطع کنند و در آن سرزمين با شوهران خود به سر ببرند و يا اين که طلاق گرفته به وطن خود باز گردند. دختر قيس بن عاصم، که يکي از اسيران بود، محيط زناشويي را مقدم داشت. اين امر سبب شد، قيس سخت متأثر شود و با خود عهد کرد که بعد از اين دختران خود را، در آغاز زندگي نابود سازد و کم کم همين رسم از قبايل سرايت کرد.[6]
همان طور که قبلا ذکر شد اين سنت زشت و ناپسند در ميان تمام اعراب رواج نداشت چنان چه در برخي روايات و گزارش هاي تاريخي آمده است که افرادي با آن به مقابله برخواستند.
در حالات صعصعة بن ناجيه مجاشعي (جد فرزدق شاعر) که انسان آزاده و با شخصيت و بزرگي بوده و با بسياري از کارهاي زشت مردم در عصر جاهليت مبارزه مي کرد، نقل شده است که روزي خدمت پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله ـ رسيد و داستاني را که براي خودش در رابطه با زنده به گور کردن و کشتن دختران پيش آمده بود نقل کرد و گفت: در جواني دو شتر من گم شده بود در جستجوي آنها به چادري رسيدم که در کنار آن مردي نشسته بود، در مورد شترانم از او سوال کردم و دريافتم که شترانم در همان حوالي است؛ ولي در همين هنگام پيرزني از چادر خارج شد و با حالتي دگرگون خبر از تولد يک دختر داد، مرد بر آشفت و بلند شد که نوزاد را به خاک بسپارد صعصعه مي گويد: در اين هنگام در من انقلابي پديد آمد و عواطف و احساساتم مرا تحت فشار قرار داد و به مرد گفتم آيا اين دختر را مي فروشي؟ مرد ابتدا نمي پذيرفت، من گفتم به من هديه کن و آماده ام در قبال آن دو شترم را به تو بدهم و معاوضه کنيم و در نهايت راضي شد دو شتر و همان شتري که خودم سوارش بودم را بدهم تا دختر را به من دهد. و علاوه بر آن دختر سیصد و شصت دختر ديگر را به اين ترتيب از کشته شدن نجات دادم. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمودند:" اين کار براي تو دري به سوي کارهاي نيک و پسنديده بوده و پاداشي بزرگ خواهد داشت زيرا (به برکت روش پسنديده) به پذيرش اسلام موفق گشتي".[7]
علاوه بر اين که اين روش غير انساني در همه جا رواج نداشت و نيز افرادي مثل جد فرزدق با اين عمل مقابله مي کردند.
اما در مورد رواج ازدواج های متعدد برخی اندیشمندان قائلند که روش هاي ديگري نيز براي ازدواج اعراب وجود داشت. طوري که برخي منابع بيش از ده نوع ازدواج ذکر کرده اند و به اين ترتيب انواع ازدواج ها در جامعه عربي صورت مي پذيرفت و به يک زن به عنوان همسر بسنده نمي کردند. و با روش هاي مختلف مي توانستند ازدواج کنند و توليد نسل نمايند. که به عنوان نمونه به چندين ازدواج اشاره مي شود.
ازدواج با پراخت مهريه، ازدواج به مدت معين (متعه، صيغه)، ازدواج با اسيران، در اين ازدواج مرد جنگجو با يکي از زناني که به اسارت در آمده بودند رابطه زناشويي برقرار مي کرد.
ازدواج با کنيزان: زناشويي با کنيزان از جمله حقوق پذيرفته شده براي مرد عرب بود و چون فرزنداني که از اين طريق متولد مي شدند، حق انتساب به مرد را نداشتند. لذا به عنوان برده و کنيز او به شمار مي آمدند و نيز مي توانست آنها را به ديگران بفروشد.[8] که با اين نوع ازدواج ها هم توليد مثل مي شد و همچنین محدوديتي نداشت و از طرف ديگر در جامعه عصر جاهلي برده به عنوان کالا خريد و فروش مي شد و از جوامع ديگر به جامعه عربي هم صادر مي شد. لذا با اين طريق تا حدودي مشکل کمبود زن و دختر براي ازدواج از بين مي رفت.
يکي ديگر از ازدواج ها، ازدواج با زن پدر بود. اگر پدري وفات مي کرد زن يا زنان او و نيز کنيزان او به ارث به فرزندان مي رسيد و مي توانستند با آنها ازدواج کنند يا به ازدواج ديگران در بياورند.[9]
يک نوع ديگر ازدواج، ازدواج مبادله يا شغار بود، که در اين ازدواج مرد کنيز يا دخترش را به ديگري مي داد و دختر يا کنيز او را مي گرفت بدون قرار دادن مهريه اي و اين عمل نيز بدون رضايت دختر يا کنيز صورت مي پذيرفت.
يکي ديگر از ازدواج هاي عرب جاهلي، ازدواج رهط (مشارک) بود، عده اي از مردان در زني شرکت مي کردند و زن اولاد را تعيين مي کرد که از آن چه کسي است.
ازدواج استيفاع. شخصي سخي و شجاع را نشان مي کردند و زن خود را مي فرستادند تا با او همبستر شود. براي اينکه صاحب فرزندي شجاع يا سخي شوند.[10]
ازدواج با بيگانگان نيز به منظور تقويت نسل و جلوگيري از ضعف نسل، با زنان شجاع و قوي قبايل ديگر ازدواج مي کردند.
بنابراين مي توان نتيجه گرفت که زنده به گور کردن دختران بر اساس گزارشات تاريخي در همه جزيرة العرب رواج نداشت و اين که قرآن از آن به زشتي ياد کرده است بیانگر نهايت پستي اين عمل است. و نيز افرادي بودند که با اين قبيل اعمال ناپسند مبارزه مي کردند. و علاوه بر آن اسيراني که در جنگ ها نصيب اعراب مي شد با آنها مي توانستند ازدواج کنند و هم چنين با کنيزاني که مثل يک کالا در بازارها خريد و فروش مي شدند و نيز ازدواج هاي ديگري که ذکر شد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- تاریخ تحقیقی اسلام یوسفی غروی –ترجمه عربی.
2- تاریخ العرب الجاهلی ،جواد علی.
3- جزيرة العرب قبل از اسلام، دکترصادق، آئینه وند.
پی نوشتها:
[1]. سوره تکوير، آیه 8- 9.
[2]. طبري، محمد بن جرير، جامع البيان، بيروت، دارالفکر، 1415ق، ج30، ص91.
[3]. سوره اسراء، آیه 31.
[4]. سوره نحل ، آیه 58.
[5]. ، عاملي، سید جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم، بيروت، دارالهادي، 1415ق، ج2، ص19.
[6]. ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي ، الاصابه فی تمییز الصحابه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1415ق، ج5، ص366.
[7]. ابن اثير جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفه الصحابه، بيروت، دارالفکر، 1409ق، ج2، ص404 ـ 405.
[8]. سالم، عبدالعزيز، تاريخ عرب قبل از اسلام، ترجمه صدري نيا، باقر، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1380ش، ص349.
[9]. همان.
[10]. آئینه وند، صادق، جزيرة العرب قبل از اسلام، قم، بي جا، 1416ق، ص38.
منبع: اندیشه قم
