شهادت سوم در اذان و اختلاف نظر علمای شیعه درباره آن

آیا درست است که بعضی از علمای شیعه معتقد هستند شهادت به ولایت علی بن ابی طالب جزئی از اذان نیست؟ با این وجود می گویند: می توان آن را در ضمن اذان گفت، البته با صدایی آرامتر یا به نحوی که جدا بودن آن از اذان مشخص باشد؛ اگر برای این شهادت حجت شرعی وجود ندارد چه اصراری برای گفتن آن در اذان دارید؟!

پاسخ اجمالی:
فقهای شیعه این شهادت را «جزئی» از اذان نمی دانند؛ اما ذکر آن را در اذان «مستحبّ» می دانند. زیرا روایاتی وجود دارد که می گوید، هر گاه شهادت به توحید و رسالت دادید، شهادت به ولایت علی بن ابیطالب(ع) نیز بدهید. اطلاق این روایات شامل اذان نیز می شود. شهادت ثالثه به هیچ وجه بدعت نیست؛ چون فقهای شیعه آن را بخشی از اذان نمی دانند تا ادای آن، وارد کردن چیزی در دین به حساب آید. اگر بخواهیم شهادت ثالثه را بدعت بدانیم، خلیفه دوم به خاطر ایجاد تغییراتی در اذان، سزاوارتر است که به بدعت گذاری متهم شود.

پاسخ تفصیلی:
همان طور که در متن خود پرسش نیز گفته شده، باید بر این نکته تأکید کرد که هیچ کدام از علمای شیعه عباراتی نظیر «اشهد ان علیا ولی الله» یا «اشهد ان علیا حجة الله» را «جزئی» از اذان نمی دانند. فقهای شیعه چنین عباراتی را «در اصل تشریع اذان و اقامه» دخیل نمی دانند.(1) بیشتر فقهای شیعه به شرطی گفتن شهادت ثالثه را در اذان و اقامه «مستحب» می دانند که «بدون قصد جزئیت»، ادا شده باشد.
عبدالحلیم غزّی در کتاب «الشهادة الثالثة المقدسة» فتوای بیش از صد تن از علمای شیعه را درباره این موضوع یادآور شده.(2) از میان فقهای معاصر نیز برای مثال حضرات آیات خامنه ای(3)، مکارم شیرازی(4)، شبیری زنجانی(5)، نوری همدانی(6) و وحید خراسانی(7)(حفظهم الله) و بهجت(8) و میرزا جواد تبریزی(9)(رحمهم الله) صریحا فتوا داده اند که ذکر شهادت ثالثه در اذان و اقامه نباید به قصد جزئیت باشد و به همین خاطر باید با صدایی آرام تر یا به نحوی دیگر که جدا بودن آن از اذان مشخص باشد – مثلا گاهی گفته شود و گاهی گفته نشود – ادا گردد.
از آنچه گفته شد مشخص می شود فقهای شیعه «در عین جزء نداستن شهادت ثالثه برای اذان و اقامه، ادای این عبارت را مستحبّ می دانند».
مستند آنان روایاتی است که به نحو مطلق – اطلاقی که شامل اذان و اقامه نیز می گردد – می گویند هر گاه شهادت به توحید و رسالت دادید، شهادت به ولایت علی بن ابیطالب(علیه السلام) نیز بدهید.
مثلا امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: «فَإِذَا قَالَ أَحَدُکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلْیَقُلْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ» ؛ (هنگامی که یکی از شما بگوید لا اله الا الله محمد رسول الله پس بگوید علی امیر المؤمنین است).(10)
بر اساس همین روایت است که صاحب جواهر در بیان جواز و استحباب شهادث ثالثه می نویسد: «ولى اشکالى ندارد ذکر شهادت سوم نه به عنوان جزئیت، به لحاظ عمل کردن به روایت احتجاج و این معنى شهادت سوم ضررى به موالات و ترتیب اذان و اقامه نمى زند بلکه همانند صلوات بر محمد(صلی الله علیه وآله) است به هنگام شنیدن اسم ایشان در اذان و بلکه اگر اتفاق و تسالم اصحاب و فقهاء بر عدم جزئیت نبود، جا داشت ادعاى جزئیت آنرا مى کردیم...».(11)
ممکن است شبهه ای راجع به ذکر شهادت ثالثه در اذان وجود داشته باشد و آن هم این که آیا اضافه کردن چنین ذکری به اذان – و لو اینکه با قصد جزئیت نباشد – بدعت به حساب نمی آید؟
در پاسخ به این سؤال می گوییم خیر، ادای شهادت ثالثه به هیچ وجه موجب پدید آمدن بدعت در اذان نمی گردد. بدعت به معنای وارد کردن چیزی در دین به نحوی است که پیش از آن از دین نرسیده باشد.(12) اما با توجه به این که هیچ کدام از فقهای شیعه این جمله را بخشی از اذان نمی دانند و توصیه می کنند در صورت گفتن حد المقدور به نحوى گفته شود که شبیه جملات اذان و اقامه نگردد از این رو گفتن این عبارت در اذان بدعت نبوده و هیچ گونه اشکالی ندارد.
بنابراین شهادت ثالثه به هیچ وجه بدعت نیست؛ چون فقهای شیعه آن را بخشی از اذان نمی دانند تا ادای آن، وارد کردن چیزی در دین به حساب آید.
از آن گذشته اگر بنا باشد به واسطه «ادای این ذکر در اذان و اقامه»، ایرادی مبنی بر «بدعت گذاری» متوجّه «شیعه» باشد، «اهل سنت» به واسطه کاری که «خلیفه دوم» با اذان کرد، به اتّهام بدعت گذاری سزاوارتر خواهند بود؛ بسیاری از دانشمندان اهل سنّت خودشان اعتراف می کنند که عبارت «الصلاة خیر من النوم» که در نماز صبح اهل سنت است، جزئی از اذان نیست و از ابداعات خلیفه ثانی است.
از مالک نقل شده، که مؤذن نزد خلیفه دوم رفته بود تا او را از نماز صبح با خبر سازد، دید عمر خواب است، گفت: «الصَّلَاةُ خَیْرٌ مِنْ النَّوْمِ»؛ (نماز از خواب بهتر است). عمر به او دستور داد که این جمله را در اذان بگنجاند.(13).
حال سوال این است که چه مجوزی برای تکرار این جمله در اذان صبح از سوی اهل سنت وجود دارد؟! آیا می توان این کار را با کار شیعه مقایسه کرد؟

پی نوشت:
(1). الخلاف‌، طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن‌، تحقیق / تصحیح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، عراقی، مجتبی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۷هـ.ق، ج 1، ص 278؛ المبسوط فی فقه الإمامیة‌، طوسی، محمد بن حسن‌، تصحیح/تحقیق: کشفی، سید محمد تقی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة‌،۱۳۸۷هـ.ق، ج 1 ص 99؛ العروة الوثقی فیما تعم به البلوی‌، طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۹هـ.ق، ج 1 ص 602؛ من لا یحضره الفقیه‌، صدوق، محمّد بن علی بن بابویه‌، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۱۳هـ.ق، ج ۱، ص۲۹۰؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب‌، حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة‌،۱۴۱۲هـ.ق، ج ۴، ص ۳۷۴.
(2). الشهادة الثالثة المقدسة معدن الاسلام الکامل و جوهر الایمان الحق، الغزّی، عبدالحلیم، بیروت، دارالقاری، بیروت، 1423هـ.ق، ص 361 تا 385.
(3). رساله اجوبه الاستفتائات، حسینی خامنه ای، سید علی، قم، دفتر نشر آثار آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای، 1424هـ.ق، ص 92.
(4). رساله توضیح المسائل مراجع، موسوی خمینی، سید روح الله و سایر مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1381هـ.ش، ج 1، ص 519.
(5). همان.
(6). همان.
(7). رساله توضیح المسائل، وحید خراسانی، حسین، نسخه پی دی اف منتشر شده در سایت معظم له، مسأله 928، ص 108.
(8). رساله توضیح المسائل مراجع، همان.
(9). استفتائات جدید، تبریزی، میرزا جواد، قم، انتشارات سرور، 1385هـ.ش، ج 1، ص 70.
(10). الإحتجاج على أهل اللجاج، طبرسى، احمد بن على‏، محقق / مصحح: خرسان، محمد باقر، مشهد، نشر مرتضى‏، 1403 هـ.ق، چاپ اول، ج 1، ص 185.
(11). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، محقق: سلطانی نسب، ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1362هـ.ش، ج 9، ص 87.
(12). المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانى، حسین بن محمد، دمشق، دارالعلم، 1412هـ.ق، چاپ اول، ص 111.
(13). الموطأ، مالک بن أنس، تصحیح / تحقیق: عبدالباقی، فؤاد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1985، ص 72، حدیث 8.

پرسش های مرتبط:

به چه دلیل شارع مقدس سجده بر «خوردنی» ها و «پوشیدنی» ها را جایز ندانسته است؟

امیر المومنین علی(علیه السلام) در مورد مفهوم «سجود» چه بیانی دارند؟

حکمت و دلیل تحریم «ربای معاملاتی» در روایات چگونه بیان شده است؟