فضیلت تلاوت سوره فاتحه
پرسش :
تلاوت سوره فاتحه (حمد) چه فضیلتی دارد؟
پاسخ :
ویژگی‌های سوره فاتحه (حمد):
این سوره در میان سوره‌های قرآن درخشش فوق‌العاده‌ای دارد که از مزایای زیر سرچشمه می‌گیرد:
1. آهنگ این سوره
این سوره اساساً با سوره‌های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ تفاوت روشنی دارد، زیرا سوره‌های دیگر همه سخن خداست، امّا این سوره از زبان بندگان است. به تعبیری دیگر، در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن‌گفتن با او را به بندگانش آموخته است.
این سوره با حمد و ستایش پروردگار آغاز می‌شود و با ابراز ایمان به مبدأ و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه می‌یابد و با تقاضاها و نیازهای بندگان انجام می‌گیرد.
انسان آگاه و بیداردل هنگامی که این سوره را می‌خواند احساس می‌کند بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته، به آسمان صعود می‌کند و در عالم روحانیّت و معنویّت، لحظه‌به‌لحظه به خدا نزدیک‌تر می‌شود.
این نکته بسیار جالب است که اسلام برخلاف بسیاری از مذاهب ساختگی یا تحریف‌شده که میان «خدا» و «خلق» واسطه‌ها قائل می‌شوند به مردم دستور می‌دهد بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند.
این سوره تبلوری است از همین ارتباط نزدیک و بی‌واسطه خدا با انسان و مخلوق با خالق؛ در اینجا تنها او را می‌بیند، با او سخن می‌گوید، پیام او را با گوش جان می‌شنود، حتّی هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقرّبی در این میان واسطه نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق، آغازگر قرآن مجید است.
2. سوره حمد اساس قرآن است
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:
«الحَمدُ امُّ القُرآنِ» و این هنگامی بود که جابر بن عبداللّه انصاری خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید، حضرت به او فرمود:
«الا اعَلّمُکَ أفضَلَ سُورَةٍ أنزَلَها اللّهُ فی کِتابِهِ؟ قالَ فَقالَ لَهُ جابِرٌ بَلی بِأبی أنتَ وَامّی یا رَسولَ اللّهِ عَلّمنِیها فَعَلَّمَهُ الحَمدَ امَّ الکِتابِ؛ آیا برترین سوره‌ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم؟ جابر عرض کرد: آری، پدر و مادرم به فدایت باد! به من تعلیم کن.
پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره حمد را که «امّ‌الکتاب» است به او آموخت، سپس افزود: «این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ».(1)
و نیز از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:
«وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ما انزَلَ اللّهُ فِی‌التَّوراةِ وَلا فِی‌الزَّبُورِ وَلا فِی‌القُرآنِ مِثلَها هِیَ امُّ الکِتابِ؛ قسم به آن که جان من به دست اوست خداوند، نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه حتّی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده و این امّ‌الکتاب است».(2)
دلیل این سخن با تأمّل در محتوای این سوره روشن می‌شود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن.
بخشی از آن توحید و شناخت صفات خداست.
بخشی در زمینه معاد سخن می‌گوید.
و بخشی از هدایت و ضلالت که خطّ فاصل مؤمنان و کافران است سخن می‌گوید.
و نیز در آن اشاره‌ای است به حاکمیّت مطلق پروردگار و مقام ربوبیّت و نعمت‌های بی‌پایانش که به دو بخش عمومی و خصوصی (رحمانیّت و رحیمیّت) تقسیم می‌شود. همچنین به مسأله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاک او اشاره شده است.
در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال و هم توحید عبادت. به دیگر بیان این سوره مراحل سه‌گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، عمل به ارکان را در بر دارد و می‌دانیم که «امّ» به‌معنی اساس و ریشه است، بدین علّت ابن عبّاس مفسّر معروف می‌گوید: «إنَّ لِکُلّ شَی‌ءٍ أساساً ... وَأساسُ القُرآنِ الفاتِحَةُ؛ هر چیزی اساس و شالوده‌ای دارد ... و اساس و زیربنای قرآن، سوره حمد است».(3)
بر این اساس در فضیلت این سوره از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل روایت شده است که فرمود:
«ایُّما مُسلِمٍ قَرَأَ فاتِحَةَ الکِتابِ اعطِیَ مِنَ الأجرِ کَأنَّما قَرَأَ ثُلُثَیِ القُرآنِ وَاعطِیَ مِنَ‌الأجرِ کَأنَّما تَصَدَّقَ عَلی کُلّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ؛ هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او به‌اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده باشد».
طبق نقل دیگر: «هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او پاداش کسی است که همه قرآن را خوانده باشد و گویی برای هر یک از مردان و زنان مؤمن هدیه‌ای فرستاده است».(4)
تعبیر به دو سوم قرآن شاید برای آن است که بخشی از قرآن توجّه به خدا، بخشی توجّه به رستاخیز و بخش دیگر احکام و دستورهاست که بخش اوّل و دوم در سوره «حمد» آمده.
و تعبیر به همه قرآن برای آن است که تمام قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل می‌توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره «حمد» جمع است.
3. سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر صلّی الله علیه و آله
در آیات قرآن سوره «حمد» به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر صلّی الله علیه و آله معرفی شده و در برابر همه قرآن قرار گرفته است، آنجا که می‌فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِنَ‌الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم».(5)
قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره «حمد» قرار گرفته، نزول دوباره آن نیز به سبب اهمّیّت فوق‌العاده آن است.
همین مضمون در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:
«إنَّ اللّهَ تَعالی أفرَدَ الإمتِنانَ عَلَیَّ بِفاتِحَةِ الکِتابِ وَجَعَلَها بِإزاءِ القُرآنِ العَظیمِ وَإنَّ فاتِحَةَ الکِتابِ أشرَفُ ما فی کُنوزِ العَرشِ؛ خداوند بزرگ با دادن سوره حمد بر من منّت نهاد و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داد و سوره حمد باارزش‌ترین ذخایر گنج‌های عرش خداست».(6)
4. تأکید بر تلاوت این سوره
با توجّه به بحث‌های بالا که تنها بیان گوشه‌ای از فضیلت سوره حمد بود، روشن می‌شود که چرا در احادیث در منابع شیعه و سنّی این‌همه تأکید بر تلاوت آن شده است. تلاوت آن به انسان روح و ایمان می‌بخشد، او را به خدا نزدیک می‌کند، صفای دل و روحانیّت می‌آفریند، اراده انسان را قوی و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می‌سازد و میان او و گناه و انحراف فاصله می‌افکند.
از این رو در حدیثی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم که فرمود:
«رَنَّ إبلیسُ أربَعَ رَنّاتٍ أوَّلُهُنَّ یَومَ لُعِنَ وَحینَ اهبِطَ إلَی‌الأرضِ وَحینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلّی الله علیه و آله عَلی حینِ فَترَةٍ مِنَ‌الرُّسُلِ وَحینَ انزِلَت امُّ الکِتابِ؛ شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد، نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزّل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمّد صلّی الله علیه و آله بعد از فترت پیامبران و آخرین بار زمانی که سوره حمد نازل شد».(7)
پی‌نوشت:
1- مجمع‌البیان، آغاز سوره حمد
2- همان
3- مجمع‌البیان، ج 1، ص 47، ذیل اسماء سوره حمد
4- مجمع‌البیان، آغاز سوره حمد
5- سوره حجر، آیه 87
6- تفسیر برهان، ج 1، ص 26
7- نورالثقلین، ج 1، ص 4
منبع: فضیلت سوره‌های قرآن (برگرفته از تفسیر نمونه)؛ مهدی دربانی، قم: امام علی بن ابی‌طالب (ع)، ۱۳۸۹.
ویژگی‌های سوره فاتحه (حمد):
این سوره در میان سوره‌های قرآن درخشش فوق‌العاده‌ای دارد که از مزایای زیر سرچشمه می‌گیرد:
1. آهنگ این سوره
این سوره اساساً با سوره‌های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ تفاوت روشنی دارد، زیرا سوره‌های دیگر همه سخن خداست، امّا این سوره از زبان بندگان است. به تعبیری دیگر، در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن‌گفتن با او را به بندگانش آموخته است.
این سوره با حمد و ستایش پروردگار آغاز می‌شود و با ابراز ایمان به مبدأ و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه می‌یابد و با تقاضاها و نیازهای بندگان انجام می‌گیرد.
انسان آگاه و بیداردل هنگامی که این سوره را می‌خواند احساس می‌کند بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته، به آسمان صعود می‌کند و در عالم روحانیّت و معنویّت، لحظه‌به‌لحظه به خدا نزدیک‌تر می‌شود.
این نکته بسیار جالب است که اسلام برخلاف بسیاری از مذاهب ساختگی یا تحریف‌شده که میان «خدا» و «خلق» واسطه‌ها قائل می‌شوند به مردم دستور می‌دهد بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند.
این سوره تبلوری است از همین ارتباط نزدیک و بی‌واسطه خدا با انسان و مخلوق با خالق؛ در اینجا تنها او را می‌بیند، با او سخن می‌گوید، پیام او را با گوش جان می‌شنود، حتّی هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقرّبی در این میان واسطه نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق، آغازگر قرآن مجید است.
2. سوره حمد اساس قرآن است
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:
«الحَمدُ امُّ القُرآنِ» و این هنگامی بود که جابر بن عبداللّه انصاری خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید، حضرت به او فرمود:
«الا اعَلّمُکَ أفضَلَ سُورَةٍ أنزَلَها اللّهُ فی کِتابِهِ؟ قالَ فَقالَ لَهُ جابِرٌ بَلی بِأبی أنتَ وَامّی یا رَسولَ اللّهِ عَلّمنِیها فَعَلَّمَهُ الحَمدَ امَّ الکِتابِ؛ آیا برترین سوره‌ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم؟ جابر عرض کرد: آری، پدر و مادرم به فدایت باد! به من تعلیم کن.
پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره حمد را که «امّ‌الکتاب» است به او آموخت، سپس افزود: «این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ».(1)
و نیز از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:
«وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ما انزَلَ اللّهُ فِی‌التَّوراةِ وَلا فِی‌الزَّبُورِ وَلا فِی‌القُرآنِ مِثلَها هِیَ امُّ الکِتابِ؛ قسم به آن که جان من به دست اوست خداوند، نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه حتّی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده و این امّ‌الکتاب است».(2)
دلیل این سخن با تأمّل در محتوای این سوره روشن می‌شود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن.
بخشی از آن توحید و شناخت صفات خداست.
بخشی در زمینه معاد سخن می‌گوید.
و بخشی از هدایت و ضلالت که خطّ فاصل مؤمنان و کافران است سخن می‌گوید.
و نیز در آن اشاره‌ای است به حاکمیّت مطلق پروردگار و مقام ربوبیّت و نعمت‌های بی‌پایانش که به دو بخش عمومی و خصوصی (رحمانیّت و رحیمیّت) تقسیم می‌شود. همچنین به مسأله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاک او اشاره شده است.
در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال و هم توحید عبادت. به دیگر بیان این سوره مراحل سه‌گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، عمل به ارکان را در بر دارد و می‌دانیم که «امّ» به‌معنی اساس و ریشه است، بدین علّت ابن عبّاس مفسّر معروف می‌گوید: «إنَّ لِکُلّ شَی‌ءٍ أساساً ... وَأساسُ القُرآنِ الفاتِحَةُ؛ هر چیزی اساس و شالوده‌ای دارد ... و اساس و زیربنای قرآن، سوره حمد است».(3)
بر این اساس در فضیلت این سوره از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل روایت شده است که فرمود:
«ایُّما مُسلِمٍ قَرَأَ فاتِحَةَ الکِتابِ اعطِیَ مِنَ الأجرِ کَأنَّما قَرَأَ ثُلُثَیِ القُرآنِ وَاعطِیَ مِنَ‌الأجرِ کَأنَّما تَصَدَّقَ عَلی کُلّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ؛ هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او به‌اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده باشد».
طبق نقل دیگر: «هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او پاداش کسی است که همه قرآن را خوانده باشد و گویی برای هر یک از مردان و زنان مؤمن هدیه‌ای فرستاده است».(4)
تعبیر به دو سوم قرآن شاید برای آن است که بخشی از قرآن توجّه به خدا، بخشی توجّه به رستاخیز و بخش دیگر احکام و دستورهاست که بخش اوّل و دوم در سوره «حمد» آمده.
و تعبیر به همه قرآن برای آن است که تمام قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل می‌توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره «حمد» جمع است.
3. سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر صلّی الله علیه و آله
در آیات قرآن سوره «حمد» به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر صلّی الله علیه و آله معرفی شده و در برابر همه قرآن قرار گرفته است، آنجا که می‌فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِنَ‌الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم».(5)
قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره «حمد» قرار گرفته، نزول دوباره آن نیز به سبب اهمّیّت فوق‌العاده آن است.
همین مضمون در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:
«إنَّ اللّهَ تَعالی أفرَدَ الإمتِنانَ عَلَیَّ بِفاتِحَةِ الکِتابِ وَجَعَلَها بِإزاءِ القُرآنِ العَظیمِ وَإنَّ فاتِحَةَ الکِتابِ أشرَفُ ما فی کُنوزِ العَرشِ؛ خداوند بزرگ با دادن سوره حمد بر من منّت نهاد و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داد و سوره حمد باارزش‌ترین ذخایر گنج‌های عرش خداست».(6)
4. تأکید بر تلاوت این سوره
با توجّه به بحث‌های بالا که تنها بیان گوشه‌ای از فضیلت سوره حمد بود، روشن می‌شود که چرا در احادیث در منابع شیعه و سنّی این‌همه تأکید بر تلاوت آن شده است. تلاوت آن به انسان روح و ایمان می‌بخشد، او را به خدا نزدیک می‌کند، صفای دل و روحانیّت می‌آفریند، اراده انسان را قوی و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می‌سازد و میان او و گناه و انحراف فاصله می‌افکند.
از این رو در حدیثی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم که فرمود:
«رَنَّ إبلیسُ أربَعَ رَنّاتٍ أوَّلُهُنَّ یَومَ لُعِنَ وَحینَ اهبِطَ إلَی‌الأرضِ وَحینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلّی الله علیه و آله عَلی حینِ فَترَةٍ مِنَ‌الرُّسُلِ وَحینَ انزِلَت امُّ الکِتابِ؛ شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد، نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزّل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمّد صلّی الله علیه و آله بعد از فترت پیامبران و آخرین بار زمانی که سوره حمد نازل شد».(7)
پی‌نوشت:
1- مجمع‌البیان، آغاز سوره حمد
2- همان
3- مجمع‌البیان، ج 1، ص 47، ذیل اسماء سوره حمد
4- مجمع‌البیان، آغاز سوره حمد
5- سوره حجر، آیه 87
6- تفسیر برهان، ج 1، ص 26
7- نورالثقلین، ج 1، ص 4
منبع: فضیلت سوره‌های قرآن (برگرفته از تفسیر نمونه)؛ مهدی دربانی، قم: امام علی بن ابی‌طالب (ع)، ۱۳۸۹.
