اشتباه در پرداخت زکات به فقیر

پرسش :

اگر انسان زکات فطره را به کسی بدهد و بعد بفهمد فقیر نبوده، حکمش چیست؟

پاسخ :

1. اگر عین فطره وجود داشته باشد:

الف. می تواند آن را پس بگیرد و اگر نمی تواند، باید از مال خودش فطریه را بدهد (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، اراکی، فاضل، مکارم، نوری).(1)

ب. باید آن را پس بگیرد و اگر نمی تواند، باید از مال خودش فطریه را بدهد (گلپایگانی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، صافی).(2)
 

2. اگر عین فطره وجود نداشته باشد:  

الف. درصورتی که گیرندۀ فطره می دانسته باید عوض آن را بدهد و اگر نمی دانسته، دادن عوض بر او واجب نیست و انسان باید دوباره فطره را بدهد (مشهور).(3)(حضرت امام، فاضل، نوری: احتمال می داده و اعطا به غیر زکات مثل هدیه نبوده)

ب. اگر برای تشخیص فقیر حجّت شرعی یا عقلی داشته است، لازم نیست دوباره زکات بدهد (خویی، تبریزی، فاضل، وحید، مکارم، نوری، حضرت امام [فقط حجت شرعی]).(4)
 
مسأله فوق دو صورت اصلی دارد:
 

1. مالی را که برای زکات داده، کنار گذاشته بود:

در این صورت، چنانچه بتواند بدون حَرَج آن مال را از گیرنده بگیرد و پس گرفتن آن هم اشکال شرعی نداشته باشد، باید تا از مال خود زکات را نپرداخته، آن مال را بگیرد و به ارباب زکات بدهد و اگر نتواند، چنانچه آن مال را با حجّت شرعی داده باشد، چیزی به گردن او نیست؛ ولی اگر با حجّت شرعی نداده باشد، ضامن بوده و باید دوباره زکات را بپردازد و اگر آن مال در دست گیرنده تلف شود یا گیرنده با مصرف کردن آن و یا بگونه ای دیگر آن را اتلاف کند، چنانچه به استناد حجّت شرعی آن را گرفته باشد، ضامن نیست، درغیر این صورت ضامن ارباب زکات بوده و باید به اندازۀ زکات، به مصرف برساند و پس از مصرف، اگر از طرف مالک فریب خورده باشد، می تواند عوض آن را از وی بگیرد.

2. مالی را که برای زکات داده، کنار نگذاشته بود:

در این صورت، زکات پرداخت نشده و باید مالک دوباره زکات بدهد، هر چند به استناد حجّت شرعی مال خود را به آن شخص داده باشد و اگر گیرنده اشتباه مالک را بداند یا احتمال بدهد، نباید آن مال را بگیرد و اگر آن را بگیرد و تلف نماید یا تلف شود، ضامن بوده و باید عوض آن را به مالک بدهد. اگر گیرنده اشتباه مالک را احتمال نمی داده و آن مال را گرفته و تلف کرده یا تلف شده ضامن نیست و در هر حال اگر آن مال موجود باشد، مالک می تواند آن را پس بگیرد؛ هرچند این کار واجب نیست (زنجانی).(5)
  
پی‌نوشت:
1- پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری به نشانی:www.leader.ir، احکام روزه، سوال 248؛ عروة الوثقی، ج 2، کتاب زکات، اصناف مستحقین زکات، مسأله 13؛ توضیح المسائل مراجع، ج 2، مسأله 2022.
2- عروة الوثقی، ج 2، کتاب زکات، اصناف مستحقین زکات، مسأله 13؛ خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، منهاج الصالحین، مبحث زکات، مسأله 1142؛ توضیح المسائل مراجع، ج 2، مسأله 2022.
3- عروة الوثقی، ج 2، کتاب زکات، اصناف مستحقین زکات، مسأله 13؛ خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، منهاج الصالحین، مبحث زکات، مسأله 1142؛ توضیح المسائل مراجع، ج 2، مسأله 2022.
4- عروة الوثقی، ج 2، کتاب زکات، اصناف مستحقین زکات، مسأله 13.
5- توضیح المسائل مراجع، ج 2، مسأله 2022.

منبع: احکام فطریه و نماز عیدین، اداره پاسخگویی به سوالات آستان قدس رضوی، نشر قدس رضوی، 1392.