راهکار امام علی علیه السلام برای درمان کینه

پرسش :

امام علی (علیه السلام) در حکمت 178 نهج البلاغه، چه راهکاری را برای زدودن «کینه» از دل ها ارایه می نمایند؟

پاسخ :
امام علی (علیه السلام) در حکمت 178 نهج البلاغه راه پاک کردن سینه هاى مردم را از نیات سوء درباره یکدیگر، نشان مى دهد و مى فرمایند: (کینه و بدخواهىِ دیگران را از سینه خود دور کن تا بدخواهى نسبت به تو از سینه دیگران ریشه کن شود)؛ «اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَیرِک بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِک».

بسیار مى شود که افراد به دلیل سوءظن یا حسادت یا اصطکاک منافع، نیات سویی درباره دیگران در دل مى پرورانند، چگونه مى توان آنها را از میان برداشت؟

امام مى فرمایند: از خود شروع کن، ابتدا به قلب خویش مراجعه کن ببین آیا نیت سویی درباره دیگران دارى یا نه؟ اگر دارى آن را از سینه ات پاک کن چیزى نمى گذرد که خواهى دید سینه دیگران نیز از نیات سوء درباره تو پاک شده است.

این مطلب دو دلیل دارد: نخست این که هرگاه انسان نیات بدى درباره دیگران داشته باشد خواه ناخواه در چهره یا سخنان و افعالش نمایان مى شود و همین امر سبب مى گردد دیگران در برابر او موضعى مشابه بگیرند، اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال کسى را از هرگونه بدخواهى پاک دیدند و آثار محبت و خیرخواهى در رفتار و گفتارشان نمایان گشت آنها نیز موضع مشابهى خواهند گرفت، بنابراین انسان براى زدودن کینه ها از سینه ها و بدخواهى ها و نیات سوء دیگران باید از خود شروع کند و این یکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى نباید انتظارى از دیگران داشته باشى. دیگر این که رابطه مرموز خاصى در میان دلها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» یک واقعیت است. گویى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گویند و رابطه برقرار مى سازند هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى به دیگران گردد، این پیام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى کنند.

شایان توجه این که واژه «شرّ» مفهوم وسیعى دارد که هر نیت سوء و کینه و عداوتى را فرا مى گیرد. در «شرح نهج البلاغه» ابن ابى الحدید تفسیر دیگرى نیز براى این کلام حکمت آمیز ذکر شده است و آن این که منظور امام (علیه السلام) این است که مردم را به کار نیکى موعظه نکن و از کار بدى نهى منما مگر این که قبلاً خودت آن کار نیک را انجام داده باشى و آن منکر را ترک کرده باشى؛ زیرا سخنان اندرزدهنده انسان ناپاک در دل ها اثر نمى کند.(1)

البته این سخن یک واقعیت است، اما موافق منظور امام (علیه السلام) از گفتار حکیمانه بالا نیست؛ زیرا تعبیر به «صدر» در دو جاى این کلام حکمت آمیز نشان مى دهد که منظور، نیات سوء و کینه هاى درونى است نه افعال بیرونى.

این معنى نه تنها در رابطه انسان ها با یکدیگر؛ بلکه از یک نظر در رابطه انسان با خدا نیز صادق است، چنان که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ أرادَ أنْ یعْرِفَ کیفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْیعْرِفْ کیفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ ینَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما ینَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ»(2)؛ (هر کس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد؟ به منزلت خداوند نزد خود بنگرد؛ زیرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد که بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است).

در حدیث جالبى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که: «مردى خدمت آن حضرت عرض کرد: شخصى به من مى گوید من تو را دوست دارم چگونه بدانم که او راست مى گوید و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: «اِمْتَحِنْ قَلْبَک فَإنْ کنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ یوَدُّک»؛ (قلب خود را بیازماى اگر تو او را دوست مى دارى او هم تو را دوست مى دارد [قلوب با یکدیگر راه دارند])».(3)

این سخن را با حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) درباره امام و پیروانش پایان مى دهیم: «یکى از یاران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدایت شوم مى خواهم بدانم من نزد تو چگونه ام؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: «أُنْظُرْ کیفَ أَنَا عِنْدَک»؛ (نگاه کن ببین من در نزد تو چگونه ام)».(4)

پی نوشت:
(1). شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، أبو حامد عز الدین عبد الحمید بن هبه الله بن محمد بن محمد بن أبی‏، محقق / مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، قم،‏ 1404 قمری، چاپ اول، ج ‏18، ص 411، 180 (و من کلامه فی النهی عن إضمار السوء للمسلم و الإقلاع عن ارتکاب المنکر قبل النهی عنه).
(2). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 قمری‏، چاپ دوم، ج ‏68، ص 156، باب 63 (التوکل و التفویض و الرضا و التسلیم و ذم الاعتماد على غیره تعالى و لزوم الاستثناء بمشیة الله فی کل أمر).
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‏ ‏1407 قمری، چاپ چهارم، ج ‏2، ص 652، باب (نادر)؛ المحاسن‏، برقى، احمد بن محمد بن خالد، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین‏، دار الکتب الإسلامیة، قم‏، 1371 قمری، چاپ دوم‏، ج ‏1، ص 267، باب 35 (نوادر فی الحب و البغض)؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن‏، المکتبة الحیدریة، نجف ‏1385 قمری / 1965 میلادی / 1344 شمسی‏، چاپ دوم، ص 122، الفصل الخامس (فی المحبة و الشوق)؛ بحار الأنوار، همان، ج ‏71، ص 182، باب 12 (استحباب إخبار الأخ فی الله بحبه له و أن القلب یهدی إلى القلب).
(4). الأمالی، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: استاد ولى، حسین، غفارى، على اکبر، کنگره شیخ مفید، قم‏، 1413 قمری‏، چاپ اول، ص 240، (المجلس الثانی و الأربعون)؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، نشر جهان‏، تهران،‏ 1378 قمری‏، چاپ اول‏، ج ‏2، ص 50، ص 31، باب (فیما جاء عن الرضا من الأخبار المجموعة)؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن‏، المکتبة الحیدریة، نجف ‏1385 قمری / 1965 میلادی / 1344 شمسی‏، چاپ دوم، ص 226، (الفصل الثانی فی التواضع)؛ إرشاد القلوب إلى الصواب، دیلمى، حسن بن محمد، الشریف الرضی‏، قم‏، 1412 قمری‏، چاپ اول‏، ج ‏1، ص 135، الباب الثانی و الأربعون (فی حسن الخلق و ثوابه)؛ بحار الأنوار، همان، ج ‏67، ص 54، باب 44 (القلب و صلاحه و فساده و معنى السمع و البصر و النطق و الحیاة الحقیقیات).

منبع: پیام امام امیر المؤمنین (علیه السلام)‏، ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه‏، تهران‏، 1386.