شبهه: علم فقه، علمى دنباله رو
پرسش :
شبهه: علم فقه، علمى دنباله رو است؛ یعنى جامعه ساز و طراح و برنامه ریز نیست؛ بلکه وقتى جامعه ساخته شد و شکل و صبغه ى خاصّى به خود گرفت، فقه، احکام آن را صادر مى کند. فقیهان نه توسعه آورده اند نه بیمه، نه انتخابات، نه تفکیک قوا و نه بردگى را لغو کردند، نه نظام ارباب و رعیتى را، بلکه در مقابل همه ى این ها موضع گیرى کرده و رفته رفته با اکراه به آن ها رضایت داده اند.
پاسخ :
در پاسخ به پرسش اول باید توجه داشت، علم پزشکى نیز همین گونه است؛ یعنى ابتدا بیمارى به وجود آمد بعد طب آن را معالجه کرد. سرطان را توانست تا حدى حل کند، در مورد ایدز هم تلاش مى کند که بتواند حل کند، اصولا کار علم این است که دنباله رو باشد، یعنى حادثه ها را پاسخ بدهد.
امّا مطلب دومى که گفته علم جامعه ساز و برنامه ریز نیست، عرض مى کنیم که مراد شما از «برنامه ریز نیست» یعنى چه؟ اگر حلال و حرام را مى گویید، بله حلال و حرام برنامه ساز نیست، امّا اسلام خیلى برنامه سازى دارد. اگر ابواب فقه را در نظر بگیرید، مثل باب جهاد، باب مدیریت، باب معاشرت و... همه برنامه ساز هستند. اگر کتاب عشرتِ وسائل الشیعه را مطالعه کنید، همه برنامه سازى است؛ به مردم آداب اخلاق یاد مى دهد، کیفیت معاشرت یاد مى دهد، پس چگونه مى گویید برنامه ساز نیست؟
اولا، این که برنامه ساز نباشد غلط است؛ زیرا مسائل اخلاقى و سنن و آداب همه و همه برنامه ساز است؛ یعنى به مردم الگو معرفى مى کنند؛ ثانیاً، سؤال کننده بین فقه و بین برنامه سازى خلط کرده، اسلام نیامده که عقول و اندیشه ها را تعطیل کند. اصولا آیین خاتم باید کلیات را بگوید و برنامه سازى را به خود مردم واگذار کند؛ و الا اگر اسلام هم احکام را بفرماید و هم برنامه سازى کند، پس مردم و اندیشه ها چه کاره هستند؟
اگر منظور از برنامه سازى کیفیت پیاده کردن احکام است، این مربوط به قوه ى مقننه است؛ اولا، برنامه سازى در مورد آداب و سنن دارد و ثانیاً، برنامه سازى مربوط به خود مردم است. مردم باید اندیشه ها را به کار گیرند و برنامه ریزى کنند. اسلام فرموده است «النظافة من الدین»، «النظافة من الایمان» امّا کیفیت نظافت در جهان و جامعه چگونه است؟ این شأن دین خاتم نیست که این ها را بیان کند، آیین خاتم نمى تواند همه ى برنامه هایى که در یکصد قرن (اگر اسلام یکصد قرنى باشد) مورد نیاز است را بیان کند. اگر این گونه نبود، دیگر خاتم نبود. منظور از خاتم این است که کلیات را بگوید و برنامه سازى را اجمالا به مردم تعلیم بکند. امّا تفصیل آن به عهده ى خود مردم است.
امّا این که مى فرماید درباره ى بردگى اقدام نکرده اند، خیلى بى لطفى است، اسلام یکى از راه هاى مصارف زکات را آزادى بردگان قرار داده است. اسلام یکى از کفاره هاى گناهان را آزادى بردگان قرار داده است. اگر در فقه مطالعه کنیم، در هفده مورد آزادى بردگان به عنوان کفاره ى گناهان معرفى شده است.
امّا در مورد نظام ارباب و رعیتى اگر علما در آن زمان موضع گرفتند، به این خاطر بود که مقصود رژیم این نبود که نظام ارباب و رعیتى را از بین ببرد، بلکه تقسیم اراضى در آن زمان، به معناى نابود کردن کشاورزى ایران بود که ایران را تبدیل به یک کشور مصرفى کنند؛ و الا اگر یک تقسیم عادلانه اى با حفظ مدیریت هاى کنونى یا مدیریت هاى موضعى بود، هرگز مخالفت نمى کردند. آقایانى که اوایل انقلاب خاطرشان است، در سال 1341 یا سال 1338 مقصود نابود کردن کشاورزى ایران بود؛ اگر واقع این بود که مردم به یک حق و نوایى برسند، علما مخالفت نمى کردند.
منبع: کتابخانه دیجیتال امام علی علیه السلام
پاسخ آیت الله العظمی جعفر سبحانی (دام ظله):
مجموع این سؤال دو جمله را تشکیل مى دهد: 1ـ فقه، علمى دنباله رو است؛ یعنى وقتى حادثه اى پیش مى آید، جواب مى دهد؛ 2ـ جامعه ساز و برنامه ریز نیست.در پاسخ به پرسش اول باید توجه داشت، علم پزشکى نیز همین گونه است؛ یعنى ابتدا بیمارى به وجود آمد بعد طب آن را معالجه کرد. سرطان را توانست تا حدى حل کند، در مورد ایدز هم تلاش مى کند که بتواند حل کند، اصولا کار علم این است که دنباله رو باشد، یعنى حادثه ها را پاسخ بدهد.
امّا مطلب دومى که گفته علم جامعه ساز و برنامه ریز نیست، عرض مى کنیم که مراد شما از «برنامه ریز نیست» یعنى چه؟ اگر حلال و حرام را مى گویید، بله حلال و حرام برنامه ساز نیست، امّا اسلام خیلى برنامه سازى دارد. اگر ابواب فقه را در نظر بگیرید، مثل باب جهاد، باب مدیریت، باب معاشرت و... همه برنامه ساز هستند. اگر کتاب عشرتِ وسائل الشیعه را مطالعه کنید، همه برنامه سازى است؛ به مردم آداب اخلاق یاد مى دهد، کیفیت معاشرت یاد مى دهد، پس چگونه مى گویید برنامه ساز نیست؟
اولا، این که برنامه ساز نباشد غلط است؛ زیرا مسائل اخلاقى و سنن و آداب همه و همه برنامه ساز است؛ یعنى به مردم الگو معرفى مى کنند؛ ثانیاً، سؤال کننده بین فقه و بین برنامه سازى خلط کرده، اسلام نیامده که عقول و اندیشه ها را تعطیل کند. اصولا آیین خاتم باید کلیات را بگوید و برنامه سازى را به خود مردم واگذار کند؛ و الا اگر اسلام هم احکام را بفرماید و هم برنامه سازى کند، پس مردم و اندیشه ها چه کاره هستند؟
اگر منظور از برنامه سازى کیفیت پیاده کردن احکام است، این مربوط به قوه ى مقننه است؛ اولا، برنامه سازى در مورد آداب و سنن دارد و ثانیاً، برنامه سازى مربوط به خود مردم است. مردم باید اندیشه ها را به کار گیرند و برنامه ریزى کنند. اسلام فرموده است «النظافة من الدین»، «النظافة من الایمان» امّا کیفیت نظافت در جهان و جامعه چگونه است؟ این شأن دین خاتم نیست که این ها را بیان کند، آیین خاتم نمى تواند همه ى برنامه هایى که در یکصد قرن (اگر اسلام یکصد قرنى باشد) مورد نیاز است را بیان کند. اگر این گونه نبود، دیگر خاتم نبود. منظور از خاتم این است که کلیات را بگوید و برنامه سازى را اجمالا به مردم تعلیم بکند. امّا تفصیل آن به عهده ى خود مردم است.
امّا این که مى فرماید درباره ى بردگى اقدام نکرده اند، خیلى بى لطفى است، اسلام یکى از راه هاى مصارف زکات را آزادى بردگان قرار داده است. اسلام یکى از کفاره هاى گناهان را آزادى بردگان قرار داده است. اگر در فقه مطالعه کنیم، در هفده مورد آزادى بردگان به عنوان کفاره ى گناهان معرفى شده است.
امّا در مورد نظام ارباب و رعیتى اگر علما در آن زمان موضع گرفتند، به این خاطر بود که مقصود رژیم این نبود که نظام ارباب و رعیتى را از بین ببرد، بلکه تقسیم اراضى در آن زمان، به معناى نابود کردن کشاورزى ایران بود که ایران را تبدیل به یک کشور مصرفى کنند؛ و الا اگر یک تقسیم عادلانه اى با حفظ مدیریت هاى کنونى یا مدیریت هاى موضعى بود، هرگز مخالفت نمى کردند. آقایانى که اوایل انقلاب خاطرشان است، در سال 1341 یا سال 1338 مقصود نابود کردن کشاورزى ایران بود؛ اگر واقع این بود که مردم به یک حق و نوایى برسند، علما مخالفت نمى کردند.
منبع: کتابخانه دیجیتال امام علی علیه السلام
