روزه و نماز در مناطق قطبی

پرسش :

در مناطق قطبی چگونه باید روزه گرفت و نماز خواند؟

پاسخ :
ما هنگامى که در برابر بعضى از «مادّى ها» یا افراد غیر مسلمان قرار مى گیریم، مى گویند چگونه اسلام یک آیین جهانى است با این دستورهاى آن فقط در محیط هایى مانند محیط ما قابل اجراست؟ مثلا دستور نمازهاى پنجگانه روزانه و روزه داشتن ماه مبارک رمضان در نقاط نزدیک به قطب شمال و جنوب که شب و روزهاى فوق العاده طولانى دارد (در بعضى از نقاط آن شش ماه شب و شش ماه روز است) قابل اجرا نمى باشد!

همه این مسائل در احکام اسلام پیش بینى شده و حکم آن تعیین گردیده و برنامه هاى اسلام در تمام زمان ها و مکان ها قابل اجراست.

توضیح این که: فقهاى بزرگ ما این مسأله را در کتاب هاى فقهى خود که بحث از جزئیّات دستورات عملى اسلام در آن مى شود عنوان کرده اند.

مثلا، مرحوم آیت الله سیّد محمّد کاظم یزدى که یکى از بزرگان فقهاست، در کتاب «عروة الوثقى»(1) عین این مسأله را عنوان نموده و تأیید مى کند که: «چنین اشخاصى موظّفند نماز و روزه خود را بر طبق مناطق معتدله انجام دهند».

یعنى باید ملاحظه کنند طول شب و روز در چنان فصلى (بطور متوسّط) در مناطق معتدله چه اندازه است و بر طبق آن روزه بگیرند و نمازهاى پنجگانه خود را به جا آورند.

این موضوع را مى توان به تعبیر دیگرى که هرگونه ابهام و ایرادى را برطرف مى سازد، چنین توضیح داد:
در مناطق قطبى که شب ها و روزهاى طولانى دارد و گاهى تا شش ماه خورشید در آسمان هست و غروب نمى کند، در هر بیست و چهار ساعت یک مرتبه دور افق (البتّه مطابق حسّ ما) گردش مى نماید.

در این گونه مناطق، حرکت خورشید به دور افق همیشه یکنواخت نیست، یعنى در همان بیست و چهار ساعت که یک مرتبه دور افق مى گردد گاهى اوج مى گیرد و بالا مى آید و گاهى پایین مى آید و در حضیض واقع مى شود و به این ترتیب گاهى هوا روشن تر و گاهى کم نورتر خواهد بود.

این وضع در هر شبانه روز تکرار مى گردد و اگر عکس هایى را که از حرکت آفتاب به دور افق از آن نقاط برداشته اند ملاحظه کنید، این موضوع را بخوبى مشاهده خواهید فرمود.

ساکنان مناطق قطبى(2) هنگامى که آفتاب در آسمان بالا مى آید، آن را «روز» مى خوانند و به کار و زندگى مشغول مى شوند و هنگامى که آفتاب پایین مى آید و خورشید به افق نزدیک و کم نور مى شود «شب» مى گویند و استراحت مى نمایند.

باید توجّه داشت هنگامى که آفتاب در افق آن جا پایین مى آید، در مناطق معتدله اى که روى همان نصف النّهار قرار دارند «شب حقیقى» وجود دارد.

روى این حساب، تشخیص شب و روز در آن جا آسان مى شود: اگر شاخصى را روى زمین نصب کنیم، هنگامى که سایه آن به حدّاقل رسید «ظهر» و هنگامى که به حدّاکثر رسید «نیمه شب» خواهد بود و به این ترتیب مشکل به دست آوردن ظهر و نیمه شب حل مى گردد.

حال اگر مقدار شب و روز مناطق معتدله را در آن موقع از سال بدانیم، مثلا بدانیم در اوّل تابستان روزها بطور متوسّط چهارده ساعت و شب ها 10 ساعت است، تکلیف نمازهاى پنجگانه و روزه کاملا روشن خواهد گردید. (دقّت کنید)

بنابراین، تکلیف نماز و روزه در روزهاى طولانى روشن گردید. امّا اوقاتى که شب هاى طولانى وجود دارد باید توجّه داشت که هوا در بیست و چهار ساعت یکنواخت نیست، گاهى تاریک و گاهى تقریباً روشن است; زیرا گاهى خورشید به افق نزدیک مى گردد و هوایى مانند بین الطّلوعین یا کمى تاریکتر پیدا مى کند و گاهى خورشید دور مى شود و هوا تاریک مى گردد.(3)

در این شب ها، از وضع حرکت ستارگان و فاصله آنها با افق و همچنین از وضع تاریکى و روشنى هوا، «نیمه شب» و «ظهر» را مى توان تشخیص داد و با در نظر گرفتن مقدار متوسّط شب و روز مناطق معتدله، وظایف شرعى را به جا آورد.

با توضیحاتى که داده شد، روشن گردید که احکام اسلام از جمله وظیفه نماز و روزه، اختصاص به محیط معیّنى ندارد و در همه مناطق قابل اجراست. 

پی‌نوشت‌ها:
(1). در کتاب صوم، طریق ثبوت الهلال، مسأله 10.
(2). منظور از مناطق قطبى، نقاطى است که بالاتر از مدار 67 درجه واقع شده است، قسمتى از این نقاط مسکونى و قسمتى غیر قابل سکونت مى باشد.
(3). علّت علمى این تغییر اوضاع در شب ها یا روزهاى طولانى قطبى این است که «محور» زمین بر «مدار» آن عمود نیست و تقریباً بیست و سه درجه تمایل دارد.

منبع: پاسخ به پرسشهای مذهبی، آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله جعفر سبحانی، نسل جوان، قم، 1388.